25 دستور العمل توبه به سالكان كوى حضرت حق‏

[اى طالب عروج روحانى!] خوب است [سالك راه خدا] در مقام اقدام به توبه، عملى را كه سيد بزرگوار در [كتاب‏] اقبال، در اعمال ماه ذى القعده روايت كرده به جا بياورد و تفصيل آن اين است كه حضرت ختمى مرتبت (صلى الله عليه و آله و سلم) روز يكشنبه، دوم ذى العقده، بيرون تشريف آورده، همه ما مى‏خواهيم كه توبه نماييم. فرمودند: غسل بكنيد و وضو بگيريد و چهار ركعت نماز و در هر ركعت يك مرتبه سوره الحمد و سه مرتبه سوره توحيد و يك مرتبه معوذتين قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس بخوانيد و بعد از نماز، هفتاد مرتبه استغفار استغفر الله ربى و اتوب اليه و ختم به لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم بكنيد¹⁰¹ و بعد از آن بگوييد: يا عزيز يا غفار، اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المؤمنين و المؤمنات، فانه لا يغفر الذنوب الا انت و فرمود: هيچ بنده‏اى نيست از امت من، كه اين عمل را بكند، مگر اين كه منادى از آسمان ندا كند: اى بنده خدا! عملت را از سر بگير كه توبه تو، مقبول است و گناه تو آمرزيده [است. ]و فرشته ديگر صدا كند از زير عرش: اى بنده! مبارك باد بر تو اهل و ذريه تو. و ديگرى صدا كند: دشمنان تو از تو راضى خواهند شد در روز قيامت. و ديگرى صدا مى‏كند اى بنده! با ايمان مى‏ميرى و دين از تو گرفته نخواهد شد و قبر تو گشاده و منور خواهد شد، و ديگرى صدا مى‏كند اى بنده! پدر و مادر تو از تو خشنود خواهند شد و خودت در دنيا و آخرت در وسعت روزى خواهى بود. و حضرت جبرئيل (عليه السلام) ندا مى‏كند: من وقت مرگت با ملك الموت مى‏آيم و مهربانى مى‏كنم به تو، صدمه نمى‏زند به تو اثر مرگ و خارج مى‏شود روح تو از بدنت به آسانى.
ما عرض كرديم يا رسوله الله (صلى الله عليه و آله و سلم) اگر كسى اين عمل را در غير ذى القعده بجا آورد، چطور مى‏شود؟ فرمودند: همان طور است كه وصف كردم و فرمودند: اين كلمات را جبرئيل در معراج به من ياد داد¹⁰².
و خوب است مريد توبه، دو سه روز قبل از اين عمل، يك دفترى قرار بدهد و در عرض اين روزها ايام گذشته‏اش را فكر بكند (از حال صغر و كودكى تا اين روزش) هر ضمانى و حقى كه از غير بر ذمه‏اش وارد آمده، در آن دفتر بنويسد؛ چون ضمان مالى براى صغير هم هست و بعد از آن در زمان كبيرش (پس از مكلف شدن كه در صورت عدم ظهور علائم بلوغ، پسر با تمام كردن پانزده سالگى قمرى و دختر با تمام كردن نه سالگى قمرى بالغ و مكلف مى‏شود) هر حقى از حقوق الله و عبادات هم كه تضييع كرده، همه آن‏ها را ثبت نمايد، بكله خوب است براى مداقه (و دقت بيشتر) براى هر عضوى از اعضايش جدولى بكشد و تمام حقوق واجبه آن عضو را كه متصور است، جدول هايى در زير آن جدول قرار بدهد، در هر يك، فكر مفصلى بكند كه از آن راه، تقصيرى در اداء واجبى و يا در ارتكاب حرامى و يا اثبات حقى بر ذمه‏اش نكرده است. آن كه به يادش نيايد، آن جدول را خالى بگذارد، آن‏ها كه چيزى واقع ساخته ثبت نمايد، مثلاً چشم را جدولى بكشد و براى معاصى كه براى چشم هست، هر يك جدولى قرار بدهد. مثلاً نگاه كردن به زن اجنبيه و نگاه كردن به جوان خوشگل و نگاه كردن به عورت مؤمن و نگاه كردن به غضب به روى پدر و مادر و يا به روى ارحام و يا به روى علماء و يا روى مطلق مؤمن، بى رجحان شرعى و يا نگاه كردن به طريق استهزاء يا به طريق تعيير¹⁰³ و يا به طريق اهانت و يا تكبر و يا نگاه كردنى كه به آن اراده نشان دادن عيب مؤمن را بكند و يا كشف چيز مستور مؤمن را بكند به ظالم، كه مى‏خواهد مال او را ببرد يا خود او را بگيرد، مثلاً گاه است يك نگاه كردن، علت تامه قتل نفس يا قتل نفوس و يا غصب اموال بشود و ضمان بياورد؛ يعلم خائنه الاعين و ما تخفى الصدور¹⁰⁴ را در نظر داشته باشد و هكذا حقوق نگاه نكردن و چشم پوشيدن را و هكذا حقوق اعضاء ديگر را لاسيما لسان¹⁰⁵ كه حقوقش حد و حصر ندارد.
خلاصه، حقوق ماليه و استحلاليه‏¹⁰⁶ را تدارك نمايد، بدين معنى كه آن چه به صاحبانش رد كردنى است رد كند و آن چه را كه بايد از صاحبانش حلاليت بطلبد، انجام دهد و حقوق عمليه را از قبيل نماز و روزه قضا و روزه كفاره و نذر و غيره، به جا آورد و حقوق استغفاريه را كه فقط نياز به استغفار دارد و مؤنه ديگرى لازم ندارد، استغفار نمايد و آن چه تداركش از قدرتش خارج است، براى صاحبان حقوق، خيرات و مبرات و اعملا خيريه به مقدار حقش به عمل بياورد و آن چه را كه كفاره دارد، كفاره‏اش را بدهد و حقوق (قصاصى) را كه بايد قصاص پس بدهد، خود را به مقام قود و (قصاص دادن) بياورد و آن چه از اين قبيل، شبهه باشد و از عهده‏اش بيرون آمدن مشكل باشد، آن را با دست گردان صحيح‏¹⁰⁷، درست نمايد و بعد از آن، عمل شريف مروى از اقبال را به‏جا بياورد و دعاى توبه صحيفه سجاديه‏¹⁰⁸ را بخواند و آن چه از معاصى كبيره كه به خاطرش بيايد ذكر بكند، و ضم نمايد به ذكر آن‏ها، نعم خاصه حضرت او جلت الائه و قدرتش را بر اخذ وقوع همه اين بى‏حيائى در محضرش، در حالى كه از هزاران جهات متولى انعام، او است. و همه اين‏ها را ذكر كرده و خاك و خاكستر به سرش بريزد و خودش را به خاك بغلطاند، بلكه دست راستش را برگردن ببندد و دست چپش [را ]به سينه چسپانده، به كيفيت دست بستن اهل عذاب، تشبيه نمايد كه دست راست آن‏ها را بر گردن دست بستن اهل عذاب، تشبيه نمايد كه دست راس آن‏ها را بر گردن مى‏بندند و دست چپ را از سينه شان گذرانده [و] از فقا بيرون مى‏آورند و كتابش را به دست چپش مى‏دهند و شايد از اين طريق معناى آيه شريفه و اما من اوتى كتابه وراء ظهره¹⁰⁹ درست مى‏شود و گاهى خوف عذاب و ذكر بزرگى و شدت آتش جهنم را بنمايد و گاهى از حيات و عقاربش¹¹⁰ از سلاسل و اغلالش¹¹¹ عرض نمايد.
در خبر است در تفسير ثم فى سلسله ذرعها سبعون ذراعاً فاسلكوه¹¹² كه طول آن ذراع چندين فرسخ، از فرسخ‏هاى دنيا است و آن را هم از سرش داخل و از پايين خارج مى‏نمايند.¹¹³
و گاهى از شدت عظمت و هيبت ملائكه غلاظ و شداد¹¹⁴ ياد نمايد و از مقارنت شياطين ياد نمايد و از طعام و شراب و زقوم¹¹⁵ و ضريع¹¹⁶ و غسلين¹¹⁷ ذكر كند... .
[بر آن روزى كه‏] يصب من فوق رؤسهم الحميم، يصهر به ما فى بطونهم و الجلود¹¹⁸ فكر بكند [و ]نزاعه للشوى¹¹⁹ را تصوير نمايد. بالاتر از همه، بعد از هزار سال نداى اخسؤا فيها و لا تكلمون¹²⁰ را به نظر بياورد و از سوز دل عرض كنيد: يا ارحم الرحمين ارحمنى اذا خرج من الزبانيه نداء: اين جوادبن الشفيع¹²¹ (اى خدا ارحم الراحمين! به من رحم كن، هنگامى كه از ميان شعل‏هاى آتش دوزخ، فريادى برآيد كه جواد بن شفيع كجا است؟!) همان كسى كه به واسطه آرزوهاى دراز، با امروز و فردا كردن، وقت گذرانى كرد و در كارهاى زشت، عمر خود را تلف نمود.
پس از اين آواز، گماشته گان دوزخ با عمودهاى آهنين، شتابان و هول‏انگيز به سراغ من آيند و مرا كشان كشان به سوى عذابى سخت برده و با سر در قعر دوزخ اندازند و بگويند: بچش كه تو همانى كه در دنيا آن چنان خود را عزيز و گرامى مى‏داشتى! و [مرا] در جايى مسكن دهند كه اسير در آن جا براى هميشه اسير است و آتش همواره شعله ور! نوشابه من حميم و جايگاه هميشگى‏ام دوزخ و جحيم باشد! شعله‏هاى فروزان، مرا از جاى بركند، ولى قعر دوزخ باز مرا در كام خود كشد! نهايت آروزيم آن باشد كه بميرم، ولى از مرگ خبرى نباشد! پاهايم بر پيشانى بسته شده و رويم از ظلمت گناه سياه گشته، به هر طرف كه روم، فرياد كشم و به هر سوى روى آورم، صحيحه زنم كه اى مالك! وعده‏هاى عذاب درباره ما محقق شد. اى مالك از سنگينى زنجيرهاى آهنين توان ما از دست رفت. اى مالك! پوست‏هاى تن ما كباب شد. اى مالك! ما را بيرون بياور كه ديگر به كارهاى زشت باز نخواهيم گشت. پاسخ بشنوم كه هرگز! اكنون امان يافتن نيست و از اين جايگاه ذلت بار، شما را خروج و بازگشتى نيست، زبان دركشيد و سخن نگوييد كه اگر به فرض محال از اين جا بيرون شويد، باز به همان اعمال زشتى كه از آن‏ها نهى شده بوديد، بازگشت خواهيد كرد.
پس از اين جواب، به كلى نا اميد شويم و تأسف شديد و پشيمانى دردناك بر ما دست دهد، پس به رو در آتش بيفتيم بالاى سر ما آتش! زير پاى ما آتش! سمت راست ما آتش! سمت چپ ما آتش! و غرق در آتش! خوراك ما آتش! نوشابه ما آتش! بستر ما آتش! جامه ما آتش! خوابگاه ما آتش! و ما در ميان پاره‏هاى آتش و لباس‏هايى از قطران¹²²، در زير ضربات گرزها و سنگينى زنجيرها همچنان باقى مانده، در تنگناهاى دوزخ فرو مى‏رويم و در دركات آن خرد مى‏شويم.
در ميان آتش، همچون غذا در ميان ديگ جوشان در جوشيم و با فرياد واويلا¹²³ و واثبورا¹²⁴ در خروش از عمودهاى آهنين كه بر فرق ما آمده؛ پيشانى ما شكافته شده و خون و چرك، از دهن‏هاى ما جارى و از سوز تشنگى، جگرهاى ما پاره پاره شده و حدقه‏هاى چشم، از كاسه در آمده و به رخسار ما فرو ريخته و از همه اعضا، گوشت‏ها جدا و مويها و پوست‏ها از هر طرف كنده شده و هرگاه كه پوست‏هاى ما پخته و از هم گسسته مى‏شود، پوست‏هاى تازه به جاى آن مى‏نهند، استخوان‏ها از گوشت‏ها جدا گشته و از چربى‏هاى بدن هيچ نمانده، فقط جانى مانده وابسته به رگ و پى‏هايى! و با اين حال در آرزوى مرگ به مالك مى‏گوئيم: اى مالك! از خدا بخواه كه جان ما را بستاند. مالك در جواب گويد: شماها هنوز ماندنى هستيد.
خلاصه به تمام آن چه قادر است از مراتب ضراعت‏¹²⁵ و مسكنت‏¹²⁶ و عجز و انكسار¹²⁷، قولاً؛ فعلاً؛ هيئه؛ لباساً همه را جمع كند، چرا كه همه آن‏ها تأثيرى در قلب انسان مى‏نمايد و آن تأثر قلبى، سبب جوش آمدن درياى رحمت الهى جلت آلائه مى‏شود¹²⁸.

26 - جديت سالك در توبه‏

اى برادر! من و تو هنوز وقت داريم؛ بلا ظاهراً نازل نشده؛ مى‏توانيم كه از درياى رحمت ارحم الراحمين حظى ببريم و اين آتش‏هاى افروخته را خاموش نماييم.
ايام تحصيل و توقف در نجف اشرف كه مشرف بوديم، جناب عالم عامل جليل و حكيم بزرگوار بى‏بديل، آخوند ملاحسينقلى همدانى قدس الله روحه به يكى از طلبب راه آخرت، عمل توبه را تلقين فرمودند؛ دو سه روز به جهت انجام اين مهم غائب شد؛ بعد كه آمد ديديم كه بدنش چاق و نشيط بود و رنگش كه خيلى آب دار بود، بدنش كانه نصف شده و رنگش زرد و پريشان گرديده كه عادتاً در يك، دو روز رياضت، متوقع نبود كه اين مقدار تغيير در صورت پديد آيد، بعد معلوم شد كه مردانه عمل كرده؛ و يكى ديگر را شنيدم كه در مجلس توبه‏اش شش ساعت مشغول گريه و زارى بوده [است‏].
خلاصه، جد مى‏خواهد؛ بى جد بلكه به هوا و هوس كار از پيش نمى‏رود و مى‏توانم عرض بكنم كه گريه‏هاى ما هم گريه واقعى نيست؛ چرا؟! [زيرا] گريه آن است كه از سوز دل آيد بيرون و الا هر آب چشم، گريه نيست، ولى افتضاح اينجاست كه ماها از گريه دروغى هم عارى و مبرا هستيم، زيرا همان گريه دروغى را هم اگر انسان مواظب باشد، اثرى در قلب مى‏كند كه بالاخره منجر به گريه واقعى حقيقى مى‏شود¹²⁹.

27 - دستور العمل مشارطه و مراقبه و محاسبه به سالكان طريق حضرت رقيب جل جلاله و آداب‏خوابيدن و بيدار شدن‏

[اى عزيز!] سالك راه خدا را بعد از توبه، لازم است از مشارطه و مراقبه و محاسبه [كه ]در اول صبح، مشارطه با نفس نمايد (با خويشتن شرط بندى كند كه امروز تا وقت خواب، نبايد از من گناهى سر بزند) مشارطه شريك و سهيم، در اغز و انفس سرمايه‏ها؛ همان طور كه شريكى با شريك خود و سهيمى با هم سهم خود كه در عزيزترين و نفيس‏ترين سرمايه‏ها شريك و سهيم است، مشارطه مى‏كند و در عرض روز تا وقت خواب، مراقبت كامل نمايد و تمام اعضا و جوارح را مراقب و مواظب باشد كه برخلاف شرطى كه كه در اول صبح با آنان نموده، رفتار نكنند و گناهى را مرتكب نشوند و در وقت خواب، محاسبه كامل از تمام آنچه در اين مدت صرف كرده است و از وقتش و از قواى ظاهرى و باطنى و آنچه در اين مدت صرف كرده است و از وقتش و از قواى ظاهرى و باطنى و آنچه از نعمت‏هاى الهى در آن صرف كرده و يا مهمل‏¹³⁰ گذاشته به عمل آورد و دقيقاً به حساب خود برسد و [در] همه اين‏ها به قرارى كه علماى اخلاق نوشته‏اند، عمل نمايد؛ تفصيل آن را موكول به كتب اخلاق كه نوشته شده و واقعاً هم خوب نوشته اد مى‏نمايم‏¹³¹. ولى به چند فقره اهم كه خيلى مؤثر است، اشاره مى‏شود و آن اين است:
وقت خواب، انسان محاسبه نفس خود را كرده و علاج خيانت‏هاى نفس را به قدر طاقت، بر خودش لازم بداند و هيچ شب از اين محاسبه و علاج، غفلت نكند. بايد اين عمل با آن قدر تكرار شود كه براى او عادت شود و بدون محاسبه و درمان به خواب نرود و آنچه فعلاً ممكن است از توبه و تدارك، بكند و آنچه تأخير لازم است، عزم جدى بر آن داشته باشد. و بداند حالا كه مى‏خوابد، خواب هم در واقع برادر مرگ است؛ صريح آيه مباركه است كه مى‏فرمايد: الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليها الموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى¹³²؛ (خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى‏كند و ارواحى را كه نمرده‏اند نيز به هنگام خواب مى‏گيرد؛ پس ارواح كسانى كه فرمان مرگشان را صادر كرده نگه مى‏دارد و ارواح ديگرى را [كه بايد زنده بمانند ]باز مى‏گرداند تا سر آمدى معين).
پس لازم است كه فى الجمله عده موت را نموده و آمادگى براى مرگ داشته باشد، از قبيل اين كه عهد ايمان خود را تجديد نموده و با طهارت (وضو يا غسل يا تيمم) روى به قبله و روى دل به قبله حقيقيه نموده، به نام خدا و گفتن بسم الله الرحمن الرحيم وارد بستر شود؛ اعمالى را كه براى هنگام خواب وارد شده به قدر قوه، به عمل آورده [و] نفس و روح خود را به حضرت او - جل جلاله - تسليم نمايد و از اعمال وقت خواب، آن‏ها را كه اهميت بيشترى دارند، ترك نكند كه عبارتند از اين كه به هنگام دخول به رختخواب بسم الله الرحمن الرحيم را از قلب و لسان بگويد و آيه مباركه قل انما انا بشر مثلكم يوحى الى انما الهكم اله واحد فمن كان يرجوا لقاء ربه فليعمل عملاً صالحاً و لا يشرك بعباده ربه أحداً¹³³ را و آيه مباركه آمن الرسول بما أنزل اليه من ربه و المؤمنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله لا نفرق بين احد من رسله و قالوا سمعنا و اطعنا غفرانك ربنا و اليك المصير لا يكلف الله نفساً الا وسعها لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت ربنا لاتؤاخذنا ان نسينا او اخطانا ربنا و لا تحمل علينا اصراً كما حملته على الذين من قبلنا ربنا و لا تحملنا ما لا طاقه لنا به واعف عنا و اغفر لنا و ارحمنا أنت مولانا فانصرنا على القوم الكافرين¹³⁴ را با تدبر بخاند و تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام) (سى و چهار مرتبه الله اكبر، سى و سه مرتبه الحمدلله، سى و سه مرتبه، سبحان الله و آيه الكرسى¹³⁵ و سه بار و يا يازده بار سوره قل هو الله احد و سه دفعه يفعل الله ما يشاء بقدرته و يحكم ما يريد بعزته¹³⁶ و آيه مباركه شهد الله انه لا اله الا هو و المالئكه و أولوا العمل قائماً بالقسط لا اله الا هو العزيز الحكيم ان الدين عند الله الاسلام و ما اختلف الذين اوتوا الكتاب الا من بعد ما جاء هم العلم بغياً بينهم و من يكفر بآيات الله فان الله سريع الحساب¹³⁷ و اگر استغفارهاى مرويه¹³⁸ و يا مطلق استغفار¹³⁹ هم بكند، خوب است و ملتفت باشد كه ممكن است خداوند جواد - جل جلاله - در همين خواب، چنان كه براى انبياء و سايرين از اولياء و مؤمنين در حال خواب موهبت‏هاى عظيمه عنايت فرموده است، به او هم عنايت فرمايد؛ حتى من خبر دارم بعضى را در حال خواب وسط روز، معرفت نفس دست داده بود، ديده بود كه گويى عالم برداشته شد؛ حقيقت نفس او طلوع كرد و گويى متحد است با حقيقت ملك الموت و از عظمت اين حال بيدار شده بود، ديده بود مثل اين كه حقيقت او اين بدنش را به خودش جذب مى‏كند؛ وحشت كرده، هم خوابه خود را بى‏اختيار صدا زده بود كه من چرا اين طور مى‏شوم؟! تا آن حال از او رفته بود.
[بدان اى طالب كمال كه‏] اى بسا معارف كه از رؤياها براى سالكين كشف شده و بسا مقامات كه از رؤياى انبياء و ائمه (عليه السلام) و بزرگان دين، به سالك عنايت مى‏شود.
در تفسير لهم البشرى فى الحياه الدنيا و فى الآخره¹⁴⁰ روايتى وارد شده كه بشارت در دنيا، عبارت از رؤياهاى مبشره است كه خود بنده مى‏بيند و يا ديگرى درباره او مى‏بيند¹⁴¹.
[اى عزيز] اين عبد ذيل، خيلى اميدوارى‏هايم به بعضى رؤياهايى است كه در آن‏ها حضرات معصومين (عليه السلام) را زيارت كرده‏ام و مورد مرحمت‏هاى بزرگ واقع شده‏ام، حتى خيلى وقت‏ها بود كه از لذت آن رؤياها، وقت خواب با لذت و راحت و اميدوارى و رجاء، به آن رؤياها مى‏خوابيدم؛ يكى هم به بنده گفت: مگر به خواب بينى؟ اگر چه خوب گفت، ليكن آن را هم قبول دارم.

با ياد خوشت خسبم در خواب خوشت بينم

از خواب چو برخيزم اول تو به ياد آيى

بارى بعد از خواندن اين آيه، اگر حال فكرى برايش دست بدهد كه در حال فكر خوابش ببرد، زهى كرامت، و الا مشغول ذكرى از اذكار بشود تا خوابش در حال ذكر ببرد و اگر ذكر را در اواخر به نفسش بيندازد كه بين النوم و اليقظه¹⁴² را كه لسان از حركت بيفتد، نفس يا الله يا تنها لفظ جلاله الله را بگويد، خوب است. اگر در اين حال خوابش ببرد، بسا مى‏شود كه او خواب است، ولى نفسش آشكارا ذكر مى‏كند كه گاه است بيدارها هم مى‏شنوند؛ خلاصه خودش را به شراشر¹⁴³ وجودش، تسليم حضرت او - جل جلاله - نمايد.
وقتى كه بيدار شد اول متذكر بشود كه اين اعاده روح به بدن او، نظير احياء بعد الموت¹⁴⁴ است و اين نعمت جديدى است، چرا كه هزاران به خواب رفتند و بيدار نشدند مگر در قبر! در حالى كه نعمت اقتدار از عمل، از ايشان سلب شده مى‏گفتند: رب ارجعون، لعلى اعمل صالحاً فيما تركت و جواب شنيدند: كلا انها كلمه هو قائلها¹⁴⁵ آن وقت سجده شكرى به جاى آورده، به خودش بگويد: تو را كه [در ]جواب كلا نگفتند و برگرداندند، تو مى‏توانى در اين بيدارى كه بيدار شدى، علاج تمام گذشته‏ها و تدارك تمام آنچه را كه از دست رفته است، بكنى و خودت را از مقربين گردانى [و] خلاصه در عرض اين يك روز تجارتى بكنى كه [سود و ]رنج سلطنت دنيا و آخرت را ببرى، بلكه تجارتى بكنى كه [سود و] ربحش قرب خداوند جليل و جميل تعالى - جل جلاله - باشد. حالا كه اين سرمايه را به تو دادند، قطعاً به زودى اين را از دست تو خواهند گرفت، پس تمام همت خود را در اين مهلت، طلب رضاى او - جل جلاله - بكن و اگر همت مردان دارى از ما سوى [و آنچه غير خداست ]چشم پوشيده، پاى بر دنيا و آخرت زن قل الله ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون¹⁴⁶
فكر و هوش و حواست پيش او - جل جلاله - باشد و از درگاه او هم غير فضل خودش هيچ تمنا نكن و عرض بكن: ما از تو نداريم به غير از تو تمنا¹⁴⁷.

28 - غصه معيشت دنياو دور شدن از مطلوب حقيقى‏

[اى سالك راه خدا!] الحذر كه فكر دنيا بر قلبت مستولى نشود و غصه دنيا تو را از مطلوب حقيقى دور نكند كه اين خيلى خسران است و مضاده با حق عبوديت هم دارد؛ چنان كه غلامان سادات [و آقايان‏] دنيوى هم اگر فكر نان خود باشند، فضولى است [و] آقايان بدشان مى‏آيد و هكذا؛ علاوه بر اين كه از اخلاق اراذل و سفله‏¹⁴⁸ و دون همتان‏¹⁴⁹ است كه انسان سرمايه خود را كه مى‏تواند با آن كسب نمايد كه مقرب درگاه حضرت مالك الملوك تعالى باشد، آن را صرف به اين دنياى دنى فانى لاشى‏ء¹⁵⁰ بكند؟! لا سيما به ملاحظه اين كه در كارهاى دنيويه هم نص¹⁵¹ و تجربه هر دو حكم مى‏كند با سعى و تلاش نيست، هر كس قسمتى دارد و آنچه تقديرش شده اگر از آن فرار هم بكند، آن را پيدا خواهد كرد و اگر راه وصول به مقاصد دنيويه، سعى انسان باشد، آن هم بايد از راه خدا بيايد، يعنى از راه توكل بيايد كه بهترين طرق تحصيل عافيت، توكل است؛ به جد و جهد نيست؛ پس براى انسان نخواهد ماند از فكر و غصه و سعى در امور دنيا، مگر خسران و خزى،¹⁵² بالخصوص در اخبار وارد شده است هر كس صبح كند و بزرگ‏ترين غصه‏اش دنيا باشد، مبتلا مى‏شود¹⁵³ . ¹⁵⁴

29 - توصيه‏اى به دنياطلبان‏

[اى عزيز] اگر در راه دوست از دنيا هم نگذشته‏اى، لامحاله در تحصيل دنيا راه راست برو؛ خسر الدنيا و الاخره‏گى را بر خود مپسند و بگو:

به جد و جهد چوكارى نمى‏رود از پيش

به كردگار رها كرده به مصالح خويش 155

30 - توكل به حضرت حق، مطمئن‏ترين راه تحصيل مقاصد

[بداى اى عزيز كه‏] در اخبار صريحه وارد است كه هر كس توكل داشته باشد، خداوند او را به اسباب واگذار نمى‏كند.¹⁵⁶

31 - آنكه خدا دارد چه كم دارد؟!

[بدان اى طالب كمال‏] اگر نباشد در اين باب [توكل‏] مگر آيه مباركه اليس الله بكاف عبده¹⁵⁷ بس است براى اهل ايمان كه بگويند: بلى الله يكفى؛ (آرى، الله - تبارك و تعالى - كافى است) و آسوده بشوند¹⁵⁸.

32 - حزن دائمى سالك‏

[اى عزيز! سالكان كوى حضرت دوست - جل و اعلى - ] حزن دائم از اين جهت در دلشان جاى گير شود كه مبادا از رسيدن به مقامات عاليه محروم بمانند؛ زيرا مادامى كه در دنيا هستند، راه ترقى براى آنان باز است و از مقامات معرفت و قرب، به هر درجه از حال كه براى ايشان دست بدهد، باز فوق آن متصور است. بلى از مختصات حضرت ولايت پناه (عليه السلام) است كه فرمودند: لو كشف الغطاء ما ازددت يقيناً¹⁵⁹ (اگر همه حجاب‏هاى ملك و ملكوت و ظلمانى و نورانى برداشته شود، بر يقين من چيزى زياده نخواهد شد) و اين حزن سالك بايد دائمى باشد، حزن در دل، و بشر (و خوش رويى) در روى؛ حزن در باطن و بشر در ظاهر بايد داشته باشد¹⁶⁰.

33 - ضرورت اصلاح زبان براى سالك‏

[اى عزيز! سالك بايد] در همه خيرات، جدى (و كوششى) داشته باشد و مخصوصاً اهتمامى در تأديب زبان مباركش نمايد كه هيچ يك از اعضاء، به درجه آن لازم الرعايه و صعب التأديب و العلاج¹⁶¹ نيست. خلاصه امر آن به درجه‏اى مشكل است و رعايت آن خطير (و بزرگ) و آفات آن خطرناك است كه با اينكه قعطاً شرافت حقيقت كلام بر صمت و سكوت مسلم است؛ اطباء روحانى يعنى انبياء و اولياء (عليه السلام) و حكماء، مطلق سكوت را ترجيح داده‏اند و فرموده‏اند: ان كان كلامك من فضه فسكوتك من ذهب¹⁶²؛ (اگر سخنت ارزش نقره را داشته باشد، سكوتت ارزش طلا را دارد).
بالجمله [سالك‏] بايد اين را بداند كه تأثير و مدخليت زبان اختصاص به بعضى از موجودات ندارد، بلكه از واجب تعالى - جل جلاله - گرفته تا آخر درجه ممكنات، به تصديق و تكذيب و بدگويى و ثنا، راه دارد و خلاصه به دو كلمه، گوينده را از اعلى درجه عليين به اسفل الدركات و از اسفل الدركات، به اعلى عليين مى‏برد. به يك كلمه ناسزا كه مى‏گويد، خود را كافر و نجس و به عذاب خالد (و دائم) مبتلا مى‏كند و در درجات فسق به يك كلمه، چند گناه كبيره از قبيل افتراء و غيبت و شماتت مؤمن و قتل هزاران نفوس از اولياء، و ريا و كبر و تزكيه نفس و غير اين‏ها ممكن است مرتكب شود و عمل زبان ابداً مؤنه و زحمتى ندارد و مخصوصاً آفاتش خيلى باريك و دقيق و تشخيص آن‏ها براى بزرگان، محل اعتنا و تأمل است. اين است كه روايت شده است كه: حضرت سيد انبياء (صلى الله عليه و آله و سلم) با انبياء ثلاثه (عليه السلام) اجتماع كرده و هر يكى چيزى فرمودند به اين عنوان كه هر كس فلان عمل را بكند به كتاب من عمل نموده؛ آن حضرت فرمودند: هر كس زبانش را اصلاح نمايد، به تمام قرآن عمل كرده!. اين فقره در پيش علماى اخلاق از كلمات معجزنشان حضرت محسوب مى‏شود ¹⁶³.

34 - طريقه توجه باطنى و توسل دائمى سالك به حضرت ولى عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف)

[اى عزيز! سالك بايد] در همه اوقات در باطنش حال توسلى به حضرت وجه الله، خليفه الله، نور الله الانوار و ضيائه الازهر و حجته الاعظم، وجود مبارك خاتم الاوصياء، امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) و انتظار ظهور نور مبارك و ايام سلطنت آن بزرگوار - ارواح العالمين فداه - را داشته [و ]در تعقيب نمازهاى پنج گانه مداومت به ذكر اللهم عرفنى نفسك¹⁶⁴ و قرائت سه مرتبه سوره مباركه توحيد را به نيابت آن حضرت و دعاى عهد را هر صباح ترك ننمايد.
خلاصه: چون روى خودش قابليت توجه به حضرت قدوس تعالى ندارد و از ظلمات معصيت و غفلت، روسياه و پريشان و بى‏آبرو است، عرض بكند: اللهم ان ذنوبى قد اخلقت وجهى فاتوجه اليك بوجه خليقتك المشرق عندك¹⁶⁵، (بارالها! همانا گناهان من، مرا در نزد تو بى‏آبرو كرده، پس به وسيله آبروى خليفه‏ات كه در نزد تو روى درخشانى دارد، به تو روى مى‏آورم)¹⁶⁶.

35 - مراقبه سالك در كيفيت و كميت طعام‏

[اى طالب قرب الهى! سالك بايد] از جهت كيفيت، تمام جد و كوشش اش در تطهير طعامش از حرام و شبهات بوده و از آجيل خورى و خوردن اشياء لذيذه، يك مقدار نفس را منع نمايد [و] در اين مسئله بهترش اين است كه للذده (به منظور لذت بردن) نخورد؛ [بلكه ]للقوه (و به منظور نيرو گرفتن براى عبادت خداى تعالى بخورد)¹⁶⁷ چنان كه در كم و اندازه هم، ميزان اعلى همين است؛ ولى ميزان وسطش اين است كه خود را به آجيل خورى عادت ندهد و از افراط و تفريط در صرف لحوم (گوشت‏ها) اجتناب نمايد، كه اطرافش موجب قساوت و تفريطش مورث شدت قوه غضبيه است. آنچه ميزان عدالت است، اين است كه ترك را از سه روز نگذراند و صرف را شبانه روزى دو دفعه نكند، بكله گاهى هر دو را ترك كند.
و اما از جهت اندازه خوراك، ميزان وسطش اين است كه نه آن قدر نخورد كه از ضعف و گرسنگى، خاطرش پريشان شود و نه آن قدر بخورد كه سنگينى طعام را بفهمد و ميزان اين را هم، حكماى اخلاق چنين گفته‏اند كه بعد از اشتهاى كامل بخورد و قبل از سير شدن دست بكشد¹⁶⁸ و اگر مبتدى در اول امر يك مقدار طرف گرسنگى را تقديم نمايد، ظاهراً بهتر است، لاسيما اگر روزه باشد.¹⁶⁹

36 - مراقبه سالك در مقدار و زمان خواب و ضرورت شب خيزى‏

[اى عزيز! سالك بايد براى خواب و تجهدش نظم و برنامه داشته باشد] اما خواب: رياضت آن را مرحوم عليين آرامگاه، آخوند استاد¹⁷⁰ قدس سره مى‏فرمودند كه هر شبانه روزى يك ساعت از مقدار طبى كم بكند؛ ميزان طبى را هفت ساعت مى‏فرمودند، كه خوابش در شبانه روزى شش ساعت باشد، ولى وقتش را به نحوى قرار دهد كه اواخر شب را بيدار باشد، چرا كه مى‏فرمودند: كسانى كه از مقامات دين به جايى رسيده‏اند، همه شان از شب خيزان بوده‏اند، از غير آن‏ها ديده نشده است¹⁷¹.

37 - شب خيزى، نشانه صدق در محبت الهى‏

[اى عزيز!] خداى تعالى به موسى بن عمران (عليه السلام) وحى فرمود كه: دروغ مى‏گويد كسى كه گمان مى‏كند كه مرا دوست مى‏دارد، ولى چون شب او را فرا مى‏گيرد از من غافل شده و چشم مى‏پوشد و به خواب مى‏رود؛ يابن عمران، كذب من زعم انه يحبنى فاذا جنه الليل نام عنى‏¹⁷² . ¹⁷³

38 - سبقت گيرندگان در خيرات‏

[بدان اى عزيز كه‏] در خبر صحيح از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمده است كه فرمود: در بهشت عدن درختى است كه از آن اسبان ابلق (سياه و سفيد) با زين هايى از ياقوت و زبرجد، بيرون مى‏آيند كه بال دارند؛ نه كثافتى از آنان بيرون مى‏آيد و نه بول مى‏كنند، اولياء خدا بر آن‏ها سوار مى‏شوند و به هر جاى بهشت كه بخواهند به پرواز در مى‏آيند؛ بهشتيان آواز بر آرند: اى برادر ما! اين نه راه انصاف با ما است كه شما رفتيد. سپس عرض مى‏كنند: اى پروردگار ما! اين بندگان تو اين چنين كرامت زيبا را به چه وسيله به دست آورده‏اند كه به دست ما نيامد؟! پس فرشته‏اى از اندرون عرش به آنان آواز مى‏دهد كه آنان شب‏ها برمى‏خواستند و شما در خواب بوديد؛ و آنان روزه مى‏داشتند و شما مى‏خورديد؛ و آنان مالشان را به خاطر خداى تعالى صدقه مى‏دادند و شما بخل مى‏ورزيديد؛ و آنان بسيار به ياد خدا بودند و سستى از ياد خدا نداشتند؛ و آنان از ترس پروردگارشان مى‏گريستند و همواره بيمناك بودند¹⁷⁴ . ¹⁷⁵

39 جايگاه نماز شب در كلام حضرت دوست‏

[اى طالب كمال!] روايت شده كه از جمله مناجات‏هاى خداى تعالى با [حضرت‏] داود (عليه السلام) اين بود كه فرمود: اى داود! هر كس كه به شب نماز گزارد آن گاه كه مردم در خوابند و فقط به خاطر من باشد، پس من به فرشتگانم دستور مى‏دهم تا براى او استغفار كنند و بهشت من مشتاق او گردد، پس هر تر و خشكى براى او دعا مى‏كند؛ يا داود! انه منه يصلى بالليل و الناس نيام، يريد بذلك وجهى فانى آمر ملائكتى ان يستغفرواله و تشتاق اليه جنتى و يدعو له كل رطب و يابس‏¹⁷⁶ , ¹⁷⁷.

40 - نور خانه‏اى كه در آن نماز شب خوانده مى‏شود

[اى طالب حضرت دوست، بدان كه از نبى اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)] روايت شده كه همانا خانه هايى كه در آن نماز شب خوانده مى‏شود و قرآن تلاوت مى‏گردد، براى اهل آسمان نور افشانى مى‏كند همان طورى كه ستارگان درى و درخشان براى اهل زمين نور افشانى مى‏كنند؛ قال النبى (صلى الله عليه و آله و سلم): ان البيوت التى يصلى فيها با لليل و يتلى فيها القرآن تضى‏ء لاهل السماء كما تضى‏ء الكواكب الدرى لاهل الارض‏¹⁷⁸ , ¹⁷⁹.

41 - شرف همنشينى با حضرت دوست‏

اى برادر [سالك!] خوب دقت كن در روايتى كه مى‏گويد: ان لله تعالى ملكاً يقال له الداعى فاذا دخل شهر رجب ينادى هذا الملك كل ليله الى الصباح: طوبى للذاكرين، طوبى للطائعين، يقول الله تعالى انا جليس من جالسنى و مطيع من اطاعنى و غافر من استغفرنى‏¹⁸⁰؛ (خداى تعالى را فرشته‏اى است كه او را داعى گويند و چون ماه رجب فرا مى‏رسد، اين فرشته هر شب تا صبح ندا مى‏دهد: خوشا به حال آنان كه به ياد خدايند و خوشا به حال آنان كه فرمان بر اويند؛ خداى تعالى مى‏فرمايد: من همنشين كسى هستم كه با من همنشين باشد و فرمان بردار كسى هستم كه فرمان بردار من باشد و آمرزنده آنم كه از من آمرزش بخواهد).
پس اى انسان مسكين! به حال خود بنگر كه اگر فرمان بر پروردگارت باشى، چگونه به آن مقام بالا و درجه والا كه زبان از تعبير آن عاجز و بلكه عقل از تصورش حيران است، بالا خواهى رفت! زيرا با اين ترقى كه كنى، پيشواى فرشتگان شده و همنشين پروردگار عالميان خواهى شد و بلكه ملك الملوك تعالى - جل جلاله - اطاعت تو را خواهد فرمود و اگر با او سر عصيان داشته باشى و امر تجهد و شب زنده دارى را سبك بشمارى و دعوت به مناجاتش را ارج نگذارى، محل بول شيطان خواهى گرديد. وه كه چه رسوايى است كه لذت خواب، تو را از حضرت رب العالمين غافل نمود و از درجه مقربين و بالاترين مقام بندگان عزيز خدا، باز داشت و تو را به اسفل السافلين و پست‏ترين مقامات پست فطرتان رسانيد. مگر تو همان نيستى كه به هم نشينى با اشراف دنيا، پيش دستى مى‏كردى و هر چه كوشش در توان داشتى براى بدست آوردن شرافت هم نشينى با آنان صرف مى‏كردى؛ بلكه از بذل مال و آسايش، دريغ نداشتى؛ بلكه خود را در نظر خطر مرگ مى‏انداختى تا شرافت هم نشينى سلطان زمانت را به دست آورى؟! پس كجائى اى مسكين كه طالب تحصيل شرفى و خون دلت را در رسيدن به شرف صحبت سلاطين نثار مى‏كنى؟! چرا نسبت به اجابت دعوت سلطان حقيقى اين همه سستى و بى‏اعتنايى از خود نشان مى‏دهى؟! سلطانى كه سلطنت همه سلاطين، با ذره‏اى از سلطنت عظيم او قابل قياس نيست، بلكه هر چه سلطنت در مخلوقات اين جهان ديده مى‏شود، همگى اثرى است از آثار سلطنت عظيم او و سايه‏اى است از سايه‏هاى حكومت اعلاى او؛ علاوه بر آن كه او ولى نعمت توست، نعمت هايى كه توان شمارش آن‏ها را ندارى، بلكه هيچ يك از آفريدگان نتوانند نعمت‏هاى او را شماره كنند.
چقدر زيان كارى تو، در اين معامله‏اى كه با چنين سلطان عظيمى انجام مى‏دهى كه قطعاً هيچ بنده‏اى از بندگان سلطان ظاهرى، چنين معامله‏اى را با سلطان خود نمى‏كند و نه تنها با سلطان، بلكه چنين رفتارى را با وزيران او و خدمت گذاران او نمى‏كند، بلكه اين چنين رفتار را تو حتى با هم رديف‏هاى خودت نمى‏كنى كه اگر كسى [را] به نزد تو فرستد و تو را با اين زبان‏هاى لطيف دعوت كند و اين چنين وعده‏هاى بزرگ و قابل توجه به تو بدهد؛ و بلكه معامله‏اى كه تو با خداى خود مى‏كنى با بندگان و نوكرانت نمى‏كنى و بلكه حتى با دشمنان خودت اين چنين رفتار نكنى، زيرا اگر دشمن انسان، او را به مجلس انس و دوستى دعوت كند، مخصوصاً اگر اين دعوت به واسطه شخص عزيز شريف و بزرگوارى باشد كه با اين گونه تعبيرات و احترامات و با كمال ملاطفت دعوت كند، انسان حيا مى‏كند كه دعوت دشمن خود را نپذيرد.
سبحان الله كه خداى تعالى چقدر كريم است؟! چقدر بردبار و با لطف است؟! و به جان خودم سوگند كه سزاوار است انسان همه دنيا و آخرت، با همه نعمت‏ها و شرف و لذت‏ها و بهجت‏هايشان را فداى قدم‏هاى اين واسطه كند، بلكه سزاوار است كه جانش را و همه جهانيان را فداى يك حرف از حروف كلمات اين دعوت كند و در عين حال نه تنها ارزشى براى اين كارش قائل نباشد، بلكه سرافكنده و خجلت زده باشد كه نتوانسته حق شكر اين دعوت را ادا كند و چگونه اين چنين نباشد و حال آنكه همه اينكه گفته شد محدود است و در جنب عظمت اين تشريف، قدر و قيمتى ندارد و در عين حالى كه جان او نيز يكى از نعمت‏ها و منت‏هاى اوست بر تو، و به فرض آنكه جانت را فدا كنى، همين فدا كردن نيز از نعمت‏هاى اوست. پس منزه است چنين پروردگار كريمى كه عقل‏ها در كرامتش و معامله‏اى كه با بندگانش دارد حيرانند؛ زيرا حضرتش - جلت الائه - با اين كه با چنين تشريفاتى بر اين بنده مسكين، منت گذاشته، ولى باز به همين كرامت‏ها را باز خودش پذيرفته و پاداش‏ها و خلعت‏ها و عطاهايى عنايت فرمايد كه زبان گويندگان بليغ، از توصيف آن‏ها عاجز و فهم دانشمندان، از درك شناسايى آن‏ها قاصر است، بلكه به خاطر هيچ بشرى خطور نكرده است.
پس اى برادر من! در آنچه براى تو گفتم نيكو تدبر كن كه آدمى هر چيزى را كه با عقلش مى‏سنجد، هرگز راضى نمى‏شود كه چيز حقير و بى‏ارزش را با چيزى پرارزش مساوى بداند، بلكه دو فرد از يك حقيقت را كه در ميانشان مختصر فرقى در جهتى از جهات باشد، مساوى با هم نمى‏داند، پس چگونه ممكن است كه عقل، شرافت تكريم خداى تعالى - جل جلاله - بر بندگانش را با ديگر تشريفات مساوى بداند و لذت يكى بيند؟! كه هر چه به آن حضرت تعلق دارد از شرافت و كرامت و سعادت، همگى غيرمتناهى است و از حيث زمان و عدد، غير محدود است و غير او هر چه هست، همگى محدودند به حدود خودشان و معلوم است كه ميان محدود و غير محدود هيچ نسبتى نيست.
و بالجمله بر سالك واجب است كه حال خود را آزمايش كند، اگر ديد نفسش از عوالم انسانيت و از مخالفت با صفات كريمه، متأثر است، به خود بگويد كه چقدر زشت است انسان با رسوايى‏هايى كه در اثر اين مناقضه‏ها و مخالفت‏ها بدست آورده، به استقبال اين تشريفات الهى برود تا چه رسد بر اين كه مخالفت كند و اجابت نكند؛ و تصور كند كه چه فضيحت و رسوايى بار مى‏آورد، اگر در مقابل اين همه معامله‏هاى بزرگوارانه از چنين نعمت‏هاى عظيم الشأن، جفا كند؛ و از طرفى قباحت جفاكارى نسبت به اشخاص تفاوت دارد كه جفا درباره كسى كه به تو انعام نكرده، و هر چه انعام بيشتر باشد، زشتى جفاكارى درباره او بيشتر خواهد شد؛ و همچنين شديدتر مى‏شود اگر انعام دهنده، داراى عظمت باشد و هر چه عظيم‏تر، قبحش بيشتر؛ مثلاً: اگر فرماندار شهر، ميوه‏اى به رسم هديه براى كسى بفرستد، از نظر عقل زشت است كه به هديه او بى‏اعتنايى كند و اگر اين هديه از طرف آن فرماندار، هر روزه برسد، قبح بى‏اعتنايى، بيشتر خواهد بود و اگر به جز ميوه، هديه ديگرى هم بر آن بيفزايد، قبح بى‏اعتنايى بيشتر بوده و اگر همين طور هداياى او در افزايش باشد تا آنجا كه همه نيازمندى‏هاى او را در زندگى، بلكه همه آنچه را كه وجودش و بقاء وجودش و لوازم وجودش بستگى به آن دارد و نعمت‏هاى زايدى كه مورد لزومش نيست، همه و همه را با همه متعلقاتش و همه كسانى كه به او تعلق دارد از جميع وجوه به او بدهد، آن چنان كه به شمارش كليات آن نعمت‏ها و هدايا قادر نباشد تا چه رسد به جزئياتش بلكه همه آنچه در عالم امكان وجود دارد از آن ديد كه همه آن‏ها با يكديگر ارتباط دارند، براى او نعمتند، پس اگر ميزان نعمت به اين حد رسيد، به ناچار جفاكارى و بد معاملگى در مقابل آن نعمت‏ها نيز به حدى خواهد رسيد كه قابل حصر و شماره نباشد.
حالا اگر همه اين‏ها كه فرض شد از طرف فرماندار نباشد، بلكه از طرف سلطان مملكت باشد، به همان قدرى كه مقام سلطان از مقام فرماندار عظيم‏تر است، قبح جفاكارى نيز بيشت خواهد شد و هر قدر عظمت اين سلطنت منعم، بيشتر باشد، لابد عقل حكم مى‏كند كه قبح بى‏اعتنايى به چنين منعمى بيشتر است، تا آنگاه كه عظمت منعم برسد به حدى كه زبان‏ها از توصيف آن عاجز و عقل و عقلاء، در تصور عمق آن حيران باشد؛ در اين صورت قبح جفا و بى اعتنايى نيز غير محدود و لايتناهى خواهد بود از دو جهت (هم از جهت نعمت و هم از جهت عظمت منعم).
همه آنچه گفتيم در جايى است كه كمترين جفا و بى‏اعتنايى سربزند و اما اگر جفا بيشتر شد، پس هر قدر كه ميزان جفا بالا برود، درجه قبح نيز بالا خواهد رفت تا آنكه جفا به حدى برسد كه عقل انسان آن درجه از جفا را حتى با دشمن نيز جايز نداند، زيرا افراد بزرگوار حاضر نمى‏شوند دشمنى خود را با كسى در حضور آن كس اظهار كنند، با اينكه دشمنشان مى‏باشد؛ خصوصاً اگر طرف مقابل نه تنها عداوتى از خود اظهار نكند، بلكه اظهار دوستى و محبت نيز كند تا آن درجه كه به اظهار شوق برسد و بلكه بالاترين درجه محبت را اظهار كند و اگر تو را در اين باره شك و ترديدى هست، در اين روايت دقت كن كه مى‏فرمايد: لو علم [يعلم‏] المدبرون عنى كيف اشتياقى لهم و انتظارى الى توبتهم لماتوا شوقاً الى و لقطعت اوصالهم‏¹⁸¹؛ (اگر دو گردانان از من بدانند كه من چگونه به آنان مشتاقم و در انتظار توبه و بازگشت آنانم، هر آينه از شوق جان مى‏سپرند و بندهاى بدشنان از هم گسيخته مى‏شد) و به پيغمبر و كلمه‏اش عيسى بن مريم ((عليهما السلام) فرمود: يا عيسى! كم اطيل النظر و احسن الطلب و القوم فى غفله لا يرجعون؟¹⁸²؛ (اى عيسى! تا كى چشم به راه باشم و پى‏گيرى كنم و مردم در غفلت باشند و به سوى من باز نگردند؟!).
چقدر جاى تأسف است؟! و چه رسوايى براى ما است؟! و به كجا پناه بايد برد از عظمت اين كلمات و عظمت موقعيتى كه اين سخنان را در نزد عقلا است؟ و سبحان الله كه ما تا چقدر رسواييم و چه اندازه جفاكار و بى شرميم؟! و به عزت و جلال و جمالش سوگند كه اگر ما انسان با حيايى بوديم بلكه اگر درما ذره‏اى از حيا و عقل بود، آن چنان بر خود خشمناك مى‏شديم كه بالاتر از آن خشمى متصور نباشد و راضى بوديم كه پروردگار ما، براى ابد و تا روزگار هست ما را به عذاب اليم معذب گرداند و نه تنها راضى به عذاب بوديم، بلكه به نام خشم بر نفس خود درخواست و مسئلت ما از خداى تعالى در همه عمر، همين عذاب جاويد مى‏بود كه چرا پس از اين همه معاملات لطيف و اين چنين احترامات جليل و جميل، در محضر خداى تعالى معصيت او را كرد؟! ائمه دين - صلوات الله عليهم - را كه به اين عوالم، معرفت داشتند مى‏بينى كه در مناجات هايشان عرض مى‏كنند: الهى لو بكيت عليك حتى تسقط اسفار عينى و انتحبت لك حتى ينقطع صوتى و قمت لك حتى تنشر قدماى و ركعت لك حتى ينخلع صلبى و سجدت لك حتى تتفقا حدقتاى و اكلت تراب الارض طول عمرى و شربت ماء الرماد آخر دهرى و ذكرتك فى خلال ذلك حتى يكل لسانى ثم لم ارفع طرفى الى آفاق السماء استحيائاً منك ما استوجبت بذلك محو سيئه من سيئاتى¹⁸³؛ (خداى من! اگر من بر تو آن قدر گريه كنم كه مژه‏هاى چشمم بريزد و آن قدر ناله كشم كه صدايم فرو نشيند و آن قدر در پيشگاه تو بايستم كه هر دو پايم ورم كند و آن قدر ركوع كنم كه بندهاى كمرم از هم بگسلد و آن قدر سجده كنم كه حدقه‏هاى چشمم از كاسه‏اش بيرون بيايد و در همه عمر، خاك زمين را بخورم و تا پايان زندگى، آب گل آلود بنوشم و در خلال اين حالات، آن قدر ذكر تو را گويم تا زبانم از كار بيفتد و سپس از سرافكندگى شرمم آيد كه سر برداشته و گوشه چشمى به اطراف آسمان براندازم، با همه اين احوال، استحقاق آن را نخواهم داشت كه فقط به يك گناه از گناهان من قلم عفو كشيده و از صحيفه اعمالم محوش كنى).¹⁸⁴

42 - نواى حوران تسبيح گوى، براى ذاكران سحرخيز

[اى سالك متهجد!] يكى از عبادت كنندگان مى‏گويد: به خواب ديدم گويى بر كنار نهرى هستم كه مشك در آن نهر جارى است و در دو طرف آن نهر، مرواريد و نى‏هاى طلايين روييده است، و به ناگاه كنيزان را ديدم كه خود را با زبور آراسته و جامه هايى از سندس و حرير بهشتى بر تن دارند و صورت‏هاى آنان مانند ماه مى‏درخشد و مى‏گويند: سبحان المسبح بكل لسان سبحانه، سبحانه الموجود فى كل مكان سبحانه، سبحان الدائم فى كل الازمان سبحانه؛ (منزه است خدايى كه به زبان تسبيح گفته شده است؛ منزه است او، منزه است خدايى كه در همه جا هست، منزه است او؛ منزه است خدايى كه در هر زمانى جاويد و پاينده است؛ منزه است او) گفتم شما كيانيد؟ گفتند:

ذرأنا اله الناس رب محمد يناجون رب العالمين الههم

لقوم على الاطراف بالليل قوم و تسرى همول القوم و الناس نوم

(خداوندگار مردم و پروردگار محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) ما را براى مردمى آفريده است كه شب خيزانند و با پروردگار جهانيان و خدايشان در مناجاتند و در حالى كه مردم در خوابند، اشك ديدگان اينان روان است فقلت: بخ بخ لهؤاء القوم، من هم؟!؛ (گفتم: خوشا به حال آنان، اين قوم كيانند؟! گفتند: اينان سحرخيزانى هستند كه قرآن مى‏خوانند و خدا را در آشكار و پنهان بسيار ياد مى‏كنند و از مال خود انفاق مى‏كنند و در سحرها استغفار مى‏كنند¹⁸⁵ . ¹⁸⁶

پى‏نوشتها:‌