درس ششم: نظريه اپيكوريان

يكى از فلاسفه معروف يونان قديم، مردى است به نام «اپيكور». اين مرد در سال 342 پيش از ميلاد يعنى شش سال پس از مرگ افلاطون، در آتن تولد يافته است.

او در حكمت نظرى پيرو ذيمقراطيس و طرفدار آتميسم است، گو اينكه گفته مى‏شود خود معترف به دينى كه از ذيمقراطيس دارد نيست; و در حكمت عملى «لذتگرا» است، يعنى لذت را مساوى با خير و خوبى مى‏داند و وظيفه هر كس را تحصيل لذت و فرار از رنج مى‏داند.

اپيكور، لذاتى را كه به دنبال خود رنج مى‏آورد، سخت نكوهش مى‏كند. به همين دليل مخالف با عياشى و لذت پرستى به مفهوم دم غنيمت‏شمارى است. ولى على رغم نظريه او، در ميان مردم گرايش به عياشى و دم غنيمت‏شمارى به «اپيكوريسم‏» معروف شده است.

اپيكور، لذات را به متحرك و ساكن، و يا فعال و منفعل تقسيم مى‏كند. مقصودش از لذات متحرك يا فعال، لذاتى است كه معمولا ناشى از يك درد است و به دنبال خود نيز درد و رنج و لااقل فرسودگى و خستگى مى‏آورد. مثل لذت غذا خوردن، لذت جنسى، يا لذت جاه و مقام. ولى لذت ساكن همان حالت آرامشى است كه از نبودن رنج پديد مى‏آيد، مثل لذت سلامت. اپيكور لذت ساكن را توصيه مى‏كند نه لذت متحرك را. اپيكور همواره به سادگى توصيه مى‏كند و از اين جهت فلسفه‏اش به فلسفه كلبيون نزديك است. مى‏گويد:

«در حالى كه به آب و نان، روز مى‏گذارم، تنم از خوشى سرشار است، و بر خوشيهاى تجمل آميز آب دهان مى‏اندازم، نه به خاطر خود آن خوشيها بلكه به خاطر سختى‏هايى كه در پى دارند» ⁽¹⁾

فلسفه اپيكور، هر چند به نام فلسفه لذت معروف شده است، ولى در حقيقت اين فلسفه، فلسفه ضد رنج است، يعنى او خير و فضيلت را در كم كردن رنج مى‏داند. بنابراين اينكه مى‏گويند: «او فضيلت را در حزم در جستجوى لذت مى‏داند»، بايد گفت: «او فضيلت را در حزم در كاهش رنج مى‏داند».

اپيكور مى‏گويد:

«بزرگترين خوبى حزم است. حزم حتى از فلسفه گرانبهاتر است‏».

در همه اينها توجه او به كاهش دادن رنجها است. به همين دليل به هيچ وجه نبايد فلسفه او فلسفه عياشى و دم غنيمت‏شمارى دانست.

اپيكور، در مسئله، لذت و يا به تعبير صحيحتر در مسئله دورى از رنج، توجهش به لذات و آلام جسمانى است و بس. او به لذات روحى از قبيل لذات حاصل از علم و تحقيق يا از خير اخلاقى يا از عبادت عارفانه توجه و بلكه آشنايى ندارد. او مى‏گويد:

«اگر من لذتهاى جشائى و لذتهاى عشق و لذتهاى بينائى و شنوائى را كنار بگذارم، ديگر نمى‏دانم خوبى را چگونه تصور كنم؟ ... سرآغاز و سرچشمه همه خوبيها لذت شكم است، حتى حكمت و فرهنگ را بايد راجع به آن دانست... لذت روح عبارت است از تفكر و لذات جسم، و يگانه امتياز آن بر لذات جسم اين است كه ما مى‏توانيم به جاى تفكر درباره رنج، به تفكر درباره خوشى بپردازيم. بدين ترتيب بر لذتهاى روحى بيش از لذات جسمى تسلط داريم. » ⁽²⁾

اين فلسفه، مانند فلسفه كلبى يك فلسفه جامعه گريز و فردگرا است، دعوت به گمنامى و گريز از اجتماع مى‏كند، چون تنها به اين وسيله است كه از پاره‏اى رنجها مى‏توان در امان ماند.

در مجموع، در اين فلسفه، هيچگونه ارزش معنوى و انسانى ديده نمى‏شود. فلسفه كلبى از اين جهت بر اين فلسفه ترجيح دارد كه لااقل بر عنصر آزادگى و غناى نفس تكيه دارد، هرچند تعبير نارسا از آن دارد و به افراط كشيده مى‏شود. ولى در فلسفه اپيكور هيچ عنصر متعالى ديده نمى‏شود. و لهذا به همان معنى كه مكتب شك، فاقد نظريه اخلاقى است، اپيكوريسم نيز فاقد نظريه اخلاقى است.

در باب فلسفه لذت از دو نظر مى‏توان بحث كرد: يك از نظر روانشناسى و يكى از نظر اخلاقى.

آنچه ازنظر روانشناسى مطرح است اين است كه آيا محرك اصلى انسان در همه كارها، و غايت نهائى انسان از هر فعاليتى لذت و يا افراد از الم است‏يا نه؟ بحث دلكشى است كه فعلا مجال بحث در آن نيست، تحقيق اين است كه چنين نيست.

اما از جنبه اخلاقى، آنچه مطرح است اين است كه آيا خير و خوبى و فضيلت مساوى است با لذت؟ و به عبارت ديگر آيا آنچه ارزش ذاتى دارد لذت است‏يه نه؟ البته جواب اين پرسش نيز منفى است.

اين نكته را لازم است اضافه كنيم كه نظر به اينكه در عصر ما اپيكوريسم به مفهوم عاميانه و مبتذلش عملا رايج‏شده است، عده‏اى مى‏خواهند برخى بزرگان انديشه و فلسفه و عرفان را منسوب به اين مكتب نمايند، مثلا خيام و يا حافظ را.

مدعى هستند كه خيام و حتى حافظ مردانى لذت پرست، دم غنيمت‏شمار و لاابالى بوده‏اند. مخصوصا درباره خيام عقيده بسيارى همين است.آنچه مسلم است اين است كه خيام رياضيدان فيلسوف چنين نبوده و چنين نمى‏انديشده است. از ظاهر اشعار منسوب به خيام همان مطلب پيدا شده است، ولى از نظر محققان جاى بسى ترديد است كه اشعار معروف، متعلق به خيام رياضيدان فيلسوف باشد. فرضا هم اين اشعار از او باشد، هرگز از زبان شعر نمى‏توان نظريه فلسفى شاعر را دريافت; خصوصا كه اخيرا رساله‏هايى از خيام به دست آمده و چاپ شده كه اتفاقا همان موضوعاتى را طرح كرده كه در اشعار منسوب به او مطرح است، ولى آنها را آنگونه حل كرده است و پاسخ گفته كه به قول خودش استادش بوعلى حل كرده است.