سخن آغازين‏

1 - موازنه دنيا و آخرت‏

در خطاب به نفس خويش گويم: اى بنده پست و زبون بيهوده كار! بدان كه اين روزها و شب‏ها و اوقاتى كه بر تو مى‏گذرد، از ساعتى كه به اين جهان پا نهاده‏اى، تا هنگامى كه از آن پا دركشى، به منزله منزلگاه‏هاى تو به سوى وطن اصلى‏ات مى‏باشد كه براى اقامت و مجاورت و زندگانى جاويد در آن ديار، آفريده شده‏اى و همانا پروردگار و مالك و صاحب اختيارت، تو را براى اين بدين سفر رهسپار فرموده، تا فوايد بسيار و كمالات بى‏شمارى بدست آورى كه عقول عقلاء و علوم علماء و اوهام حكماء، نتواند به روشنايى و نورانيت و سرور و حبور⁸ و بلكه به سلطنت و جلال و بهجت و جمال و ولايت و كمال آن فوايد، پى ببرد و احاطه‏اى حاصل نمايد!
پس اگر به رضا و خشنودى آفريدگارت عمل كردى و به نور هدايت او حركت نمودى و به سفارش‏ها و اوامر او مراقب شدى، از منافع اين سفر، تو را سودهاى عظيم و فضايل جسيمى‏⁹ عايد خواهد شد كه تمامى حساب دانان، بر شماره انواع و تعداد آن، توانايى نخواهند داشت و هيچ يك از افراد مهندسين جهان، قدر عظمت آن‏ها را اندازه نتوانند گرفت؛ بلكه نه بر قلب بشرى خطور كرده و نه چشمى آن را ديده و نه اثرى از آن را مى‏توان به بيان و حكايت آورد و اگر خواهان شوى كه از طريق منقول و از راه روايت و كتاب، اين معنى را به فهم خود نزديك گردانى و اين مغز را از پوست آن جداسازى، بشنو كه خداى جل جلاله در كتاب خود به بهترين بيانى تو را آگاه ساخته؛ آنجا كه فرمايد: فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعين¹⁰؛ (هيچ كس نمى‏داند چه نعمت و لذت‏هاى بى‏نهايت كه روشنى بخش دل و ديده است، در عالم غيب برايشان ذخيره شده است) و در جايى ديگر فرمايد: و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها¹¹؛ (اگر بخواهيد نعمت‏هاى خداوند را به شمار آوريد، هرگز نتوانيد). و همچنين در اخبار متواتره‏اى كه در فزونى نعم آخرت روايت گشته آمده است كه: در هر روز جمعه، نعمت‏هاى بهشت دو برابر مى‏شود¹²؛ بلكه در حديث معراج آمده است كه خداوند مى‏فرمايد:
انظر اليهم فى كل يوم سبعين نظره و اكلمهم كلما نظرت اليهم و ازيد فى ملكهم سبعين ضعفاً¹³؛ (در هر روز هفتاد بار به آن‏ها نظر مى‏افكنم و در هر نظرى كه به آن‏ها مى‏افكنم، با آن‏ها سخن مى‏گويم و دارايى آنان را هفتاد برابر مى‏گردانم).
و اما از طريق درايت و راه معقول، همين بس تو را كه در نعمات دنيويه و بدنيه، درنگ و تأمل كنى و آن‏ها را با نعم اخروى بسنجى و موازنه نمايى، چرا كه خداوند متعال، از آن لحظه‏اى كه اجسام و ماديات را آفريده به آن‏ها نظرى نكرده است [و در مقابل‏]، عالم آخرت، عالم قرب و نزديك شدن و ديدار او مى‏باشد.
بعضى از حكماى الهى گفته‏اند: آنچه گفته‏اند در پاره‏اى از عوالم آخرت است، تمامى پر از حيات و بى‏نيازى است و گويى خود، زندگانى و حياتى است كه جوشش مى‏كند و از سرچشمه واحدى جارى مى‏گردد، نه اينكه تنها حرارت واحد يا نسيم واحدى باشد بلكه تمام، كيفيت واحدى است كه هر طعم و مزه‏اى در آن يافت مى‏گردد و در اين كيفيت، طعم شيرينى و شراب و ساير چيزهاى صاحب طعم و نيروهاى آن، احساس مى‏شود و همچنين بوى خوش تمام روايح و تمام رنگ هايى كه تحت نظر قرار مى‏گيرد و تمام چيزهايى كه تحت قوه سامعه واقع مى‏شود، مانند: نواها و الحان، و تمام صداها و آوازهاى زيبا و آهنگ‏هاى موزون موسيقى و تمام چيزهايى كه به لمس در مى‏آيد و هر آنچه كه با حس درك مى‏شود، تمام در يك كيفيت و حالت واحده مبسوطه‏اى به شرحى كه ذكر نموديم موجود است، زيرا اين كيفيت حياتى عقلانى، حاوى تمام كيفياتى است كه توصيف نموديم، بدون اينكه جزئى از آن با جزء ديگر مخلوط گردد، يا آنكه پاره‏اى، پاره ديگر را تباه سازد، تمام اين حالات و كيفيات در آن محفوظ و موجود است و گوى همگان بر حد و اندازه خويش قائم مى‏باشند [و هر كدام از اين حالات، به تنهايى وجود دارد.]¹⁴

2 - ضرورت تلاش جدى سالك براى بدست آوردن منافع اخروى‏

اى انسان! اندكى به خود آى و انديشه نماى و ببين كه تو در رابطه با منافع اين دنياى دون و زبون، در حركات و سكنات خود آن گونه عمل مى‏كنى و مراقبت دارى كه آنچه پر سودتر است، بدست آورى؟! و آنچه به نفع تو باشد، جلب نمايى؟! و جز آنچه كه گران‏بهاتر است و مزيت و برترى بيشترى دارد، نگزينى؟! بلكه جان خود را به سختى و تعب مى‏اندازى و وقت خود را بيهوده ضايع مى‏سازى تا خوراك نيكو بدست آورى و شراب گوارا مهيا سازى و بالش نرم براى خوابگاه خود آماده نمايى و حال آنكه خود مى‏دانى كه از كشيدن اين رنج‏ها، جز تفاوت اندكى [كه آن هم فناپذير است‏] تو را حاصل نخواهد گشت! بلكه آن لذت هم به زودى از كف بيرون خواهد شد و از بين مى‏رود!
پس تو را چه شده كه نسبت به منافع آخرتت كه تفاوت در آن عظيم و بزرگ بوده و فناناپذير و پايدار و جاويد است، اين گونه جهد و تلاش به جا نمى‏آورى؟! مثلاً چون كالايى براى بازرگانى بخرى و پس از خريد آگاه شوى كه اگر به جاى آن، كالاى ديگرى خريده بودى، سودت دو چندان و بيشتر از خريد اول بود، از اين كارت اندوهناك شده و به سختى دچار افسوس و آه مى‏گردى و براى آينده، عزم خود را استوار مى‏سازى كه ديگر غفلت نكنى و سودى را از دست ندهى ولكن به آنچه در تجارت آخرت از كف مى‏دهى و از سودى هفتاد برابر و بيشتر، بى‏بهره مى‏مانى اندوه ندارى و غمناك نمى‏شوى؟!
و اگر براى اين گفتار گواهى بخواهى، به آنچه در دو چندان شدن ثواب اعمال با كيفيات خاص و در مواقع مخصوصه كه در اخبار وارد گرديده، نظرى نماى و بنگر كه مثلاً به نمازى كه به طور جماعت در مسجد جامع با پيشواى عالم پرهيزگارى به خصوص اگر عده نمازگزارانى كه به او اقتدا كرده‏اند هم بيشتر باشد، ثوابش هزاران برابر افزون‏تر از نمازى است كه در منزل به تنهايى به جاى آورى و با اين وصف، تو در اختيار آنچه سودش بيشتر و فضيلتش بالاتر است خوددارى مى‏كنى و از ثواب اين جماعت، كه از دست تو رفته، به اندازه يك دهم آنچه از سود تجارت دنيوى از دست داده‏اى، اندوهگين نمى‏شوى؟!!
پس در اين سهل انگارى كه تو را در كار آخرت است، تأملى كن و بنگر كه آيا آن را جهتى جز سستى ايمان تو به آخرت مى‏باشد؟! و بر حذر باش كه اين ايمان ضعيف هم در مواضع سختى و مواقع بدبختى به ويژه در هنگام سكر و مستى مرگ، از دست تو برود و فرجام كارت، به بدى كشيده شود و براى عقوبت و مجازات بزرگتر بودن هم و خواست دنيا از هم و خواهش آخرت، خود را آماده ساز و آنچه را معصوم (عليه السلام) در اين باب فرموده بياد آور كه فرمود:
من اصبح و اكبر همه الدنيا فليس من الله فى شى‏ء و الزم الله قلبه اربع خصال: هماً لا ينقطع عنه ابداً و شغلاً لا يفرغ عنه ابداً و فقراً لا ينال غناه ابداً و املاً لا يبلغ منتهاه ابداً¹⁵؛ (كسى كه شب را به روز آورد و بامدادان، اندوه و هم بزرگش امور دنيايى باشد، او را در نزد خدا ارج و قدرى نخواهد بود و خداوند چهار خصلت را ملازم دل او قرار مى‏دهد: هم و اندوهى كه هيچگاه از او جدا نشود، و مشغله و كارى كه هيچگاه او را آسودگى نباشد، و فقرى كه هيچگاه به بى‏نيازى نرسد، و آرزويى كه هيچگاه پايانى براى آن نمى‏باشد.)
آگاه باش و از اينكه فرموده: ليس من الله فى شى‏ء غافل مشو، چه اين خود مجازات و عقوبت بزرگى است و از اين عقوبت، بزرگتر چه خواهد بود؟! پس اى عاقل! اين زيان بزرگ و بدبختى سترگ را در ترازوى عقل خويش با هر زيان و ضرر دنيائى كه تصور مى‏شود، مقايسه كن و ببين كه آيا بين آن‏ها نسبت محدودى موجود است؟!¹⁶

3 - تا فرصت دارى، توشه‏اى برگير

[اى سالك طريق عبوديت‏] تا مهلت دارى در مصيبت خويش تفكر نما و تاتو را فرصت از دست نرفته، براى روز حسرت و پشيمانى و طول اقامت در روز قيامت و وحشت‏هاى روز رستاخيز، خود را آماده و بسيج كن و بر نفس خويش كه در اين دنيا آن را به ناز و نعمت و خوشى و راحت عادت داده‏اى و از عذاب و نقمت و سختى روز قيامت غافلش ساخته‏اى، گريان شو و بگو:
اى معبود من! و آقاى من! و مولاى من! به كدام يك از كارها به نزدت شكايت آوردم؟! و براى كدام يك از آن‏ها ناله كنم و گريان شوم؟!! آيا به درد و شكنجه و سختى آن بگريم؟! يا براى درازى و طول مدت بلاء بنالم؟! و يا از بيم مار و عقرب ضجه كنم؟! يا از زحمت زنجير و پتك‏هاى آهنين فرياد آورم؟! شايد از اين انديشه كم، به هوش آيى و پندگيرى و به وسيله بازگشت و توبه راست و درست، براى سفرى كه در پيش دارى، توشه‏اى برگيرى و خود را آماده و مهيا سازى و با كار نيك، كار زشت را نابود نمايى؛ همانا پروردگار، آمرزنده و دوستدار بنده خويش است و پادشاه مهربان و خوش پذيراى رعيت خود مى‏باشد. از بندگانش توبه را مى‏پذيرد و نيكى اندك را به ثواب بسيار، جزا مى‏بخشد، گناهان را مى‏زدايد و كردارهاى زشت را به چندين برابر از كارهاى نيك تبديل مى‏فرمايد¹⁷.

4 - تا كى مسامحه و سهل انگارى؟!

[اى عزيز!] به خود بگو: اى بى‏خرد تبه كار! و اى ديوانه مسامحه كار! اى بدبخت زشت كردار! اين سهل انگارى تا كى؟! و اين تبهكارى تا چند؟! و اين تنبلى و روزگذرانى براى چه و چرا؟! اين نافرمانى و سركشى را چه سبب؟! اين انكار و پرده پوشى را چه جهت؟! آيا به ناتوانى بدنت و نازكى پوستت و سستى استخوانت رحم نمى‏آورى؟! آيا مشاهده اين هنگامه‏هاى بزرگ و بيمناك و اين بدبختى‏هاى سترگ و اسفناك را چگونه طاقت مى‏آورى؟! آيا حال بدنى كه آن را لباس نرم و بافته نگه داشته‏اى و به پوشش پنبه و كتان و اطلس تافته عادت داده‏اى چگونه خواهد بود در موقعى كه لباس قطران¹⁸ بر آن بپوشند و از پاره‏هاى آتش بر آن بيفشانند و با شيطان به يك زنجيرش بكشند و در قعر يك آتش او را بيفكنند و از آهن‏هاى گداخته زينتش كنند و از آب جوشان دوزخ و از عرق بدن دوزخيان به او بنوشانند؟! آب گرم حميم¹⁹ از بالاى سرش بريزند و با آن آب، آنچه در شكم و امعاء اوست بگدازند و پتك آهنى بر سرش بكوبند؟!²⁰
اى واى! چه سختى و بينوايى كه از آن شرم آورتر تصور نشود! و چه مصيبت و شكنجه‏اى كه از آن دردناك‏تر به خيال نگنجد! و چه رسوايى و نكبتى كه از آن مفتضح‏تر به نظر نيايد؟!
اى نفس! آيا تو همان نيستى كه در دنيا با همگان در به گزينى رقابت مى‏كنى؟! و بر اعيان و اشراف حسد مى‏برى؟! و بر توانگران و برتران مفاخره مى‏نمايى؟! و از بيم گرفتارى به نادارى و خوارى، به اندوهى پس از اندوهى ملول و افسرده مى‏شوى؟! آيا چون به زنجيرت ببندند و به غل بپيوندند و با روى سياه و چشم كبود به محشرت آورند، حالتت چگونه خواهد بود؟! گاهى به طرف راست و زمانى به سمت چپ نظر اندازى، مردمان را بنگرى كه هر يك به خود مشغول و به تو توجهى ندارند؛ در آن روز گروهى با روى‏هاى روشن و گشاده، به پروردگار خود نظر دارند.²¹ و چهره هايى در آن روز، تابان و خندان و شادان²² به خلعت‏هاى امان، ملبس و به تاج پادشاهى، مكلل‏²³ و فرشتگان رحمان به گرد آنان در گذدش و نسيم روح و ريحان بر جان‏هاى آن‏ها در وزش، و حور و غلمان به خدمت گذارى آن‏ها در جنبش هستند؛ آيا در چنين حال نخواهى گفت: اى معبود من! و اى آقاى من! و اى مولاى من! گيرم كه بر حرارت آتشت شكيبا شدم، آيا بر نگه كردن به بزرگواريت، چگونه شكيبا گردم؟! و با آنكه اميد عفو به تو دارم، در آتش دوزخت چگونه منزل گزينم؟!²⁴

5 - سالك هم و غمى جز خدا ندارد

[اى عزيز! سالك بايد بداند كه‏] اين زندگى دنيايى به منزله سرمايه‏اى است كه خداوند به او عنايت نموده كه با آن به تجارت بپردازند و اگر مى‏بيند كه با اين سرمايه، نفيس‏ترين متاع‏ها را مى‏تواند تهيه كند، در اين زمينه سهل انگارى ننموده و بداند كه در عالم وجود حتى در وهم، موجودى سودمندتر و نفيس‏تر و كامل‏تر و زيباتر و شريف‏تر و بخشنده‏تر از ذات ذوالجلال نيست، بلكه هيچ نفع و نفاست و جمال و بهاء و شرف وجود و بلكه وجودى جز به او و در او و از او نيست؛ لذا عاقل، هيچ مطلوبى جز حضرت حق، براى خود اختيار نكند و هر چه غير اوست، اگر هم از جهتى مطلوب آدمى باشد باز مطلوبيتش از ناحيه اوست. و چون عاقل اين معنى را دانست و در طلب و جستجوى او بر آمد غير او را ترك خواهد گفت و هم و همتش را هيچگاه در پى چيزى غير از او صرف نخواهد كرد و در پى كسب رضاى او بر خواهد آمد كه قل الله ثم ذرهم²⁵؛ (بگو خدا، سپس هر چه غير از اوست واگذار) و ديگر عمر را در طلب چيزى غير از او به هدر نخواهد داد و در پى مشتهيات نفسانى و امور معاش نخواهد بود.
اما اولى كه مشتهيات و هواهاى نفسانى است، به خاطر تيرگى و كدورتى كه در آن‏ها هست و به علت عدم بقاء آن و تضادى كه با لذات روحانى واقعى دارد، اشتغال به آن‏ها خسارتى جبران‏ناپذير و خسران عظيم است.
و اما دومى كه امور معاش مى‏باشد، به علت اينكه، غرق شدن در گرداب امور دنيايى و به كار گرفتن تمام هم و غم خود را در اين راه، سبب هلاكت دل و تفرق حواس مى‏شود و اين امور، خارى در چشم عبوديت و بندگى و نقيض توكل است و فايده‏اى هم بر آن نيست، زيرا آنچه مقدر شده، به انسان مى‏رسد و هم و غم انسان در اين راه، چيزى جز خسران به بار نمى‏آورد. و اگر انسان اين معنا را دريافت و به معرفت شخصيه حقيقيه، بدان معرفت پيدا نمود به گونه‏اى كه جزء وجدانيات او شد، همان گونه كه اهل دنيا لذات دنيا را مى‏شناسد، قلب و روح و سر خود را مستغرق در محبت خدا خواهد يافت و اين محبت، به ساير اعضا و جوارحش سرايت خواهد نمود و هر چه را كه غير خدا است، از آنچه بر آن قدم مى‏نهد، برايش حقيرتر و بى‏ارزش‏تر خواهد بود؛ بلكه گاه مى‏شود كه آنچنان در درياى محبت حق تعالى غرق مى‏شود، كه دلش از هر چه غير اوست غافل، و به ما سواى او التفاتى ندارد، و عقلش از تدبير امور او باز مى‏ماند و حالت شيدايى و عشق بر او عارض مى‏شود، چنانكه نسبت به بعضى از حالات حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت شده است؛ و در حديث معراج بدان اشاره شده كه خداوند مى‏فرمايد: و لا ستغرقن عقله بمعرفتى و لاقومن له مقام عقله²⁶؛ (و عقل او را غرق در معرفت خود گردانم، و خود به جاى عقلش مى‏نشينم).²⁷

6 - كليد خوبى‏ها

بدان اى مطلب سعادت دنيا و آخرت كه كليد همه خوبى‏ها و سعادت‏ها، معرفت به خدا و محبت او است و لذيذترين لذات و خوشى‏ها، در انس با خداست.²⁸

7 - تحصيل علم افضل است يا تهجد و نماز شب؟!

[اى عزيز!] شيخ ما مرحوم علامه انصارى‏²⁹، در جواب كسى كه از او اين سؤال را نموده بود كه آيا نماز شب افضل است يا مطالعه و تحصيل علم؟! چه نيكو جواب گفته است، كه خطاب به او فرموده بود: آيا تو قليان مى‏كشى؟! او در پاسخ گفته بود: بلى. شيخ فرموده بود: به جاى دو بار قليان كشيدن، نماز شب را بخوان. و اين جوابى متين و محكم است كه در آن به فساد اين خيال هم اشاره شده و گويا شيخ چنين گفته است كه اگر تو تا اين اندازه مراقب احوال و اخلاص در اعمالت هستى به گونه‏اى كه برايت تشخيص اين مطلب مشكل شده كه نماز شب افضل است يا مطالعه و تحصيل علم، چگونه اوقاتت را به كشيدن قليان كه در اين باب، اقوال مختلف است كه يا حرام است و يا مكروه است و يا مباح است مى‏گذرانى؟!
و چطور مى‏شود كه بين دو عمل كه دو مستحب است، به بهانه كمى وقت، يكى را مى‏خواهى انتخاب كنى، در حالى كه در جاى ديگر، وقتت را به كارى كه يا حرام است و يا مكروه و يا لااقل مباح است، صرف مى‏كنى؟! كه بايد از اين مصيبت عظمى و فضيلت آشكار، به خدا پناه برد كه شيطان پليد اين گونه، علما را فريب دهد كه اشتغال به مطالعه اين علوم رسمى را كه براى اغلب آن‏ها نمى‏توان قصد شرعى كه به وجهى از وجوه، صحيح باشد يافت، از استغفار در سحرگاهان و خلوت با خداوند عزيز غفار، افضل بدانند و چگونه مى‏شود كه چنين باشد؟! در حالى كه آن علمى كه انسان را بر تجهد و شب زنده‏دارى بر نمى‏انگيزاند، علمى است كه نور و بهره و خيرى در آن نيست و علم واقعى، آن علمى است كه به فرموده امام صادق (عليه السلام) ملازم با خشيت باشد³⁰ و صاحب خشيت، نمى‏تواند ترك شب زنده دارى كند و همان بيم و ترس، او را به انجام اين عمل وا مى‏دارد.³¹

8 - بدون شب زنده دارى انسان به جايى نمى‏رسد

[اى طالب مقامات معنوى!] شيخ و پيشواى من‏³² در علوم حقه، برايم حكايت نمود كه از طالبان آخرت، احدى به مقامى از مقامات دينى نرسيد، مگر آنان كه اهل تهجد و شب زنده دارى بوده‏اند.³³

9 - طريقه حل مشكلات علمى‏

[اى طالب معرفت!] بايد دانست كه مؤمن، در راه تحصيل علم، نماز شب را از مطالعه كارسازتر مى‏بيند و شيخ ما³⁴ (قدس سره) به ما توصيه مى‏نمود كه هرگاه در مسائل علمى به مشكلى برخورديم، به خدا پناه بريم و به تضرع و زارى نزد پروردگار متوسل شويم و اين امر، به تجربه هم براى ما ثابت شده است.
و اما اينكه چرا تجهد و شب زنده‏دارى و دعا، از اسباب تحصيل علم است، بدين خاطر است كه علم، همان گونه كه در بعضى از روايات به اين مطلب تصريح شده است، به كثرت تعلم نيست، بلكه نورى است كه خدا در دل هر يك از بندگان خود كه بخواهد مى‏افكند.³⁵ و شب زنده دارى و مناجات در دل شب، دل را نورانى مى‏گرداند و باعث ثبات نور، در دل مؤمن مى‏شود، چنانكه از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه هرگاه بنده با مولاى خود در دل شب ظلمانى خلوت كند و با او به گفتگو و مناجات بپردازد؛ خداوند، نور را در قلب او ثابت خواهد گردانيد و چون بگويد: يا رب يا رب، از طرف خداوند خطاب رسد: لبيك بنده من؛ هر چه مى‏خواهى طلب نما كه به تو عطا كنم و بر من توكل نما، تا امورت را كفايت نمايم.³⁶(37)

10 - مؤثرترين عامل پيشرفت علمى‏

[اى عزيز!] اگر كسى در اخبار اهل بيت و احوال پيشينيان از مشايخ بزرگ ما تتبع و تحقيقى داشته باشد، در مى‏يابد كه نماز شب خواندن، با تحصيل علم تضادى ندارد، بلكه از اسباب قوى آن مى‏باشد و بسيارى از محصلين را مى‏شناسم كه اهل تهجد و شب زنده‏دارى بودند و همين امر سبب استقامت فهم و بارور شدن ذهن آن‏ها در وصول و دست‏يابى به مطالب حقه در مسائل علمى گشت و به مراتب عاليه علمى نائل آمدند؛ به خلاف طلابى كه پيوسته به مطالعه كتب علمى مشغولند، كه كمتر مى‏شود فرد صاحب نظرى از ميان آن‏ها برخيزد.
بلى گاه افراد باريك بين مشكك در ميان آن‏ها پيدا مى‏شود، ولى محققى كه در علمش بركت باشد نيست؛ اين افراد خير و نورشان اندك و در كسب فوايد علم ناموفق هستند.³⁸

11 - شناخت باطن و حقيقت گناه‏

[اى طالب قرب الهى!] اگر انسان معرفت واقعى به حقيقت و شناعت‏³⁹ و آثار معصيت پيدا نمايد، مثلاً: واقعاً در وقت خوردن مال يتيم، اعتقاد نمايد كه آتش مى‏خورد⁴⁰ و اين آتش هم با خوردن خاموش نشود، بلكه اگر بماند، بعد از مردن قوت پيدا مى‏كند و عروق و اعماق را مى‏سوزاند و هر چه را كه مى‏سوزاند، عروق و اعماق ديگرى به جاى آنچه سوخته مى‏آيد؛ لابد از اين معرفت و شناخت عظمت گناه و زيان‏هاى آن، بى‏اختيار به اندازه شقاوتى كه از گناه براى خود تحصيل كرده، ندامت‏⁴¹ به او دست خواهد داد و لابد حركتى به سوى دفع آن مى‏كند، خصوصاً اگر يقين كند بر اين كه دفع اين بدى و اين آتش كه در درون خود روشن كرده، چه لذت‏ها و كرامت‏ها و شرافت‏ها براى او حاصل مى‏كند، آن وقت به قدر آن معرفت، شوق به دفع آتش پيدا مى‏كند و هر عمل شاقى را براى دفع آن متحمل مى‏شود و با شوق اقدام مى‏نمايد.⁴²

12 - لزوم تحصيل ايمان‏

اى عزيز! جهد كن كه ايمان به خدا و رسول و ائمه - صلوات الله و سلامه عليهم - بياورى و ثواب و عقاب و بهشت و جهنم و قرب و بعد را مثل ملاحده‏⁴³ اين زمان، موهوم نپندارى‏⁴⁴.

13 - پاداش خاصان درگاه الهى‏

[بدان اى طالب كمال كه‏] در روايت وارد شده است كه خداى تعالى براى بندگان خاص خود در عالم آخرت نعمت هايى آماده فرموده است كه به قلب هيچ بشرى خطور نكرده است.⁴⁵ , ⁴⁶

14 - انسانيت انسان‏

[بدان اى عزيز كه ]اگر انسان اخلاق خود را تزكيه نمايد و اعمال و حركت و سكون خود را به ميزان شروع و عقل مطابق نمايد و مراقب باشد كه حركات و سكونش موجب ترقى به عوالم عليين‏⁴⁷ و مقام والاى روحانيين بشود⁴⁸ و بالجمله، تحصيل معرفت به خدا و كتاب‏هاى آسمانى و پيامبران الهى و معرفت به روز بازپسين را نمايد به معرفت وجدانى؛ آن وقت موجودى مى‏گردد انسانى، روحانى، نه انسان جسمانى و به عبارت ديگر: صار موجوداً بما هو انسان دون ان يكون موجوداً بما هو حيوان موجودى مى‏شود از آن رو كه انسان است، نه آن كه موجودى باشد از آن رو كه حيوان است.⁴⁹

15 - علم حصولى، و علم حضورى و شهودى‏

[اى سالك مجاهد!] گويند: شيخ الرئيس⁵⁰ را با ابو سعيد الخير⁵¹ ملاقاتى دست داد و پس از آن كه از خلوت بيرون شدند، از ابن سينا سؤال شد: ابو سعيد را چگونه ديدى؟ گفت: آن چه ما مى‏دانيم، او مى‏بيند از ابو سعيد پرسيدند: شيخ الرئيس را چگونه يافتى؟ گفت: به هر جا كه من با قدم شهود رفتم، اين كور را عصا زنان آن جا ديدم.⁵²

16 - كمترين پاداش زاهدين‏

[اى طالب معارج روحانى! ذات اقدس ربوبى در حديث قدسى يا احمد ]مى‏فرمايد: ان ادنى ما اعطى الزاهدين فى الاخره ان اعطيهم مفاتيح الجنان كلها حتى يفتحوا اى باب شاؤوا، و لا احجب عنهم وجهى و لانعمنهم [لانعمهم‏] بانواع التلذذ من كلامى⁵³؛ (همانا كمترين چيزى كه در آخرت به افراد زاهد خواهم داد، آن است كه همه كليدهاى بهشت را به آنان عطا كنم تا هر درى را كه بخواهند باز كنند و روى خود را از آنان نپوشم و آنان را با سخن گفتم متنعم به انواع لذت‏ها سازم).⁵⁴

17 - ادب مصلى‏

[اى عزيز!] سيد بن طاووس‏⁵⁵ قدس سره العزيز در [كتاب ]فلاح السائل مى‏فرمايد: روايت شده كه مولاى ما جعفر بن محمد الصادق (عليه السلام) در نمازى قرآن تلوت مى‏كرد؛ پس حالت غش به آن حضرت دست داد؛ چون به خود آمد، از ايشان سؤال شد: چه شد كه حالت شما اين چنين شد؟! فرمود بدنى مضمون: آيات قرآن را آن قدر تكرار كردم تا به حالتى رسيدم كه گويى آن آيات را از آن كه نازل كرده است، بدون واسطه در كمال روشنى و بالعيان مى‏شنوم، پس نيروى بشرى تاب اين مكاشفه جلال الهى را نياورد.⁵⁶ , ⁵⁷

18 - عارف كيست؟

[اى عزيز!] در مصباح الشريعه‏⁵⁸ در تعريف عارف [مى‏]فرمايد: العارف شخصه مع الخلق و قلبه مع الله، و لوسهى قلبه عن الله طرفه عين لمات شوقاً اليه، و العارف امين ودايع الله و كنز اسراره و معدن نوره و دليل رحمته على خلقه و مطيه علومه و ميزان فضله و عدله و قد غنى عن الخلق و المراد و الدنيا و لامونش له سوى الله و لا نطق [و لا منطق‏] و لا اشاره و لا نفس الا بالله و لله و من الله و مع الله فهو فى رياض قدسه متردد و من لطائف فضله اليه متزود و المعرفه اصل و فرعه الايمان⁵⁹، (آن كس كه معرفت خداى تعالى نصيبش شده باشد، تنش با خلق است ولى دلش با خداست، آن چنان كه اگر يك چشم به هم زدن، دلش خداى را از ياد ببرد، از شوق خدا مى‏ميرد و عارف، امين امانت‏هاى الهى است و گنجينه اسرار اوست. كان نور او ود دليل رحمت اوست بر خلقش، و حامل علوم خداوندى و ميزان فضل و عدل الهى است. عارف از خلق و مراد [و مقاصد و مطلوب‏هاى دنيوى‏] و دنيا بى‏نياز است و جز خداى تعالى همدمى ندارد و هيچ گفتار و اشاره و نفسى ندارد، مگر آن كه به وسيله خدا و براى خدا و از جانب خدا و با خدا مى‏باشد. پس عارف در چمن زارها و گلزارهاى قدس خداوندى در رفت و آمد و از لطائف فضل او خوشه چين است؛ و براى وصول به مقام شامخ انسانيت، اصل و پايه، معرفت است و ايمان فرع اوست).⁶⁰

19 - خطر دنيا دوستى‏

اى برادر من! براى خودت توشه‏اى براى روز فقر و بيچارگى‏ات برگير، بلكه براى حال گرفتارى و بلايت، و اگر حالت براى گريه مساعد نيست، پس لامحاله تباكى كن و اگر قساوت نگذاشت كه حتى تباكى كنى، پس بدان كه گناهان، تو را بيمار كرده و كدورت عيب‏ها، قلبت را فاسد نموده؛ مخصوصاً به زينت اين دنياى پست و زيور و ظاهر فريبنده‏اش مغرور شدن و با اين عادت‏هاى پست از قبيل: خوش گذرانى با لذت‏ها و حظهاى دنيا انس گرفتن، كه در اخبار آمده است كه: دوستى دنيا سرآمد هر گناه خطرناكى است⁶¹ [كه‏] ديگر در قلب تو جايى براى ذكر خدا و فكر آخرت باقى نگذاشته است.⁶²

20 - مانع نزول عذاب الهى‏

[بدان اى عزيز كه‏] در معانى الاخبار با سندش از امام صادق (عليه السلام) روايت نموده كه فرمود: پدرم اميرالمؤمنين (عليه السلام) از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل فرمود كه ان الله جل جلاله اذا رأى اهل قريه قد اسرفوا فى المعاصى و فيها ثلاثه نفر من المؤمنين ناداهم جل جلاله يا اهل معصيتى لولا ما [من ]فيكم من المؤمنين المتحابين بجلالى العامرين بصلوتهم ارضى و مساجدى و المستغفرين بالاسحار خوفاً منى، لانزلت بكم عذابى ثم لا ابالى⁶³؛ (خداى تعالى هنگامى كه ديد مردم شهرى در گناهان زياده‏روى و سه نفر از مؤمنين در ميان آنان است، خداى جل جلاله به آنان آواز مى‏دهد: اى كسانى كه نافرمانى مرا مى‏كنيد، اگر نبودند در ميان شما كسانى از مؤمنين كه به خاطر جلال من همديگر را دوست مى‏دارند و با نمازشان زمين و مسجدهاى مرا آباد مى‏كنند و در سحرها از ترس من استغفار مى‏كنند، هر آينه عذاب خودم را بر شما فرو مى‏فرستادم و پروايى نداشتم)⁶⁴.

21 - معرفت نفس‏

برادر من! اگر همت‏⁶⁵ دارى كه از اهل معرفت شوى و انسان بشوى؛ بشر روحانى باشى؛ سهيم و شريك ملائكه باشى و رفيق انبياء و اولياء (عليه السلام) بوده باشى‏⁶⁶ كمر همت به ميان زده و از راه شريعت‏⁶⁷؛ بيا و مقدارى از صفات حيوانات را از خود دور كن و متخلق به اخلاق روحانيين باش، راضى به مقام حيوانات‏⁶⁸ و قانع به مرتبه جمادات‏⁶⁹ نشو؛ حركتى از اين آب و گل به سوى وطن اصلى خود كه از عوالم عليين و محل مقربين است بكن، بلكه نفس خود را بشناسى و بالكشف‏⁷⁰ و العيان‏⁷¹ به حقيقت اين امر بزرگ نايل باشى كه شناختن آن، راه شناختن خداوند جل جلاله است؛ چنانچه در روايت است كه: من عرف نفسه فقد عرف ربه⁷²؛ (هر كس كه نفس خودش را بشناسد به تحقيق كه پروردگارش را شناخته است). اگر چه بعضى‏ها معناى اين روايت [را ]حمل بر تعليق به محال كرده‏اند، بدان معنى كه همان طور كه معرفت نفس محال است، معرفت پروردگار نيز محال است؛ غافل از آن كه همين معنا در اخبار ديگر به طور صراحت در معنى اول رسيده است و بر معناى دوم يعنى: تعليق بر محال، قابل حمل نيست، چنانچه در مصباح الشريعه وارد است كه سؤال كردند: مقصود از علمى كه فرموده‏اند آن را طلب كنيد، اگر چه در چين باشد، كدام علم است؟. فرمودند: مرداد معرفت نفس است كه در او معرفت رب است⁷³ و همچنين در خبر است كه سؤال كردند از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم): كيف الطريق الى معرفه الرب؟؛ (چه راهى براى شناخت پروردگار هست؟) فرمودند: معرفه النفس⁷⁴؛ (راهش شناختن نفس است) . ⁷⁵

22 - انسان، حامل امانت الهى‏

[اى سالك عزيز!] اين انسان كذائى، طرفه‏⁷⁶ معجونى است كه در او از همه عوالم امكان نمونه‏اى هست، بلكه از تمام صفات و اسماء الهى جل جلاله تأثيرى در او موجود است؛ كتابى است كه احسن الخالقين⁷⁷ او را با دست خود نوشته است؛ و او است مختصر از لوح محفوظ؛⁷⁸ و اوست اكبر حجه الله؛ و اوست حامل امانتى كه آسمان‏ها و زمين‏ها نتوانستند آن را حمل نمايند؛⁷⁹ و به عبارت ديگر، از [هر سه عالم‏] محسوسات و عالم مثال و عالم معقول‏⁸⁰، در انسان حظ و افرى گذاشته‏اند. و اگر انسان دو عالم (حس و مثال) خود را تابع عقلش نمايد، يعنى توجهش را به آن عالمش كند و همتش را به آن عالم قرار دهد و قوه آن را به فعليت بياورد، سلطنت دو عالم (شهادت و مثال) بر او موهبت مى‏شود و خلاصه به مقامى مى‏رسد كه بر قلب احدى خطور نكرده از: شرافت و لذت و بهجت و بهاء و معرفت حضرت حق تعالى‏⁸¹. بلى! آن چه اندر وهم نايد، آن شود.⁸² و اگر عقلش را تابع عالم حس و شهادتش كه عالم طبيعت و عالم سجين‏⁸³ است نمايد و منغمر⁸⁴ در عالم طبيعت شود و مصداق اخلد الى الارض⁸⁵ باشد، خدا مى‏داند كه بعد از مفارقت روحش از ابن بدن، چه ابتلايى و چه شقاوتى و چه ظلمتى و چه شدتى به او خواهد رسيد؟! لاسيما در قيامت كبرى كه يوم تبلى السرائر⁸⁶ است و روزى است كه نهادها آشكار خواهد شد!⁸⁷

23 - انكار مجهولات و خروج از ايمان‏

[اى عزيز!] اگر كسى بنايش را بر آن گذارد كه هر مطلبى را كه در بادى نظرش نفهمد نفى نمايد، از ايمان خارج مى‏شود؛ بلكه به مقتضاى دستورالعمل امام صادق - صلوات الله و سلامه عليه - حتى اگر پس از تأمل و تحقيق هم نفهمد و آنگاه رد و انكار بنمايد و اين رد را براى خودش مذهب اخذ كند و به آن تدين‏⁸⁸ نمايد، از ايمان خارج مى‏شود. چه خوب است كه انسان در اين قبيل از مطالب كه در كلمات انبياء و اولياء و علماء حقه است، اگر مشكلى داشته باشد و به كنه معنايش نرسد، به خداوند واهب العلم و العقل⁸⁹ تضرع نموده و قصدش را خالص نمايد و در كلمات ايشان مكرراً فكر نمايد و اگر دستش به اتقياى علماء برسد، از آنان سؤال نمايد كه اگر چنين كند، حتماً خداوند عالم يا همان مطلب را بر او مى‏فهماند و يا راه فهميدنش را به او مى‏آموزد، چنانچه در آيه مباركه مى‏فرمايد: و الذين جاهدوا فينا لندينهم سبلنا؛⁹⁰ (كسانى كه در راه ما جهاد مى‏كنند، ما به طور مسلم آنان را به راه‏هاى خودمان هدايت خواهيم كرد).
و از حضرت رسالت پناه (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت است كه فرمود: هر كسى را دو چشم (سر) و باطن هست كه با آن‏ها غيب را مى‏بيند و چون خداوند عالم به بنده‏اى اراده خير فرمايد، چشم‏هاى باطن (سر) او را باز مى‏كند.⁹¹

24 - ضرورت هشيارى سالك و مأيوس نشدن از رحمت الهى‏

[اى عزيز!] بايد سالك بداند كه شيطان همش اين است كه انسان را در هر حال كه هست از راه خدا منع نمايد و اگر از راه‏هاى معمولى هواى نفس نتوانست برگرداند، آن وقت از طرق مموهه (و سر پوشيده شرع و عقل كه آدمى را به اشتباه اندازد) مى‏آيد و اگر از اين‏ها هم نتوانست غلبه نمايد، مى‏گويد: امر تو گذشته است! تو نمى‏توانى توبه حقيقى بكنى! توبه حقيقى شرايط دارد! تو كجا و عمل به شرايط توبه حقيقى كجا؟! و اگر به شرايطش عمل نكنى، توبه نكردن بهتر از توبه دروغى است! علاوه بر اين مى‏گويد كه، تو آن قدر گناه كرده‏اى كه از قابليت و سعادت قبولى توبه و توفيق توبه افتاده‏اى!
اگر سالك اين حرف‏هاى او را قبول بكند، مادامى كه قبول كرده است، مغلوب شده و آن ملعون، مقصودش را به دست آورده و اگر اين حرف‏هاى او را جواب داد و رد كرد و گفت كه اولاً: رحمت الهى را، كه مى‏تواند تخيل بكند؟! رحمت او رحمتى است كه تو را مأيوس نكرد و دعايت را مستجاب نمود.⁹² ثانياً: من اگر توبه حقيقى كامل نتوانم بكنم آن مقدارى كه توانستم بكنم، مى‏كنم؛ لعل و شايد خداوند مهربان به جهت همين توبه كه كردم، توفيق بالاتر از آن را بدهد [كه ]يك مقدار كامل‏تر بكنم و آن را كه كردم باز توفيق بالاتر را مى‏دهد تا [اينكه‏] مرا به توبه كامل مى‏رساند، چنان كه عاده الله به همين جارى شده و اگر قول تو را قبول بكنم كه هلاك قطعى است و ابداً نجات نيست و همين مأيوسى، خودش از گناهان كبيره موبقه (و هلاك كننده) است كه شايد سبب بشود به تعجيل عذاب، و سبب عذاب و خسران دنيا و آخرت بشود.
بارى، العياذ بالله اگر هفتاد پيغمبر هم كشته باشد، نبايد مأيوس بشود و ترك توبه نمايد كه يأس و ترك توبه، هلاك قطعى و سبب زيادتى عقوبت است وليكن در توبه، احتمال نجات كلى و نسبت به همين عقاب [يأس و ترك توبه‏]، خلاص قطعى موجود است وانگهى، جواب ديگر محكم شافى براى اين وسوسه خبيث اين است كه تو به من مى‏گوئى كه تو توبه صحيح نمى‏توانى بجا بياورى! بلى من، اگر عنايه الله دست‏گيرى ننمايد، توبه صحيح كه سهل است، توبه ناقص هم نمى‏توانم وليكن عنايت او - جل جلاله - اگر برسد، به هر درجه و مقام عالى كه به خيال نگنجد، ممكن است كه برسم.
اگر بگويد: از كجا كه عنايت او به تو خواهد رسيد؟! بگو: از كجا كه نخواهد رسيد؟! اگر بگويد: عنايت او هم اهليت مى‏خواهد. بگو اهليت را بزرگان از كجا آورده‏اند؟! نه اين است كه او داده؟! من هم از او مى‏گيرم. اگر بگويد: آخر تو چه قابليت كرم او را دارى؟! در قبال چه عملت، اين تمنا را مى‏كنى؟! نمى‏بينى به هر كس نمى‏دهند؟! جوابش بگو: به گدايى مى‏خواهم؛ گدا، مجانى طلب است. اگر بگويد: به گدايان هم همه چيز را نمى‏دهند. بگو: شايد جديت را گدايى ندارند. و اگر بگويد: تو نافرمانى كرده‏اى؛ حكم سلطنت خداوند جليل، رد تو است. بگو در حكم سلطنت و قهاريت، واجب نيست كه هر فرمانى را غضب كند و ردش نمايد. اگر بگويد كه قهاريت خدا پس كجا ظاهر خواهد شد؟! بگو به امثال تو كه معانده با خداوند جليل نموده و بر ضد دعوت او بندگانش را از درگاه او منع و مأيوس مى‏نمايد! و اگر بگويد كه استحقاق عقاب تو كه قطعى است و وعده عذاب معاصى، قطعى است، اما اجابت و عطاى گدايى تو، محتمل است. بگو: تو اشتباه دارى و غفلت از وعده اجابت و قبول او دارى، بلكه اگر سلطان، خلاف وعيد خود را نمايد قبيح نيست، ولى خلاف وعده را كسى بر خداوند احتمال نمى‏دهد. و اگر بگويد: آخر روى تو از گناه، سياه و حال تو تباه است؛ به چه روى به آستان قدس او مى‏روى؟! بگو اگر روى من سياه است به وسيله انوار وجوه مشرقات‏⁹³ اولياى او مى‏روم.
اگر بگويد: تو قابليت توسل به آن‏ها را هم ندارى. بگو به ايشان هم به توسط دوستان ايشان توسل مى‏نمايم. خلاصه: الحذر، الحذر كه گول او را بخورى و از رحمت واسعه خداوند، مأيوس بشوى. در جواب او بگو: اگر هزار مرتبه از اين در برانندم، باز بر نمى‏گردم و حال آن كه اين در، درى است كه تا به حال شنيده نشده كه كسى به اميد رحمت و نوال‏⁹⁴ آن در، به روش اهل مسئلت و ضراعت‏⁹⁵، گدايى نموده و مأيوس شود؟! چنان كه فرعون كذايى، يك شب گدايى نمود، مأيوس نگرديده؛ توى خبيث را اجابت نمود.
خلاصه برانى‏ام گر از اين در، در آيم از در ديگر، [در] حديث نبوى نقل شده است كه: اگر كسى هفتاد پيغمبر [را] كشته باشد و توبه كند، توبه او قبول است.⁹⁶ توبه وحشى، قاتل حضرت حمزه سيدالشهداء (عليه السلام) را با اين كه صدمه به قلب مبارك حضرت قلب الله الواعلى (صلى الله عليه و آله و سلم)⁹⁷ وارد آورد، قبول كردند. آيا نشنيده‏اى به كليم خود چه فرمود؟: از همه كس مى‏گذرم، مگر قاتل حسين (عليه السلام).⁹⁸ خلاصه: نه تنها وسوسه در توبه صحيح و نه وسوسه در توبه ناقص، بلكه يك ذره‏اى از خير، يك كلمه خير، يك تسبيح و يك حمد و يك تهليل‏⁹⁹ هم البته فعلش مفيد و تركش ضرر دارد، پس هر خاطرى كه انسان را دلالت نمايد بر ترك اين خبر جزئى، قطعاً از شيطان است و قطعاً شيطان خير انسان را نمى‏گويد. گاه است كه اين يك كلمه خير، سبب بشود به نجات كلى انسان به اين ميزان كه در اين خير جزئى قعطاً اثرى و نورى هست. گاه است همين نور، سبب مى‏شود در يك موردى به توفيق چيز ديگر و آن هم نورى دارد و آن هم سبب توفيق ديگرى مى‏شود و همين طور توفيقات دنبال يكديگر مى‏رسد، تا انسان را به عالم نور مى‏رساند.
اين كلى ابداً جاى انكار نيست؛ و غالباً مؤمنين به تدريج به مقام عالى توبه نايل شده‏اند؛ اين است كه توبه هم مثل مقامات دين، مراتب دارد. بارى بنده طالب و سالك راه خدا را در اول قدم، توبه لازم است‏¹⁰⁰.

پى‏نوشتها:‌