سامرا

شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است.ساختمان اين شهر كه در 124 كيلو مترى شمال بغداد و در سمت‏شرق رودخانه دجله قرار گرفته،به سال 221 ه.باز مى‏گردد.در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت‏خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 ه.هشت‏خليفه از اين شهر حكمرانى و خلافت نمودند.در اين سال المعتمد على الله عباسى بار ديگر به بغداد باز گشت و آنجا را پايتخت‏خلافت قرار داد.

سامرا طى مدت سه دهه پايتختى،توسعه فراوانى يافت و تعداد زيادى از كاخها و تفريح‏گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد.آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مى‏افزايد،قرار داشتن بقعه پاك دو امام معصوم و برخى از افراد خانواده ايشان مى‏باشد.

حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادى عليهما السلام (تاريخ شهادت:سال 254 ه.) و امام يازدهم امام حسن بن على عسكرى عليهما السلام (تاريخ شهادت:260 ه.) قلب شهر امروزى را تشكيل مى‏دهد،اين بقعه در دوران زندگانى دو امام عليهما السلام خانه مسكونى آنان بود،و پس از شهادت در آنجا دفن شده‏اند.نخستين ساختمان برآرامگاه آنان،از قرن چهارم هجرى است كه تا كنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است.اين حرم مطهر داراى گنبدى است كه يكى از بزرگترين گنبدها در جهان اسلام است،محيط اين گنبد طلايى عظيم،68 متر است كه در آن 72 هزار كاشى طلا به كار رفته است.در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايى زيبا قرار دارد كه هر يك داراى 36 متر طول است.

گنبد كنونى در سال 1200 ه.بر جاى گنبد كهنى كه ناصر الدوله حمدانى در سال 333 ه.آن را ساخته بود بنا گرديد.در زير گنبد حرم مطهر،ضريح نقره‏اى زيبايى قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهانى در سالهاى دهه 60 ميلادى است.درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و«حكيمه خاتون‏»دختر حضرت جواد و عمه امام عسكرى است كه شاهد ولادت امام زمان‏«عج‏»بوده است.اين بانو زنى پرهيزكار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است‏و ديگرى‏«نرگس خاتون‏»همسر امام حسن عسكرى عليه السلام و مادر امام زمان است.

درون حرم و قسمتهايى از رواقها به طرز زيبايى آينه كارى شده و از يادگارهاى ملك فيصل اول پادشاه هاشمى عراق است و به وسيله ايوانى فراخ و سقف دار به صحنى كه گردا گرد حرم را فرا گرفته راه مى‏يابد.از ويژگيهاى اين صحن آن است كه فاقد حجره مى‏باشد.در زاويه شمال غربى صحن مطهر،مجموعه‏اى متشكل از صحن و ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى كاشى كارى شده قرار دارد كه به‏«مجموعه غيبت‏»مشهور است.در زير اين مجموعه زير زمينى است كه به‏«سرداب غيبت‏»شهرت دارد،و نيز اين مجموعه بخشى از خانه مسكونى حضرت عسكرى بوده است كه در اين زير زمين به عبادت مى‏پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان عليه السلام بوده است.اين محل از دير باز مورد توجه شيعه بوده است و ازآن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده،از قداست و احترام ويژه‏اى برخوردار است.گفتنى است كه به وسيله پله‏هايى مى‏توان به زير زمين رسيد.فضاى اصلى و كهن زير زمين عبارت است از تالارى مربع مستطيل به ابعاد 3×5 متر.در شرق اين تالار فضايى است كه پنجره‏اى از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است.

پنجره اين نماز خانه يكى از با ارزشترين قطعات باقى مانده از دوران عباسيان است و داراى كتبيه‏اى كهن مى‏باشد.اين پنجره به دستور الناصر لدين الله عباسى (كه از خلفاى علاقمند به اهل بيت عليهم السلام بود) در سال 606 ه.ساخته شده است.در كاشى كارى درون اين بقعه نام ناصر الدين شاه قاجار ثبت‏شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.

خدام سرداب در داخل اين بقعه كوچك حفره‏اى تعبيه‏كرده‏اند و از آن به زائران خاك مى‏دهند كه فاقد هر گونه توجيه و دليل شرعى است،كاشيكاريهاى صحن و سر درهاى ورودى از دوره قاجاريه است.

آثار تاريخى سامرا:

×مسجد جامع سامرا،به‏«جامع المتوكل‏»مشهور شده و از ساختمانهاى يكى از پليدترين خلفاى عباسى،يعنى متوكل عباسى (232-247 ه.) است.

اين مسجد يكى از عظيم‏ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مى‏رفته.امروزه فقط ماذنه و ديوارهاى آن باقى است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.

ابعاد ديوارهاى مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معمارى اين مسجد مى‏افزايد گلدسته آن است كه به‏«ملويه‏»شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله 25 مترى آن ساخته شده است.ساختمان اين گلدسته مخروطى شكل است كه بر قاعده‏اى مربع به طول 32 متر قرار دارد.

اين ماذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته‏ها،كه راه رسيدن به بام آن از پله‏هايى است كه درون ماذنه تعبيه شده،از بيرون آن مى‏باشند،از اين رو پله‏ها گردا گرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 مترى از زمين است مى‏رسد.

بنا به روايت مورخان،متوكل مبلغ 5 ميليون درهم‏براى ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.

×متوكليه،شهر كهن سامرا است كه از سوى متوكل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه‏هاى اين شهر در فاصله كوتاهى از شمال سامرا نمايان است.از ويژگى‏هاى اين شهر،خيابان كشيهاى منظم و مستقيمى است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مى‏شود.در بخشى از اين شهرمسجدى به نام‏«جامع ابى دلف‏»وجود دارد.

×جامع ابى دلف،نمونه كوچكتر مسجد جامع متوكل است‏به ابعاد 138×215 متر با بارويى به ضخامت 60/1 متر.اين مسجد داراى 18 دروازه است.گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است،با اين تفاوت كه ارتفاع آن 19 متر مى‏باشد.اين مسجد به نام قاسم بن عيساى عجلى مشهور به ابو دلف (متوفاى 226 ه.) نامگذارى شده كه از فرماندهان عباسى و از شيعيان معتقد بشمار مى‏رفته است.

×قصرهاى سامرا،خلفاى عباسى كه به سامرا نقل مكان كردند،همگى مشهور به فسق و فجور و برگزارى مجالس جشن و سرور و شادمانى بودند،از اين رو،اقدام به ساختمان كاخهاى سر سبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى اين شهر و در كناره‏هاى رودخانه دجله كردند كه امروزه تنها از آن كاخها ديوارهاى فرو ريخته و ستونهاى ويرانه باقى مانده است.

نام برخى از كاخها در سمت‏شمال غربى مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكلية:

قصر الجعفرى،قصر العروس،قصر المختار،قصر الوحيد،قصر الجعفرى المحدث،قصر الغريب، قصر الصبح،قصر المليح،قصر بستان الايتاخيه،قصر التل،قصر الجوسق،قصر بركوارا،قصر القلائد،قصر الغرد،قصر المتوكليه،قصر البهو،قصر اللؤلؤه و...

بنا به روايت مورخان حد اقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها،متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

حله

حله شهرى است در ميانه عراق،در منطقه‏اى به نام‏«الفرات الاوسط‏»و آن در نيمه راه بغداد-نجف،به فاصله 80 كيلو متر از بغداد،در سمت جنوب شرقى اين شهر واقع است.اين شهر كهن،يكى از مراكز مهم و حوزه‏هاى علمى شيعه است و بسيارى از بزرگان شيعه،مانند علامه حلى و محقق حلى از اين شهر برخاسته‏اند و امروزه يكى از استانهاى شيعه نشين مهم عراق است.

مراكز زيارتى و ديدنى شهر حله و حومه آن:

1-حضرت حمزه،كه به‏«حمزة الغربى‏»شهرت دارد،وى ابو يعلى حمزة بن القاسم بن على بن حمزه بن الحسن بن عبيد الله بن ابى الفضل العباس است.او از راويان حديث و علماى بزرگوار شيعه بوده و آرامگاهش در روستاى‏«مزيديه‏»در نزديكى حله مى‏باشد.بر قبر او گنبد و ضريح و رواق و صحن بزرگى ساخته شده و زيارتگاه مردم است.

2-حضرت قاسم،فرزند بزرگوار امام موسى بن جعفر عليه السلام و برادر تنى امام رضا و حضرت معصومه عليهما السلام است.او پس از شهادت پدرش از بغداد گريخت و در ميان عشاير منطقه‏«سورا»در اطراف حله مخفى گرديد و پس‏از وفات،در آرامگاه كنونى‏اش مدفون شد.امروزه قبر او زيارتگاه مردم است و صحن و سرا و بارگاه باشكوهى دارد و ميان مردم به استجابت دعا و نذر مشهور است.

اين دو امام زاده بزرگوار و صحيح النسب،مشهورترين امام زادگان در اين منقطه هستند و شهرت اين دو،به گونه‏اى است كه نام شهر مدفن آنان،از نام اصلى به نام اين دو تن تغيير يافته و در ميان مردم به شهر حمزه و شهر قاسم مشهور شده است.

3-مشهد رد الشمس،در آغاز بزرگراه كربلا-حله،بقعه‏اى است‏با گنبد مخروطى كه بنا بر روايات تاريخى،امير مؤمنان عليه السلام هنگام باز گشت از جنگ صفين در اين بقعه نماز ظهر و عصر را پس از آن كه آفتاب به اراده پروردگار و خواست‏حضرت از وضعيت غروب به ظهر باز گشت،بجاى آورد.اين جايگاه،پيشينه تاريخى كهنى دارد و تمامى مورخان و محدثان در باره آن سخن گفته و آن را يكى از معجزات آن حضرت شمرده‏اند.

4-حراقه:جايگاه و تپه‏اى است كه حضرت ابراهيم عليه السلام را در زمان نمرود بر منجنيق نهادند و به آتش افكندند.امروزه فضاى باز روبروى تپه بگونه‏اى است كه گويى آثار افروختن آتش عظيم بر روى زمين نمايان است.اين جايگاه در دهكده‏اى به نام‏«برس‏»در شمال حله واقع است.

5-آرامگاه ابراهيم احمر العينين،وى ابراهيم بن عبد الله المحض بن الحسن المثنى فرزند امام حسن‏مجتبى عليه السلام است.او عالم،عابد،زاهد و شجاع بود و در سال 145 ه.بر عليه ابو جعفر منصور قيام كرد و به دست لشگريان او،پس از جنگ و خونريزى عظيمى به شهادت رسيد و سر او را بريدند و به هاشميه پايتخت منصور (در نزديكى حله) آوردند.امروزه بر جايگاه سر او در هاشميه،در نزديكى رودخانه‏«الجربوعيه‏»آرامگاهى ساخته‏اند.

6-هاشميه،و آن شهرى است در نزديكى حله كه نخستين پايتخت عباسيان بوده است.در اين شهر ابو العباس سفاح و ابو جعفر منصور خلافت كردند و منصور پس از ساختمان بغداد بدانجا منتقل شد.دهها نفر از سادات جليل القدر بنى الحسن عليه السلام به دست اين دو تن در اين شهر به شهادت رسيدند.برخى از آنها را از مدينه بدين شهر آورده و زندان نمودند و سپس در گورهاى دسته جمعى دفن كردند و يا در ديوارها و ستونها جاى دادند و بر آنها ساختمان بنا كردند.

7-آرامگاه ابراهيم بن عبد الله المضر (در هاشميه) .

8-قبر ابو الخير (در دهكده عتايق) .

8-ابو دميعه،او محمد بن على بن الحسين فرزند زيد بن على بن الحسين عليهما السلام است كه آرامگاهش در«محلة الطاق‏»است.وى امامزاده‏اى والا مقام است و در سال 140 ه.در گذشت كه قبر او از زيارتگاههاى مشهور شهر حله است.

9-ابو محمد الحسن الاسمر،از نوادگان زيد شهيداست و آرامگاهش در روستاى‏«زبيد»در حومه حله قرار دارد.

10-ابو جعفر محمد الادرع،از نوادگان امام حسن مثنى است و آرامگاهش در روستايى در جنوب حله واقع است.

11-اسماء بنت عميس،او از زنان پيشتاز در اسلام است كه به همراه شوهر خود جعفر بن ابى طالب به حبشه هجرت نمود و پس از شهادت حضرت جعفر،به همسرى ابو بكر در آمد و محمد بن ابى بكر ثمره اين ازدواج بود و پس از مرگ او و شهادت حضرت فاطمه عليها السلام همسر امير المؤمنين شد.آرامگاهى در حومه هاشميه به او نسبت داده مى‏شود.و در نزديكى آن قبر فرزندش يحيى كه از امير المؤمنين على عليه السلام است.قرار دارد.

12-اسماعيل طباطبا،نواده حسن مثنى فرزند امام حسن عليه السلام كه آرامگاهش در هاشميه است.

13-حضرت ايوب،اين پيامبر عظيم الشان از انبياى بنى اسرائيل است كه در سرزمين عراق وفات يافت و آرامگاهش در چهار فرسنگى جنوب شهر حله به سمت كوفه،در منطقه‏اى به نام‏«الرارنجيه‏»قرار دارد.

15-بكر بن على بن ابى طالب،كه در سال 60 ه.در گذشت و آرامگاهش در جنوب شهر حله و در نزديكى بزرگراه نجف-حله واقع است.

16-جايگاه شهادت زيد بن على،كه در سال 120 ه.و پيرو قيام فراگيرش عليه خلفاى جور به شهادت‏رسيد.دشمنان گور او را شكافته و جسدش را بيرون آوردند و سرش را بريدند و جسد مباركش را آتش زدند.امروزه در جايگاه دفن نخستين او،آرامگاهى با شكوه ساخته شده و زيارتگاه مردم است.اين جايگاه در مشرق شهر كفل مى‏باشد.

17-ابو العباس سفاح،نخستين خليفه عباسى است.مرگ او در سال 136 ه.واقع شده و گور او درون مخروبه‏اى در شهر قاسم مى‏باشد.

18-عبد الله المحض،نوه امام حسن عليه السلام كه در سال 145 ه.زنده به گور گرديد و آرامگاهش در هاشميه است.

19-عبد الله بن زيد،برادر يحيى بن زيد شهيد است.آرامگاهش در 17 كيلو مترى شمال كفل در حومه هاشميه است.

20-عمران بن على بن ابى طالب عليه السلام،بنا به نقل مورخان،او در جنگ نهروان مجروح و هنگام انتقال به كوفه در نزديكى حله شهيد و مدفون گرديد.آرامگاهش در يك كيلو مترى شمال حله است.

21-عون بن على،از امام زاده‏هاى مدفون در حومه شهر هاشميه است.

22-القاسم بن موسى الكاظم عليه السلام،آرامگاهش در جنوب شهر حله مى‏باشد.

23-محمد الديباج و چهار تن ديگر،اينان گروهى از سادات بنى حسن عليه السلام هستند كه در بقعه‏اى در هاشميه‏مدفونند.

علاوه بر اين امام زاده‏هاى جليل القدر،دهها امام زاده ديگر در گوشه و كنار اين منطقه پراكنده‏اند و شايد دهى نيست كه در آن بقعه‏اى از امام زاده‏اى صحيح النسب نباشد.

امروزه قبور اين افراد در شهر هاشميه و پيرامون آن،زيارتگاه مؤمنان است.

آرامگاههاى علما و فقها در شهر حله:

1-ابن ادريس حلى،او از بزرگان فقهاى اماميه است و از روى كتاب مشهورى به نام‏«السرائر»بر جاى مانده كه خود نيز بدين نام شهرت يافته و به‏«صاحب السرائر»معروف است.ابن ادريس در سال 598 ه.در گذشت و آرامگاه با شكوهش اينك درون شهر حله واقع است.

2-ابن حماد الواسطى،ابن حماد از بزرگان فقهاى اماميه است كه قبرش در«محله الجامعيين‏»حله مى‏باشد.

3-ابن سعيد حلى،او شيخ نجيب الدين يحيى بن احمد حلى،از فقيهاى بزرگوار اماميه و نويسنده كتاب‏«جامع الشرائع‏»است.در سال 689 ه.در حله در گذشت و در خانه خود مدفون شد.آرامگاه وى امروزه در«محلة الطاق‏»شهر حله قرار دارد و بر قبرش گنبد و سرايى ساخته‏اند.در پيرامون قبر او،آرامگاه گروهى از بزرگان شيعه نيز قرار دارد.-علاوه بر اين بزرگان،آرامگاه جمع بسيارى از فقها و علماى ديگر نيز در حله قرار دارد كه آرامگاه همگى داراى قبه و صحن و سرا است،همانند:

محقق حلى،نويسنده مشهور كتاب‏«شرائع الاسلام‏» (متوفاى سال 676 ه.و آرامگاهش مشهور است.)

ابن العرندس در محله جبران.

شيخ احمد بن فهد الاحسائى (متوفاى سالهاى آغازين قرن نهم هجرى) و قبر او در«محلة الطاق‏»است.

ابن نما حلى كه قبرش در«محلة المهدية‏»واقع است.

جمال الدين بن طاووس حلى (متوفاى 673 ه.) و قبرش در«محلة الجباويين‏»است.

خليفى الموصلى (متوفاى سال 850 ه.) كه قبرش در حله مشهور است.

شرف الدين ابن طاووس كه آرامگاهش در حله معروف و مشهور است.

شيخ ابو الحسن شفهنى حلى (متوفاى نيمه قرن نهم) كه قبر او در«محلة المهدية‏»حله است.

عبد الكريم ابن طاووس (متوفاى 693 ه.) قبر او در محله‏«باب النجف‏»حله قرار دارد.

على بن طاووس (متوفاى 644 ه.) قبر او در«محلة الجامعيين‏»در حله است.