410 - بهترين طريقه دعا كردن‏

[اى طالب مقامات عاليه انسانى!] چون خواستى براى حوايج خود خداى را بخوانى، اگر برادران يك دل و دوستان پاك دل را بر خود مقدم كردى و آنها را به وسيله نامشان ياد نمودى و از خدا قضاى حوايج آنها را خواستى و تك تك حاجات ويژه آنها را كه مى‏شناسى ياد كردى و سپس حوايج عمومى آنها را خواهان شدى، بدانكه زيان نكرده‏اى، بلكه سودى برده‏اى كه از سود و ربح هر تجارتى سودمندتر است؛ زيرا اگر تو به خاطر خدا آنها را در دعا بر خويشتن مقدم نمايى، به زبانى براى خود دعا كرده‏اى كه حتى به اندازه يك چشم به هم زدن خدا را معصيت ننموده است و با زبان فرشتگان بى‏گناه و معصوم، بلكه به زبان خدايى كه پروردگار جهانيان است دعا نموده‏اى و يك دعا را با دعاهاى غير محصور و بى‏پايان عوض كرده‏اى. چنانكه از ابن ابى عمير روايت شده كه از زيد النرسى نقل كرده كه گفت:
با معاويه بن وهب در موقف‏¹⁰²⁶ بودم و او دعا مى‏كرد؛ در دعاى او دقت كردم، ديدم كه يك كلمه هم براى خود دعا نمى‏كند و براى فرد فرد مردمان آفاق و نقاط مختلفه، دعا مى‏كند و نام آنها و نام پدرانشان را مى‏برد، تا موقعى كه مردم از موقف بيرون رفته و پراكنده شدند. به او گفتم: اى عمو! حقاً امر عجيبى از تو ديدم. گفت از آنچه ديدى كجايش تو را به شگفتى در آورد؟! گفتم: همين كه برادرانت را در اين مكان بر خويشتن مقدم داشتى و تك تك آنها را مورد تفقد قرار دادى [و برايشان دعا نمودى! ]به من گفت: اى فرزند برادر من! از اين امر تعجب مكن، زيرا از مولاى خود و مولاى تو و مولاى هر مؤمن و مؤمنه‏اى كه به خدا سوگند آقاى گذشتگان و سرور باقى ماندگان پس از پدرانش (عليه السلام) مى‏باشد، شنيدم - و اگر نشنيده باشم، دو گوش معاويه كر و دو چشم او كور شود و به شفاعت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) نايل نشود - كه مى‏فرمود:
هر كسى كه در پشت سر برادرش براى او دعا كند، فرشته‏اى از آسمان دنيا فرياد مى‏زند: اى بنده خدا! صد هزار برابر آنچه دعا كردى براى تو مى‏باشد. و فرشته‏اى از آسمان دوم به او ندا مى‏دهد كه اى بنده خدا! دويست هزار برابر آنچه دعا كردى براى تو خواهد بود. و فرشته‏اى از آسمان سوم به او ندا مى‏دهد كه‏اى بنده خدا! سيصد هزار برابر آنچه خواستى براى تو مى‏باشد. و فرشته‏اى از آسمان چهارم ندا مى‏كند او را كه اى بنده خدا! چهارصد هزار برابر آنچه دعا كردى براى تو مى‏باشد. و فرشته‏اى از آسمان پنجم او را ندا مى‏دهد كه اى بنده خدا! پانصد هزار برابر آنچه دعا كردى، براى تو خواهد بود. و فرشته‏اى از آسمان ششم او را ندا مى‏دهد كه اى بنده خدا! ششصد هزار برابر آنچه خواستى براى تو مى‏باشد. و فرشته‏اى از آسمان هفتم او را ندا مى‏دهد كه اى بنده خدا! هفتصد هزار برابر آنچه در خواست نمودى براى تو خواهد بود. سپس خداى عزوجل او را ندا مى‏دهد كه من غنى و بى نيازى هستم كه هرگز نيازمند نمى‏گردم. اى بنده خداء يك ميليون برابر آنچه دعا كردى و خواستى براى توست‏¹⁰²⁷.
اكنون اى برادرزاده! كداميك از اين دو مقام، اعظم و [سودش‏] بيشتر است؟! آيا آنچه را كه من براى خود اختيار كردم يا آنچه كه تو مرا به آن امر مى‏كنى؟!¹⁰²⁸
در اينجا نكته دقيق و باريكى وجود دارد كه عبارت است از اينكه با دعايى كه براى برادرت مى‏كنى، واقعاً دوستدار و محب او باشى و ساير حقوق او را نيز ادا كنى؛ ولى اگر دوستدار و محب او نباشى و در دعاء اين كار را بكنى، مى‏ترسم كه اين دعا، اثرى را كه در اين روايت جليله و گرانقدر ذكر شده است، [برايت‏] نداشته باشد¹⁰²⁹.

411 - مراقبه سالك در دعا و پاره‏اى از آداب آن‏

[اى عزيز!]بر دعا كننده است كه آنچه در مصباح الشريعه از قول امام صادق (عليه السلام) روايت شده است، متذكر باشد كه آن حضرت فرموده است: ادب دعاء را محفوظ بدار و بنگر كه چه كسى را مى‏خوانى؟! و چگونه مى‏خوانى؟! و براى چه مى‏خوانى؟! و عظمت خداوندى و كبرياييش را محقق بدان [و باور داشته باش‏] و علم او را به آنچه در ضمير و نهادت مى‏باشد واطلاع و آگاهى او را بر اسرار درونيت و آنچه از حق و باطل، در باطنت مى‏باشد، با ديده قلبت ببين و راه نجات و هلاك خود را بشناس تا از خداوند چيزى را كه باعث هلاك توست و گمان مى‏برى كه اسباب نجاتت مى‏باشد نخواهى، زيرا خداوند مى‏فرمايد: و يدع الانسان بالشر دعائه بالخير و كان الانسان عجولاً¹⁰³⁰ و تفكر كن كه چه چيز را مسئلت مى‏كنى؟ و چه مقدار درخواست مى‏نمايى؟ و براى چه مسئلت مى‏كنى؟
و دعا استجابت همه چيز توست براى حق، و ذوب كردن قلب توست در مشاهده پروردگار؛ و ترك هر گونه اختيارى مى‏باشد؛ و تسليم همه امور ظاهرى و باطنى به خداست. بنابراين اگر تو شرط دعا را به جا نياورى نبايد منتظر اجابت آن باشى؛ زيرا او عالم به سر و امور پنهانى است [و رازها و نهان‏ها را مى‏داند]، شايد تو چيزى را بخواهى كه او بداند در نهاد و باطن تو خلاف آن است¹⁰³¹.
و ظاهراً مراد از اينكه آن حضرت فرمود: والدعاء استجابه الكل منك للحق¹⁰³²؛ (دعا استجابت همه چيز توست براى حق)، يعنى خداى جل جلاله را بخوانى، براى اينكه اجابت مرا او را كرده باشى، چه او در كتاب كريم خود از بندگان خواسته است كه در مقام دعاى او باشند و با شراشر وجود خود از او مسئلت كنند كه فرمود: و اسئلوا الله¹⁰³³ و فرمود: فليستجيوا لى وليؤمنوا بى ¹⁰³⁴.
و اما فرمايش آن حضرت كه فرمود: فى مشاهده الرب؛ (در مشاهده پروردگار)؛ شايد جهتش اين باشد كه اگر دعا كننده، معرفت به مدعو نداشته باشد، دعاى او محقق نمى‏شود [و دعايش دعا نخواهد بود] و شايد اگر مدعو را نشناسد، غير او را بخواند و خيال كند كه خدا را خوانده است و اين در اغلب غير كاملين از دعاكنندگان مشهود است. و معرفت دعا كننده بايد معرفت حقيقى باشد تا با روح و قلب خود، خدا را مشاهده نمايد؛ چنان كه در دعاى آن حضرت (عليه السلام) است كه: اللهم نور ظاهرنا بطاعتك و باطننا بمعرفتك و قلوبنا بمحبتك و ارواحنا بمشاهدتك¹⁰³⁵؛ (پروردگارا! ظاهر ما را به فرمانبرداريت نورانى ساز و باطن ما را به معرفتت منور فرما و قلوب ما را به محبتت و ارواح ما را به مشاهده‏ات روشن و نورانى كن).
و اما اينكه آن حضرت فرمود: ترك الاختيار جميعاً؛ (از كف دادن و ترك تمام اختيارات) مراد آن است كه خداى جل جلاله را براى مراد خودش بخواند، ولى طريقه و چگونگى رسيدن به آن و نوع آن را تعيين نكند؛ مثلاً اگر مالى بخواهد، تعيين نكند كه از دست فلانى يا خريد شيئى يا فروش چيزى به من عطا كن، مگر اينكه آن نيز جزء مرادش باشد. ممكن است كه مراد آن حضرت اين باشد كه اصل در تمام مرادها و خواسته‏ها خير و سعادت است و آخرين حد هر خير و سعادتى، معرفت و قرب و جوار خدا مى‏باشد چنانكه در دعاهاى معصومين (عليه السلام) آمده كه: يا غايه آمال العارفين¹⁰³⁶؛ (اى نهايت آرزو و آمال عارفان). بنابراين دعاكننده بايد براى رسيدن به تمام خواسته‏ها و مرادهايش، همين مطلب را بخواهد و سعادات متفرقه و متشتته ديگر را اختيار نكند؛ زيرا اگر آنچه را كه براى رسيدن به سعادت و خير قصد مى‏كند، موصل به اين غايت و هدف باشد، خداوند از آن آگاه است و در غير اين صورت، ثمره و فايده‏اى در تعيين آن نمى‏باشد، بلكه گاهى مضر به غايه القصوى و آخرين حد از خواسته‏هايش مى‏باشد. ولى چنانچه گفته شد، اين مقام كاملين از اهل معرفت مى‏باشد كه در حديث معراج فرمود: و لاستغرقن عقله بمعرفتى و لاقومن مقام عقله¹⁰³⁷ و اين مقام بلند، چقدر ارج و بها دارد!¹⁰³⁸

412 - ضرورت فهم مضامين ادعيه براى سالك‏

[اى طالب مقامات روحانيين‏] چون ادعيه وارده و مأثوره را مى‏خوانى، در خواندن آنها دقيق باش و بفهم كه چه مى‏گويى! و به حقايق آنچه در دعايت متذكر مى‏شوى، تحقق پيدا كن [و آنچه مى‏گويى در خودت شكل بده ]و زنهار زنهار كه با درخواست و ادعاى دروغين و بدون داشتن حالات بندگى و عبوديت و مراسم تضرع و زارى و فقر و بى‏نوايى با پروردگارت مواجه و روبرو شوى!¹⁰³⁹

413 - گريه داعى بر هلاكت قلب خويش‏

اى برادر من! كسى كه اميدش به سيم و زر دنيا، بيشتر از اميد بر پروردگار جهانيان باشد، و به پدر و فرزند خويش اميدوارتر از جبار آسمانها و زمين باشد و مغرور به مال خود و مطمئن به تدبير خويش باشد؛ بلكه در تدبير خود به چيزى متمسك شود كه خداى جل جلاله آن را نهى فرموده است و از محرمات مى‏باشد، و خداوند به او خبر داده است كه با انجام آنها به مقصود و هدفش نمى‏رسد [و به جاى آنكه به ياد خدا باشد] دلش از خدا دور و مشغول به آنها بوده و از فضاحت حال خود شرمنده نگردد و از دروغ در گفتار خود متأثر نشود؛ چنين كسى به عظمت جلال خداى جل جلاله توهين مى‏كند و بزرگوارى سلطنت او تعالى شأنه را حقير و كوچك مى‏شمارد؛ و لذا سزاوار بر رد دعا و طرد و دور گردانيدن از ساحت رحمت او خواهد بود، بلكه مستحق خشم و دشمنى و عقاب او مى‏باشد.
و اين حالت جز از جهت ضعف ايمان و نبود معرفت نمى‏باشد. البته فاسد شدن قلب نيز كه ناشى از فرو رفتن و غرق شدن در محبت دنيا مى‏باشد در اين جهت بى اثر نخواهد بود.
به هر حال كسى كه در چنين مقامى بايستند و اين اعمال را انجام دهد و خداى خود را با اين زبانها بخواند، ولى از وزش نسيم فضل و قبول الهى بهره‏مند نگردد و به روا شدن آنچه خواسته و آرزو كرده است، موفق نشود و از طريق آثار دگرگونى حال و يا حالاتى كه وارد بر قلب مى‏شود، به آن مراتب آگاه نشود، بايد بر هلاكت قلب خود و بر ضعف ايمانش بگريد و نالان شود و بداند كه او بنده‏اى بيمار و پست و مورد نكوهش است‏¹⁰⁴⁰.

414 - مراقبه سالك در چهار شب خاص‏

[اى عزيز!] از حضرت صادق (عليه السلام) روايت شده كه از پدرانش نقل نموده است كه على (عليه السلام) خوش داشت كه در چهار شب از سال خود را فارغ از كارهاى ديگر كند [و به عبارت خدا مشغول گردد ]كه آن شبها عبارت است از: شب اول رجب و شب نيمه شعبان و شب [عيد ]فطر و شب [عيد ]قربان¹⁰⁴¹.
ممكن است مراد از تفريغ نفس فارغ ساختن نفس براى عبادت در آن شبها با احياء و زنده نگهداشتن آن باشد¹⁰⁴².

415 - حقيقت احياء

[اى سالك طريق عبوديت!] مراد از احياء، فارغ ساختن نفس و قلب و جوارح براى خدمت خداى جل جلاله مى‏باشد به اينكه قلبش مشغول به ذكر و ياد خدا و بدنش وقف براى طاعت و عبادت خداوند باشد و در طول شبش هيچ چيزى حتى مباحات، او را از خدا غافل نكند، مگر اينكه اشتغالش به مباحات لله و بالله؛ (براى خدا و به خدا) باشد كه اين مطلب، اولين درجه مراقبه مى‏باشد¹⁰⁴³.

416 - ضرورت بهره بردارى سالك از نعمتهاى پربهاى الهى‏

اى بنده مسكين! غنيمت شمار كه شاه شاهان به وجه كريمش به تو اقبال و رو نموده است و بينديش و تفكر نما كه چه مقدار كرم و احسان و عطوفت و رحمت، نسبت به تو داشته است و پيش از آنكه چيزى باشى كه به ياد كسى باشى، با جود و عطاى خود، تو را ياد كرده است، زيرا او اسباب نيرو و توانايى تو را قبل از وجودت و وجود سستى و ناتوانيت، خلق فرموده است و اصول نعمات خود را يش از اينكه تو قابليت به نعمت رسيدن را پيدا كنى، برايت مهيا و آماده ساخته است و براى هدايت تو، اولياء و عزيزان خود را پيش از اينكه پدرانت به وجود آيند برانگيخته، و دستورشان داده كه امر هدايت و تربيت تو را با ريختن خونها و غوطه‏ور شدن در درياها و جنگ با كفار و نابود ساختن فجار تدبير نمايند تا دين تو به سلامت تسليت گردد و براى عبادت و پرستش پروردگارت و تحصيل معرفت مولايت فارغ و آماده شوى و با خدمت به پروردگار بندگان به سلطنت روز معاد برسى و براى هميشه در سايه نعم باقيه‏اش به سر برى.
پس انديشه كن كه چه بسيار پيامبران گرامى كه در راه ترويج دين كشته شدند! و چه بسيار اولياء خدايى كه در محكم ساختن اسلام متين، سر بريده شدند! و چه بسيار حريم‏هايى كه هتك شد و اموالى غارت گشت و زنهاى كريمه‏اى به اسيرى رفتند، تا اينكه دين خدا آشكار گشت و كلمه الله برترى يافت! و تو در زمانى به دنيا آمدى كه احتياجى به اين مجاهده‏ها و مناقشه‏ها و مناقصه‏ها ندارى و پرچم‏هاى دين برافراشته شده و مبانى دين آشكار گرديده و ستونهاى آن استوار گشته و تو در صلح و صفا و راحت و عزت و نعمت به سر مى‏برى و با اسباب و مايه‏هاى قوى و بسيار، و شايع و بى‏شمار به اندوختن و كسب معارف موفق گرديده‏اى و به انوار روشن و درخشان هدايت شده‏اى و پيشينيان كتابهايى در تفصيلات كيفيت علم و عمل، تأليف نموده‏اند و بدون اينكه تو صرف فكرى در آن باب بكنى يا گرسنگى بخورى يا رنج بى‏خوابى و شب زنده‏دارى بكشى يا از كسى طعنه‏اى ببينى و يا دشنام و لغوى بشنوى [و يا رنج هجران را تحمل كنى‏] در دسترس تو قرار گرفته است، در حالى كه گذشتگان قرون پيشين، نفسشان به شديدترين و سخت‏ترين اين بلايا مبتلا و قلبشان به دردناكترين آنها دچار گرديد.
پس اى خردمند! انصاف بده كه اگر تو بعد از آماده بودن اين اسباب كه بدون رنج و خستگى و سختى و زحمتى مهيا گشته است، باز هم سستى و كوتاهى كنى [و غنيمت نشمارى و از استفاده رو گردان شوى‏] سزاوار چه رفتار و گفتارى خواهى بود؟! و چه مقدار از نعمتهاى پرسودى كه تو در آنها زيان كرده‏اى؟! و به ياد بياور روزى را كه پرده از حقايق اين احوال پر زيان و اعمال دل شكن حسرت آور برگيرند و ببينى كه چه نعمتها و كرامتهايى را به رسوايى و ذلت و خوارى مبدل كرده‏اى! آنگاه قلبت از حسرت تكه تكه شود و فريادت به آه و ناله و افسوس بلند گردد. پس در وقت مهلت، به خود رحم كن و فرصت را از دست مده و امروز خود را براى فردايت مهيا و آماده نما و بر حال و نفس خويش گريه كن و اشك ريز ¹⁰⁴⁴.

417 - مراقبه سالك در قربانى عيد قربان‏

[اى عزيز!] بر عبد سالك است كه ادب عبوديت را در قربانى عيد قربان، رعايت نمايد و از عمل دو فرزند آدم (عليه السلام) پند گيرد كه قرباناً فتقبل من احدهما و لم يتقبل من الاخر¹⁰⁴⁵؛ (هنگامى كه هر يك از آن دو قربانى اى پيش داشتند، پس از يكى از آن دو پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد) آنچه براى علت رد قربانى قابيل روايت‏¹⁰⁴⁶ شده است، آن است كه او عمداً متاع پست خود را براى قربانى آورد و لذا هم قربانيش رد شد و هم دچار هلاكت دايم و بدبختى جاويدان گشت. و قبول قربانى هابيل براى آن بود كه بهترين و با قيمت‏ترين متاع خود را براى قربانى تقديم نمود و لذا قربانيش پذيرفته شد و نتيجه‏اش، شهادت در راه خدا و به دست آوردن كرامت جاويدان گشت، تا آنجا كه خداى تعالى در كتاب كريم خود، او را ثناء گويى فرموده است‏¹⁰⁴⁷.
و از لئامت و پستى نفس است كه كسى در مانند اين مقام، از فداى مال مختصرى در خدمت مولاى خود و مالك دنيا و آخرتش دريغ نمايد، در حالى كه خداوند به او وجود بخشيده و نعمتهاى بى‏شمار عطا نموده است و در آينده براى برآورده شدن تمام نيازها و حوايجش به او محتاج و نيازمند مى‏باشد¹⁰⁴⁸.

418 - ضرورت توسل سالك به اولياء در قبولى اعمال و بخشش گناهان‏

[بر سالك طريق قرب حضرت جانان است كه‏] به وسيله توسل به معصومين (عليه السلام) جوياى درمان شود و در نزد خدا آنها را شفيع قرار دهد تا خداوند كردارهاى بد او را به چندين برابر از كارهاى نيك تبديل نمايد، زيرا خدا ولى اين كار است براى كسانى كه در حق او شفاعت كنند و در قبول پذيرش او و قبولى اعمالش از خدا درخواست نمايند و بايد در تضرع و زارى در برابر آنها مبالغه كند و از آنها طلب عطوفت و ترحم نمايد و در مناجات با آنها بگويد:
اى سرور و مواليان من! همانا گناهانم چهره و روى مرا نزد خدا سياه كرده است. پس به حق كسى كه شما را از گناهان معصوم و نگاه داشته و شما را به سرپرستى بندگان و كنيزانش گماشته، با روى‏هاى درخشانى كه نزد پروردگارتان داريد، مرا در نزد پروردگارتان شفاعت كنيد، زيرا او شما را رد نخواهد كرد و شما را به شفاعت و نگهبانى پذيرفته است، و او كرامت و بزرگداشت بندگان مخلص خود را دوست دارد و از اينكه آنان نيز بندگان پايين‏تر از خود را بزرگ بدارند خوشنود مى‏گردد¹⁰⁴⁹.

419 - معصومين (عليه السلام) منشأ تمام خيرات‏

[بدان اى طالب سعادت ابدى كه‏] تمام هدايتها و سعادتها منسوب به پيامبر و على - صلوات الله عليهما - جانشينان آنها (عليه السلام) است. و روايات قطعى داريم كه آن دو وجود مبارك و همچنين يازده تن اوصياء و جانشينانشان (عليه السلام) ريشه هر خير و منشأ هر سعادتى مى‏باشند¹⁰⁵⁰ . ¹⁰⁵¹

420 - حكايت يكى از محبان على (عليه السلام)

[اى عزيز!] شنيدم كه تاجرى از اهل شهرستان ما، شبى را از ابتداى شب بر پا ايستاده و با اميرالمؤمنين (عليه السلام) مناجات مى‏كرد و آن حضرت را مخاطب ساخته و مى‏گفت:

گر بشكافند سراپاى من

جز تو نيابند در اعضاى من

و در حالى كه تمام شب را ايستاده بود، اين شعر را تكرار مى‏كرد تا اينكه صداى اذان صبح را شنيد. و او نسبت به اميرالمؤمنين محبت شديدى داشت و اتفاقاً در سالهايى كه من براى تحصيل علوم، مجاور قبر شريف آن حضرت - صلوات الله عليه - بودم، او به زيارت مزار شريف آن حضرت آمد و روزگارى در آنجا بماند و از آن حضرت درخواست كرد كه او را از جوار خود خارج نفرمايد، ولى مجبور شد كه نجف را ترك كند؛ بنابراين با آن حضرت (عليه السلام) وداع نمود و با خادم سيدى سوار محمل شد و راه مسجد سهله را پيش گرفتند. آن سيد خادم براى من حكايت نمود كه در بين راه شنيدم كه مى‏گفت: مرا از محمل پياده كنيد و چون او را از محمل پياده نمودند، فوراً جان به جان آفرين تسليم نمود؛ او را به مشهد شريف برگردانيدند و غسلش داده و بدن شريفش را به دور ضريح مقدس طواف داده و در جوار اميرالمؤمنين (عليه السلام) دفن نمودند. گوارايش باد و خوشا به حالش‏¹⁰⁵².

421 - مراقبه سالك نسبت به دعاى مباهله‏

[بدان اى سالك عزيز كه‏] امام صادق (عليه السلام) فرمود كه: امام باقر (عليه السلام) فرموده است كه: اگر بگويم كه در اين دعا اسم اكبر راست، راست گفته‏ام و اگر مردم مى‏دانستند كه در آن چه اثرى براى اجابت است، براى آموختن آن بى‏قرارى مى‏كردند و با تمام توان تلاش مى‏نمودند و من براى درخواست قضاى حوايج خود، آن را مى‏خوانم و حاجتم برآورده مى‏شود و آن همان دعاى مباهله مى‏باشد كه جبرئيل (عليه السلام) بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرود آمد و او را از اين دعا با خبر ساخت و گفت: خودت و وصيت و دوسبط و دخترت بيرون شويد و با قوم نصارى مباهله كنيد و اين دعا را بخوانيد: اللهم انى اسئلك من بهائك... الخ¹⁰⁵³ . ¹⁰⁵⁴

422 - مناجات سالك با اولياء الهى صلوات عليهم اجمعين‏

[بر سالك طريق قرب حضرت جانان است كه در مناجات خود با اولياء الهى (عليه السلام) بگويد:] اى سروران و مواليان من! شما خود به ما آموختيد و معرفت داديد كه از شواهد نعمتهاى كريمان، تمام كردن نعماتشان مى‏باشد و از شواهد آلاء شخص جواد، كامل نمودن آلاء خويش مى‏باشد. و اكنون شما خلفا و جانشينان خدا در بين خلق و مظاهر كرم و رحمت او هستيد، بنابراين به حكم مظهريت، بر شما واجب است كه نعمتهاى خودتان را درباره ما به اتمام برسانيد و آلاء خودتان را كامل گردانيد. و اگر عدالت شما درباره ما حكم به نداشتن استحقاق بكند، اين را هم خودتان به ما آموختيد و حجت به دست ما داديد كه خداى كريم پيش از استحقاق بنده، ابتدا به نعمت مى‏فرمايد، پس چه كسى جز شما مظهر اسم مبتدئاً بالنعم قبل استحقاقها¹⁰⁵⁵ مى‏باشد؟! و هر زمان كه ما بر شما وارد مى‏شويم و به احسان شما اميدوار هستيم و به فضلتان آرزومنديم، ما را از فضل خودتان محروم نكنيد و از در خانه خودتان طرد ننماييد و از بخشش خودتان نوميد و مأيوس مفرماييد، هر چند كه اعمال و دل‏هاى ما، تصديق حقيقت ادب ورود و آثار اميد و رجاء را نكند. ما صورتاً از واردين و ظاهراً از اميدوارانى مى‏باشيم كه [وفود و اميدمان ]دروغين بوده و مطابق با حقيقت و معنا نمى‏باشد.
حكايت شده است كه يكى از مردان با كرامت دنيا، حواله‏هاى دروغينى كه از جانب او جعل كرده بودند، با اينكه پى به ساختگى بودن آنها برده رد نكرد و امر به پرداخت آنها نمود و حال آنكه به وسيله شما كرامت به اينگونه كريمان عطا شده است [و كرم را از شما آموخته‏اند] و كرم شما اصل است و كرم آنها از فروع كرم شماست و هيچگاه فرع، زايد بر اصل نخواهد بود. پس شما هم به كرم و بزرگواريتان صورت و ظاهر ما را در نكنيد و با ما به حكم صورت و ظاهرمان رفتار كنيد، هر چند كه صورتى تزوير شده و دروغين مى‏باشد. و اگر اعمال و افعال ما ادعاى دوستى شما را تصديق نكرده و صفات محبان و دوستداران خود را در ما نمى‏يابيد، به خاطر دشمنى دشمنانتان با ما، به طور مسامحه با ما معامله فرماييد، زيرا مدتهاست كه دشمنان شما به خاطر ولايت شما با ما دشمنى مى‏كنند و به علت انتسابمان به شما، ما را مورد آزار قرار مى‏دهند.
اى مواليان و اى سروران! اگر شيطان پليد براى مأيوس ساختن من از فضل شما و قطع كردن روح رجاء نسبت به شما، چندين برابر آنچه ذكر كردم بر خاطرم القاء كند، پس به حول و قوه الهى بر عليه او احتجاج مى‏كنم و به سبب هدايت شما، او را رد مى‏نمايم و رجاء و اميدم را از شما قطع نمى‏كنم، زيرا شما جنب الله و باب الله و وجه الله مى‏باشيد، و شما آن كسانى هستيد كه اولياء خدا به شما متوجه مى‏شوند [و همگان به شما رو مى‏آورند ]و من جز شما كسى را ندارم.
شما سبيل اعظم و صراط اقوم¹⁰⁵⁶ هستيد. شما شهداء دارالفنا¹⁰⁵⁷ و شفعاء دارالبقاء¹⁰⁵⁸ مى‏باشيد. شما رحمت موصوله¹⁰⁵⁹ خداوند و شفاعت پذيرفته شده درگاه الهى هستيد. هر كس به در خانه شما آيد، نجات يافته و هر كس به شما رو نياورد، دچار هلاكت است. به خدا قسم هر كس شما را دوست بدارد سعادتمند و خوشبخت است و هر كس كه شما را دشمن بدارد نابود مى‏گردد. هر كس به شما تمسك جويد رستگار مى‏شود و هر كس به شما پناه آورد، در امان خواهد بود و هر كس به دامان عنايت شما چنگ زند، هدايت يافته است.
بر خلاف ميل و خواهش شيطان خبيث [و به كورى چشمش ]من به شما محبتى دارم كه شيرينى آن محبت و دوستى را در قلبم مى‏يابم و نور آن را در عقل و روح و نفسم احساس مى‏كنم و ولايت شما با گوشت و استخوان و مغز و مو و پوست و عصبها و اعضاء و تمام وجودم در هم آميخته است. و منم كه مى‏گويم:

گر بشكافند سراپاى من

جز تو نيابند در اعضاى من

و از خدا انتظار دارم كه محبت شما را در قلب من افزون نموده تا اينكه مرا به شما ملحق سازد و از شيعيان مقربين و دوستان و اولياء سابقين شما در اعلى عليين فى مقعد صدق عند مليك مقتدر¹⁰⁶⁰ قرارم دهد¹⁰⁶¹.

423 - تسليم عبادات به اولياء الهى (عليه السلام) براى جبران نقصه‏

[اى عزيز سالك!] هنگامى كه عبد مكانت و منزلت سادات و سروران خود - صلوات الله عليهم - را در نزد خداى عل عظيم بشناسد و به نعمت وجود و مقام لطف آنها نسبت به خود پى ببرد، قطع و يقين پيدا مى‏كند كه اعمالى كه در هر روزى انجام مى‏دهد، از بركات وجود و انوار هدايت و آثار دعوتهاى آنها بوده و نقص آن اعمال و تباه شدن آنها، ناشى از نقص و كوتاهى خود او در دريافت فيوضات آن بزرگواران است. بنابراين بايد تمام اعمال عبادى خود را تسليم آنها نمايد و به وسيله آنها به درگاه خداى تعالى رو آورده و بخواهد تا به آنها اجازه شفاعت و اصلاح مفاسد و تكميل نقايص عباداتش را عنايت فرمايد و آن عبادات را تبديل به اعمال حسنه مقبوله نمايند و به درگاه خداوند جل جلاله عرضه بدارند¹⁰⁶².

424 - پاره‏اى از وجوه شكرگزارى‏

[اى عزيز!] از جمله وجوه شكرگزارى به درگاه خداوند روزه و نمازهاى شكر و سجده‏هاى شكر و ساير قربات¹⁰⁶³ بوده كه مهم‏ترين آنها رد شكرگزارى، معرفت قدر نعمت آنگونه كه بايد مى‏باشد و چنين معرفتى فكر و انديشه و دانش مى‏طلبد و چون شخص مراقب، نعمت را شناخت و معرفت به آن پيدا كرد، اقتضاى چنين معرفتى تعظيم و بزرگ داشت آن نعمت است كه از جمله وجوه تعظيم و بزرگ داشت نعمت، عمل به اركان [و عبادت كردن ]مى‏باشد¹⁰⁶⁴.

425 - شكر و سرور سالك از هلاكت دشمنان اولياء الهى (عليه السلام)

[اى سالك مجاهد!] كسى كه ايمان كامل به ولايت كسى كه خداوند او را در اسلام، ولى بر او قرار داده داشته باشد، سرور و شكر او از هلاكت و نابودى دشمنان آنها به اندازه محبت و ارادتى است كه در قلبش نسبت به آن بزرگواران دارد¹⁰⁶⁵.

426 - ضرورت شكر گزارى سالك نسبت به تعلم معارف الهى‏

اى كسى كه به خدا و دين او ايمان دارى! به درگاه پروردگار خود و اولياء او شكرگزار باش كه اين معارف را به تو آموخته‏اند، آنهم شكرى كه به خاطر هيچ يك از نعمتهاى دنيوى اينگونه شكرگزارى نكرده باشى.
و انديشه كن در اينكه اگر در اين سالى كه قرار دارى، به امور مهلكه‏اى از قبيل ضايع شدن مال و بدى حال مبتلا مى‏شدى كه اسارت و غارت و كشته شدن را به دنبال مى‏داشت، ولى دوست مهربانى عمل آسان و سبكى و چند كلمه‏اى را به تو مى‏آموخت كه اگر به آن عمل كنى و آن كلمات را بگويى، تمام بلاهايى كه بر جانت وارد شده، از تو دفع خواهد كرد و هر چه از مال و دارايى و سلطنت تو ضايع شده، به انجام آن عمل و گفتن آن كلمات، احياء خواهى نمود و به روح و ريحان و مالكيت و سلطنت و راحتى دايم و هميشگى نايل مى‏شوى، بلكه به عيشى گوارا و زندگانى و حياتى جاويد مى‏رسى؛ موقعيت و ارزش اين عملى [كه دوست مهربانت به تو تعليم داده بود ]در نظرت چگونه خواهد بود؟! و قدر و منزلت اين دوست شفيقت در نزد تو در چه پايه‏اى مى‏باشد؟! آيا اين عمل را بر كيميا ترجيح نمى‏دادى؟! و آيا اين دوست مهربانت را مانند كسى كه به تو كيمياگرى آموخته و يا كيميا بخشيده است بزرگ نمى‏دانستى؟!
پس اى خردمند! در ترازوى عقلت عمل آسانى را كه امامت به تو آموخته است و تو را به اثر آن عمل، ارشاد و راهنمايى كرده است بسنج و [ببين‏] كه كدام كيميا و اكسيرى، اثرى چنين دارد؟! و در اكسير و كيميا نهايت اثرى كه هست آن است كه مالت را زياد مى‏كند و بلايا و بيمارى هايى كه بر تو وارد مى‏گردد و به وسيله اموال برداشته مى‏شود، از تو دفع مى‏كند. پس اين كجا و آنچه كه در دفع آن، مال و فرزندان سودى ندارد و [به داشتن آنها ]دفع امراض و آفات و عاهات‏¹⁰⁶⁶ نتواند! پس حفظ و حراست كن و غنيمت بشمار و پروردگار و پيغمبر و امامت را به خاطر منت و نعمت عظيم هدايت به راههاى نجات، و وصول به منتهاى سعادات و رفيع درجات، به مقدار عظمت منت و عطا و بخشش آنها شاكر و سپاس گزار باش؛ چرا كه هر عطا و بخششى، شكرى مناسب و شايسته خود مى‏طلبد؛ ولكن هيهات هيهات! كيست كه قادر بر اداى شكر نعمت كوچكى از نعمات هر چه قدرت دارى از سعى و كوشش دريغ مدار؛ هر چند كه همان جديت و سعى تو نيز از نعمتهاى او بر تو مى‏باشد و بايد از قصور و تقصير و ناتوانى و كوتاهى خود [نسبت به شكر معارفى كه آموخته‏اى ]شرمنده و شرمسار باشى‏¹⁰⁶⁷.

427 - ترجيح نعمتهاى احتمالى عالم آخرت بر زيباييهاى نقد عالم دنيا

[اى طالب عروج روحانى!] عاقلان و خردمندان به احتمال به دست آوردن نعمتهاى احتمالى و نسيه عالم آخرت، به زيبايى‏هاى دنياى [نقد] و حاضر، زهد مى‏ورزند و رغبتى نشان نمى‏دهند و آينده احتمالى [و آخرت متحمل‏] را بر حال [و دنياى‏] مقطوع ترجيح مى‏دهند. و اين به خاطر آن است كه متاع اين دنياى پست در نزد آن‏ها عظمتى نداشته و در چشمهايشان از آنچه با پايشان پايمال مى‏كنند حقيرتر بوده [و از خاك پست‏تر مى‏باشد]. و سعادات اخروى، خصوصاً آنچه كه متعلق به قرب و لقاء خداوند مى‏باشد در نزد آنها از تمام اشياء با عظمت، نفيس‏تر و گرانقدرتر است. خالق و آفريدگار در روح و جانشان بزرگ جلوه كرده [و به همين جهت ]غير خداوند در نظرشان كوچك است و اگر نبود آجال و سرآمدهاى معينى كه خداوند براى آنها نوشته و مقرر داشته، ارواح و جانهاى آنها حتى يك چشم بر هم زدن از شوق لقاء الهى و پاداش خداوند، در جسمشان قرار نمى‏گرفت¹⁰⁶⁸.
از خداوند به حق اولياء طاهرينش مى‏خواهيم معرفت آنان را روزى ما نموده و ما را موفق گرداند كه به دنبال آثار آنان برويم و خود را به آنها شبيه سازيم‏¹⁰⁶⁹.

428 - شدت مراقبه سالك و طريق رهايى از آثار بى توفيقى‏

[اى سالك مراقب!] اگر بنده بتواند اعمال و مراقباتى كه [در اين كتاب‏] به آنها اشاره شده است انجام دهد و حق آنها را آنگونه كه بايد مراعات نمايد و آنها را از آفات خالص گرداند، طوبى له ثم طوبى له خوشا به حال او و باز هم خوشا به حال او، ولى ممكن است حتى كاملين هم در اينجا اشتباه نمايند. بنابراين بر مراقب لازم است كه از غرور و فريب آن حذر نمايد و اگر قادر به اتيان و به جا آوردن آن اعمال نبوده يا آنگونه كه بايد قادر بر رعايت حق آنها نباشد، بر اوست كه در چنين موقعى اولاً از گناه خود كه سبب سلب توفيق او شده است، استغفار كند و ثانياً جويا شود و بفهمد كه كدام گناه بالخصوص سبب اين خذلان و بى‏توفيقى گشته است؟! سپس آن را به وسيله توبه و علاج كردن محو نمايد و هر عملى كه انجام ميدهد مراقب باشد تا از چنان گناهى دورى گزيند تا از بى‏توفيقى و خذلان در آينده نيز نجات و رهايى يابد و براى آنچه از دست داده و از او فوت گشته است محزون و اندوهگين باشد و اگر قضاى آن ممكن بود، با انجام قضاء، آن را تدارك نمايد و يا [اگر قضاء آن ممكن نبود]، با عملى غير قضاء آن را جبران نمايد و خويشتن را خاسر و زيانكار ببيند، زيرا آنچه [از او] فوت شده است هر چند كه تدارك شود، جاى [آن عمل ]از دست رفته را نمى‏گيرد، مگر آنكه اعمال از دست رفته‏اش موجب حزن و اندوه و حسرتى در قلبش شود كه آثار خذلان و بى‏بهرگى را بسوازند و نور توفيق را با آنها تدارك نمايد و بلكه گاهى نور حزن و حسرت بيش از نور توفيق عمل خواهد بود، زيرا خداى تعالى كريم العفو است و از تقصير عبد به عفو و بخشش خود در مى‏گذرد و به كرم خود آن را به تلاش و كوشش بدل مى‏كند و در بدل آن به چند برابر آنچه فوت شده است، مى‏افزايد [و به چندين برابر، پاداش مى‏دهد ]¹⁰⁷⁰.

429 - آنچه بر سالك مجاهد لازم است‏

[اى طالب كمال عبوديت!] بر مجاهد سالك است كه در مجاهداتش با كمال جديت تمام توان خود را به كار گرفته و آنچه مقدورش مى‏باشد در عمل به كار برد تا معرفت جزئى حقيقى را كه ناشى از عمل مى‏باشد به دست آورد، چرا كه رسيدن به واقع و حقيقت، جز به عون و كمك خداوند و حول و قوه او ممكن نمى‏باشد؛ زيرا مخلص چنانكه از حضرت صادق (عليه السلام) روايت شده: نفس خود را آب مى‏كند و خون خود را بذل مى‏نمايد در تقويم و درست و راست نمودن چيزى كه علم و عمل به آن است و عالم و معلول [هم‏] به عمل مى‏باشد¹⁰⁷¹ و اين امر صعب و دشوارى است كه راهى براى رسيدن به آن براى عبد نمى‏باشد مگر اينكه توفيق خاصى از جانب خداى جل جلاله شامل حالش شود.
و آنگاه كه عبد جهد و تلاش خود را به كار برد و متعرف به عجز خود از رسيدن به مقصود و مراد گرديد، در اين حال مضطر شده و به حقيقت قلب خود از درگاه خداوند طلب يارى مى‏كند و در دربار كرم خداى جل جلاله به عرض حال مى‏پردازد و در پى آن نفحات و نسيمهاى رحمت رحيميه خداوند، او را ادارك مى‏كند [و عنايات ربانى او را در بر مى‏گيرد] چرا كه خداى تعالى كريم است و كرامت نسبت به بندگان مضطرى كه در درگاه او براى طلب رضا و خوشنو به عرض حال آمده‏اند دوست مى‏دارد، در نيتجه او را قبول كرده و مى‏پذيرد و از او راضى و خشنود مى‏شود و او را در زمره عباد و بندگان مخلصش داخل مى‏سازد. زيرا اخلاص، مفتاح و كليدش قبول و پذيرش، و توقيع و امضايش رضا و خشنودى است و پيش از قبول و پذيرش و رضا و خشنودى، اخلاص يافت نمى‏گردد.
پس بر بنده است كه تمام جديت و منتهاى سعى خود را در شناختن آفات اعمال به كار برد در خالص ساختن عمل خويش جهد و كوشش نمايد تا موجب معرفت به عجز و ناتوانى و اضطرار و بيچارگى و تسليم شده است، كفايت مى‏فرمايد و بخل و امساك و خيانت و جفايى نمى‏كند. ولى الحذر و الحذر كه شيطان خبيث او را فريب دهد و او را در ترك مجاهده، دعوى آن را معرفت عجز و اضطرار و تسليم بگذارد و با اين ترك مجاهده، دعوى مقامات عاليه را به دروغ و افتراء براى او جمع سازد!!
و براى در امان بودن از فريب خوردن و حيله‏گرى و نجات از غرور لازم است كه در طلب كشف حقايق اين صفات برآيد و حال خود را به علوم ربانى و كاشفهاى قطعى برهانى، اختبار و آزمايش نمايد و طلب كشف حقيقت معرفت عجز، از ادعاى آن و معناى آن از صورت آن ممكن نمى‏شود، مگر به اينكه نفس خويش را در عمل خود نسبت به تمام امور عاجز ببيند و در عالم وجود، قدرتى جز خدا نبيند و چون عبد به اين معرفت متحقق شد، در جهان سوددهنده و زيان دهنده‏اى جز خدا نمى‏بيند و نمى‏نگرد و در اين صورت كوشش و حركت و سكون او جز از جهت امر خدايى و به قوه خدايى ناشى نخواهد شد.
و از لوازم اين صفت آن است كه براى هيچ پادشاهى تملق و چاپلوسى نمى‏كند و از احدى جز خدا نمى‏ترسد و هيچ كس را جز خدا شكر نمى‏كند و عطاء و منع احدى را مذمت نمى‏نمايد؛ در نتيجه خداوند را به خاطر عطايش شكر مى‏كند و چون از او عطايى نبيند، خود را نكوهش و سرزنش مى‏نمايد. و اگر به همراه رسيدن به اين مطالب، معرفت نيازمندى به نعمت خداوندى و مستغنى نبودن از نعمت‏هاى او را منضم سازد، اضطرار او محقق مى‏گردد و چون به اين معرفت، عنايت و قدرت و جود و بخشش الهى را ضميمه كند، امر تسليم و توكل براى او تحقق مى‏پذيرد.
ولى كسى كه تأثير را در اسباب مى‏بيند و براى اسباب، بدون امر خدا كوشش و تلاش كند و بلكه سعى و كوشش براى اسباب در جايى كه نهى خداوندى در كار است نمايد و به ضمانت خداوند در وعده روزى و اجابت دعا و كفايت امر توكل كنندگان اطمينان نداشته باشد و در موقع بذل حقوق واجب يا مستحب، از فقر مى‏ترسد و مردم را به خاطر اينكه چيزى به او نداده‏اند سرزنش مى‏نمايد و براى توانگران و پادشاهان تملق و چاپلوسى مى‏كند و در تحصيل روزى و كسب معاش خود از شبهات، بلكه از اكتساب محرمات اجتناب نمى‏نمايد و در طلب مال، حرص و آز به كار مى‏برد و در طلب آن به دستور شرع به كردار جميل نمى‏پردازد؛ تمام اينها مخالف آن صفات است و نزد عارف روشن مى‏شود كه نام آن عبارت از بى‏مبالاتى در امر مجاهده است و او در ادعايش كاذب و دروغگو مى‏باشد و مستحق خذلان ديگرى غير از [خذلان‏] ترك مجاهده خواهد بود¹⁰⁷².

430 - يأس سالك از خويشتن و رجاء به فضل حضرت احديت‏

[اى عزيز!] عاقل ناگزير است كه منتهاى توان [و كوشش‏] خود را خصوصاً در اخلاص به كار گيرد و از قدرت خود بر آن مأيوس و نوميد بوده و به فضل خدا و عنايت او اميدوار باشد، كه در چنين حالى است كه خداوند به او رحم مى‏كند و به كرم خود به قبول و پذيرش او و رضا و خوشنودى از او و پاك و خالص نمودنش بر او منت مى‏گذارد ¹⁰⁷³.

431 - عدم جواز ترك مجاهده در سير الى الله‏

[بدان اى سالك الهى كه‏] ترك مجاهده و تلاش در هيچ حالى جايز نيست، خواه [سالك‏] به حال تسليم رسيده باشد يا نرسيده باشد¹⁰⁷⁴.

432 - برترى يك عمل خالص بر اعمال ناخالص تمام عمر

[اى عزيز!] بر بنده است كه همت و جديت خود را در صحيح كردن عمل و خالص ساختن و پاك نمودن آن از آفات و شوائب هوا و هوس قرار دهد، پس اگر قادر باشد كه يك بار با قلب و عمل خود، بلكه با روح و سر خود و جميع جوارح خويش لا اله الا الله بگويد، براى او سودمندتر است از اينكه تمام عمرش شبها را بر پا براى عبادت باشد و روزها را روزه بگيرد و هميشه در حال ذكر باشد، ولى [عمل او از آفاتى كه گفته شد ]خالص نباشد. و اگر تصديق آن را بخواهى به ابليس نظر كن كه هزاران سال با ملائكه، خدا را پرستش كرد و براى او سودى بخشيد و او را از عذاب و لعن مانع نگشت؛ و به حضرت آدم (عليه السلام) بنگر كه كلماتى از او در توبه، سبب قبول توبه او شد و به مقام اجتباء و برگزيدگى رسيد¹⁰⁷⁵.

433 - شدت مراقبه سالك در دورى از ريا

[اى طالب مقام قرب الهى!] در اخبار آمده است كه براى شخص رياكار در قيامت چهار نام مى‏باشد: يا كاذب! اى دروغگو! يا فاجر! اى بدكار! يا غادر! اى حيله گر! يا مرائى! اى رياكار¹⁰⁷⁶ ! ¹⁰⁷⁷

434 - ارزش انكسار قلبى و ذلت باطنى‏

[اى سالك الهى!] مهمترين چيزى كه مترتب بر مجاهده در اخلاص عمل از آفات مى‏شود تواضع و فروتنى قلبى است كه از معرفت به ضايع بودن اعمالش حاصل مى‏شود زيرا چنين تواضعى در قلب، باعث ذلت باطنى مى‏شود، آن هم بگونه‏اى كه از عمل و نفس خويش تنفر پيدا مى‏كند [و از خود بيزار مى‏گردد] و نفس خود را سرزنش مى‏كند و به عبادت خود نمى‏نازد و عجبى به آن پيدا نمى‏كند. پس هر وقتى كه تلاش و سعى مى‏كند تا عمل صحيحى انجام دهد ولى قادر بر انجام آن نيست، به عجز خود پى مى‏برد و مضطر به ابواب فضل و كرم و جود او مى‏گردد و نفس خود و هواى خويشتن را دشمن‏ترين دشمنان خود مى‏بيند و نفس خود را سرزنش و نكوهش مى‏كند.
و اين ذلت باطنى و خوار ساختن نفس براى او از هفتاد سال عبادت نافع‏تر و سودمندتر است. چنانكه روايت شده است كه: عابدى هفتاد سال خدا را پرستش كرد، روزها روزه داشت و شبها قيام مى‏نمود و نماز مى‏گذاشت و حاجتى از خدا درخواست نمود و حاجتش بر آورده نشد. پس او نفس خود را ملامت كرد و گفت: [حاجت كسانى كه پيش از تو دعا كرده‏اند، روا شده است، اينكه حاجت تو داده نشده است‏] از جانب خودت مى‏باشد. اگر در نزد تو خيرى مى‏بود، جاجتت بر آورده مى‏شد! پس خداوند فرشته‏اى را به سوى او فرستاد و گفت: اى پسر آدم! ساعتى كه نفس خود را نكوهش كردى، بهتر بود از عبادتى كه در اين مدت به جا آورده‏اى¹⁰⁷⁸. آرى خداوند در نزد دلهاى شكسته مى‏باشد، همانگونه كه در روايات آمده است‏¹⁰⁷⁹ . ¹⁰⁸⁰

435 - خطر غفلت از معنا و اكتفا نمودن به صورت براى سالك‏

[اى سالك راه خدا!] به جانم سوگند كه موضوع عمده در ضايع ساختن امر آخرت و اديان، و صحت امر دنيا و استقامت امر هوا [غفلت از معنا و اكتفا به صورت اعمال‏] مى‏باشد. زيرا وجداناً مى‏بينيم كه آنچه بر اهل دين در امور آخرت از عبادات و اعمال، بلكه ايمان و اخلاقشان، غلبه دارد اكتفاء به صورت مى‏باشد [ولى آنچه‏] بر اهل دنيا در امور دنيويشان غالب است اكتفا نكردن به صورت است، بلكه در تكميل نمودن معنى دقت زيادى به خرج مى‏دهند.
مثلاً اهل اديان غالباً در نمازهايشان اكتفاى به صورت نماز مى‏كنند و در تكميل صورت، سعى و كوشش دارند و به فقدان معنى و روح نماز مبالات و اهتمامى ندارد؛ زيرا براى نماز در هر جزيى از اجزاء و شرايط آن صورت و روحى مى‏باشد؛ از طهارت و تكبير گرفته تا تسليم و تعقيب و افعال و اذكار و ذكرها و اشكال و هيئت‏هاى نماز.
مى‏بينى كه نمازگزاران صورت نماز را مى‏آموزند و حتى در تصحيح امر تقليدشان و آموختن صورت نماز كوشش و تلاش مى‏نمايند و در اين موارد احتياط مى‏كنند و در علم و ورع علمايى كه بايد از آنها تقليد كنند، مناقشه مى‏نمايند و در تصحيح رساله‏هاى عملى دقت زياد مى‏كنند و در عبارات آنها گفتگو و مناقشه‏ها دارند و در تطهير آب و تطهير اعضاء، مبالغه و زياده‏روى مى‏كنند و در رساندن آب بر اعضاى وضوء به اندازه‏اى تلاش مى‏كنند كه شرع به آن اجازه نداده، بلكه صريحاً از آن نهى فرموده است؛ و همچنين در تطهير مكان و لباس. و در قرائت و اذكار به اندازه‏اى در اداى حروف از مخارج آن زياده روى مى‏كنند كه قرائت ذكرها از كثرت مبالغه خراب و فاسد مى‏شود.
و اما در تطهير جوارح از معاصى و قلب از اخلاق رذيله و نفاق و دوستى دنيا و از مشغول بودن به غير خدا [به اندازه‏اى سستى و كوتاهى مى‏كنند كه‏] گويا امرى در باب آنها صادر نشده است و همچنين در به جا آوردن حقايق افعال و اذكار، مسامحه و سهل‏انگارى و تنبلى مى‏كنند تا جايى كه حتى فحول و مردان برجسته از اهل علم هم مراد و مقصود از بعضى افعال نماز را نياموخته‏اند، با اينكه در اخبار ذكر شده است؛ مانند بلند كردن دست براى تكبير، و قيام و ايستادن در نماز، و همچنين ركوع و سجود و كشيدن گردن در حال ركوع، و بلند كردن سر از سجود، و تشهد و سلام كه در اخبار آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) براى هر يك از آنها معنا و حقيقتى وارد شده است. اكه اگر اين اعمال را به قصد آن معنا به جا نياورى، پس گويا اصلاً آن اعمال را به جا نياورده‏اى.
و همچنين تكبير و قرائت و تسبيح و تمحيد و شهادت به توحيد و رسالت و سلام كه براى هر يك از آنها حقايقى است كه اگر گوينده آنها متحقق به اين حقايق نشود، تصديق نمى‏شود كه او تسبيح و تمحيدى گفته و قرائتى به عمل آورده است!
و اما اهل دنيا در امور دنيويشان به صورت، قناعت نمى‏كنند و راضى نمى‏شوند، بلكه در به دست آوردن حقايق، جديت و تلاش مى‏كنند؛ زيرا احدى از مردم را نديده‏ام كه از حلوا به صورت يا نقش يا خواندن لفظ آن اكتفا كند، بلكه هر گاه يكى از اجزاى آن از حد كمال آن ناقص شود، اسم را نفى مى‏كنند و مى‏گويند: اين حلوا نيست و همچنين است در ساير چيزها و كارهاى [دنيوى‏]؛ مثلاً وقتى كه فرزند در اغلب [اوقات ]و حالاتش نسبت به پدر خود تواضع واقعى كند و در بعضى حالات ديگر به صورت خالى از معنى فروتنى نمايد [و نشان بدهد كه متواضع است، ولى در واقع اينگونه نباشد] و پدر متوجه ظاهر سازى فرزند شود، مى‏گويد اين فرزند، براى من تواضع نكرده است و مرا مسخره و استهزاء نموده است. و هنگامى كه به بناء امر كند كه برايش عمارت و ساختمانى بسازد نموده است. و هنگامى كه به بناء امر كند كه برايش عمارت و ساختمانى بسازد و اين بنا عمارت و ساختمان را مطابق دستور صاحب كار، از باب تا محرابش به انجام رساند، ولى براى بنا، پايه و اساس استوارى نگذاشته باشد و صاحب كار بفهمد كه اين عمارت و ساختمان بعد از چند ماه خراب خواهد شد، صاحب كار اجرت و مزد آن بنا را پرداخت نخواهد كرد و به او مى‏گويد: چون آنطورى كه خواسته بودم و به تو دستور داده بودم نساخته‏اى، لذا مستحق اجرت و مزد نمى‏باشى؛ بلكه بهاى گچ و آجر و مصالحى هم كه خرج شده از او ادعا و مطالبه مى‏نمايد.
و به طور خلاصه تاكنون احدى را نديده‏ام كه در امور دنياى خود به صورت قناعت كند؛ ولكن اغلب مردم، اگر تمامشان چنين نباشند، در بيشتر امور اخروى جز صورت را به جا نمى‏آورد و در عين حال از صورت توقع اثر روح را دارند كه آن را به دست نمى‏آورند¹⁰⁸¹.

436 - مراقبه سالك در تأليف كتب‏

[اى عزيز!] اين كتابى كه در نوشتن آن عمرى را صرف كرده‏ام، صورت و شكل ظاهريش در حد خود كامل است، ولى از كجا صورت، ما را از معنا بى نياز كند؟! زيرا معنا و روح نوشتن امثال اين كتابها اين است كه قصد مؤلف و نويسنده، قربت و تحصيل رضاى خداى جل جلاله باشد و امور و علوم ربانى را به قلم و نگارش در آورد تا ناظر در آن و خواننده، از آن نفع و سود برد و به آن عمل كند.
پس اگر قصد نويسنده، اثبات علوم سودمند براى مسلمانان باشد، جز آنكه سودمندتر است نمى‏نويسد و اعتنايى به آنچه ديگران مى‏گويند ندارد و اهتمامى در خوبى و شيوايى عبارت و قلم‏پردازى نمى‏كند و توجهى به اظهار فضل نمى‏نمايد، بلكه خوبى نظم و ترتيب كتاب را هم مورد نظر قرار نمى‏دهد و اهتمامش [تنها] در اثبات مطالب سودمند و مؤثر در دلها و موجب رضاى خالق مى‏باشد¹⁰⁸² . ¹⁰⁸³

437 - ضرورت اهتمام سالك در جمع بين صورت و معنا

[بدان اى سالك الهى كه‏] مقصود ما از اهتمام به حقايق و معانى، و منع و كافى ندانستن صورتها اين نيست كه اهتمام به صورت عبادات را نفى كنيم و بيهوده قلمداد نماييم؛ زيرا صورتها نيز به جاى خود بسى مطلوب است ولكن مقصود، ترغيب در جميع بين اهتمام به صورتها و معانى مى‏باشد، به همان گونه‏اى كه حكم خدا و اهتمام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) اقتضا مى‏كند.
و اما صورتها را به طور كلى ترك كردن چنانكه از بعضى صوفيان - خذلهم الله - ديده شده، آن نيز ضلالت و گمراهى است، بلكه هم ضلال و گمراهى و هم اضلال و گمراه كننده مى‏باشد و در آن خروج از دين مشاهده مى‏شود؛ بلكه آنچه از اين طايفه مدعى حقايق كه صور عبادات را مهمل گذارده و آن را ترك مى‏كنند ديده مى‏شود آن است كه آنها معانى را نيز ترك مى‏نمايند؛ بلكه كسى كه ترك كننده صورت است معانى را بيشتر از صورتها ترك مى‏كند¹⁰⁸⁴ و اين براى اسلام زيان آورتر از هر چيز مى‏باشد؛ زيرا بقاى دين غالباً به حفظ صورت است، نه براى اينكه اسلام عبارت از صورت و معنى با هم بوده و تارك جزء، تارك كل مى‏باشد گرچه اين مطلب در جاى خود درست و حق بوده و شكى در آن نمى‏باشد؛ بلكه بدين علت است كه مراقبت نمودن نسبت به صورت و حفظ آن در اقتداى مردم به شرايع و ديانات اقوى مى‏باشد، زيرا معانى، امورى باطنى بوده و غالباً بر مردم ظاهر نمى‏شود تا موجب اقتدا و پيرويشان گردد، و آنچه در ظاهر است، فقط صورتها مى‏باشد. ولكن زيادت اهتمام به ارواح و معانى [دين و عبادت، و سفارش بيشترى كه نسبت به آنها مى‏نماييم‏] از اين جهت است كه ارواح و معانى نزد شارع مهمتر از صورتها مى‏باشد. پس بايستى اهتمام و صرف همت او اهميت به طور مساوى به هر دو منظور شود [هم به صورتها و هم به معانى‏] به طورى كه اهتمام به ظواهر و صورتها در ظاهر و صورت، و اهتمام به روح و معانى در باطن و معنى باشد¹⁰⁸⁵.

438 - مقصود از وحدت وجود

[اى عزيز! ]حقيقت وجود را از اشياء نفى كردن به آن معنا نيست كه همه چيز، خداست و به معناى آن نيست كه موجودات، با خدا اتحاد داشته باشند. وحدت غير از اتحاد است؛ زيرا اتحاد بايد ميان دو چيز صورت گيردو آن با قول به وحدت، منافات دارد¹⁰⁸⁶.
گويند: حكيمى در اصفهان بوده كه عادتش بر آن بوده كه به هنگام غذا خوردن به نوكرش دستور مى‏داد كه غذا را به مقدار خواك خودش و هر كس كه بر سفره او باشد، تهيه كند و با مهمانش هر كه بود، غذا مى‏خورد. اتفاقاً روزى يكى از طلبه‏هاى اصفهان كه كارى با حكيم داشت، وقت غذا خوردن حكيم سر رسيد، حكيم به نوكرش دستور خريد غذاى دو نفرى داد و خادم نيز غذا براى دو نفر تهيه كرد و آورد. حكيم به آن طلبه فاضل فرمود: بسم الله؛ بفرماييد با هم غذا بخوريم. طلبه گفت: نه، من غذا نمى‏خورم. حكيم پرسيد: غذا خورده‏اى؟! گفت: نه. حكيم فرمود: اگر غذا نخورده‏اى، پس چرا شركت نمى‏كنى؟! گفت: من در غذا خوردن با شما احتياط مى‏كنم! حكيم فرمود: از چه نظر احتياط مى‏كنى؟! گفت: شنيده‏ام كه شما قائل به وحدت وجود هستيد و اين كفر است‏¹⁰⁸⁷ و مرا جايز نيست كه از غذاهاى شما بخورم، زيرا دست شما با آن غذا تماس مى‏گيرد، غذا را نجس مى‏كند!!
حكيم فرمود: تو از قوى به وحدت وجود چه تصور كرده‏اى كه قائل به آن را كافر مى‏دانى؟!
گفت: براى اينكه كسى كه قائل به وحدت وجود است، قائل است به اين كه همه چيز، خداست.
حكيم فرمود: اشتباه فهميده‏اى، زيرا من يكى از قائلين به وحدت وجودم و من هرگز چنين فكر نمى‏كنم كه همه چيز خداست. زيرا يكى از آن همه چيز، جناب شما هستيد و من تو را الاغى هم تصور نمى‏كنم تا برسد به خدا بودنت. بيا و غذايت را بخورد و اين احتياطها را كنار بگذار¹⁰⁸⁸.

كيفيت فكر و طريق معرفت نفس‏

[اى طالب معرفت نفس!] كيفيت فكر جز اين نيست كه فكر كننده، گاهى در تجزيه نفسش فكر كند و گاهى در تجزيه عالم؛ تا آنكه براى او محقق شود كه آنچه از عالم مى‏داند، نيست مگر نفس خودش و عالم خودش، نه عالم خارجى. و محقق شود كه اين عوالمى كه براى او معلوم شده، همگى مرتبه‏اى از نفس خود اوست، تا آنكه خود را براى خود بيابد كه چيست؟ سپس بايد از دل خود هر چه صورت و خيال است نفى كند و فكرش فقط در عدم باشد تا آنكه حقيقت نفسش براى او منكشف گردد؛ يعنى عالم از پيش روى او برداشته شود و حقيقت نفس او بدون صورت و ماده براى او ظهور كند و اين اول مرتبه معرفت نفس است‏¹⁰⁸⁹ و شايد به همين اشاره شده باشد در تفسير آيه شريفه افمن شرح صدره للاسلام فهو على نور من ربه¹⁰⁹⁰، كه تفسيرش از حضرت [رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)] سؤال شد، فرمود: نور يقذفه الله فى قلبه فيشرح صدره؛ (نورى است كه خداوند بر دل او مى‏افكند، پس سينه‏اش گشاده مى‏گردد). قيل هل لذلك من علامه؟ (عرض شد آيا نشانه‏اى براى اين مى‏باشد؟) علامته التجافى عن دارالغرور و الانابه الى دارالخلود و الاستعداد للموت قبل حلول الفوت¹⁰⁹¹؛ (نشانه‏اش آن است كه از اين سراى فريب، پهلو تهى مى‏كند و به سراى جاويدان باز مى‏گردد و پيش از فرا رسيدن مرگ، آمادگى براى مرگ پيدا مى‏كند).
و شايد عامه مردم معناى تجافى را به جز زهد در شهوتهاى دنيا ندانند و براى تجافى حقيقى معناى واقعى‏اش را تصور نكنند كه آن عبارت است از اينكه پرده فريبى كه در اين دنيا براى اهل دنيا مى‏باشد و نيم گذارد اشياء را به آنگونه كه هست ببيند، از جلوى چشم برداشته شود، چنانكه عامه كسانى كه پس از معرفت نفس به اين مرتبه از معرفت نرسيده‏اند چنين هستند¹⁰⁹².

440 - عجز ما سوى الله از وصول به كنه معرفت ذات حضرت حق‏

[اى سالك طريق عبوديت!] هنگامى كه حجابهاى ظلمانى و نورانى براى عبد منكشف شد، معرفتى بر ذات و اسماء و صفات حق تعالى پيدا مى‏كند كه آن معرفت، از جنس معرفتى كه پيش از كشف داشت نمى‏باشد. انوار جمال و جلال الهى در قلب و عقل و سر خواص اولياء او تجلى مى‏كند، به درجه‏اى كه او را از خود فانى مى‏نمايد و به حق متعال باقى مى‏دارد. آن وقت حق تعالى او را محو جمال خود نموده و عقل او را مستغرق در معرفت خود كرده و به جال عقل او، خود حق تعالى تدبير او را مى‏نمايد؛ اگرچه بعد از اين همه مراتب كشف سبحات جلال و تجلى انوار جمال و فناى فى الله و بقاى بالله، باز حاصل اين معرفت آن خواهد شد كه عجز خود را از وصول به كنه معرفت ذات، از روى حقيقت و بالعيان و الكشف خواهد ديد¹⁰⁹³.
آرى؛ اين هم عجز از معرفت است و عجز ساير مردم نيز عجز از معرفت است لكن اين كجا و آن كجا؟!¹⁰⁹⁴

خاتمه‏

مولاى من! اين كتاب را با قبول نيكوى خود از من بپذير و آن را در روز قيامت، در طرف راست من قرار داده و خلود در بهشت را در طرف چپ من مقرر فرما؛ هر چند كه من خلوص نيتى در آن نداشته‏ام، ولى با دست بندگان مخلصت، آن را به درگاه پاك و مقدست، و باب كرم و بزرگواريت، عرضه داشته‏ام. پس عمل ناخالص و وارونه مرا به خلوص [اوليايت (عليه السلام)] قبول فرما و پس از قبول، در عوض اين كتاب، رضاى خود را قبل از لقايت نصيبم ساز، آنگاه لقايت را؛ لقايت را؛ لقايت را.
معبود و مولاى من! كتابم را براى برادران مؤمنم سودمند گردان و آن را از اسباب مغفرت و وسايل خشنودى و موجبات توفيق خودت براى من و برادران مؤمن و خواهران مؤمنه‏ام قرار ده و آن را در رديف كتابها و رسائلى كه دوستانت فقط به خاطر رضاى تو نوشته‏اند قرار ده، زيرا هيچكدام از اين خواسته‏ها براى تو بزرگ نبوده و عطاى تو را داراييت نمى‏كاهد.
سرور من! من از خوف و خشيتت قادر نيستم كه اين كتابم را از حسنات خود به حساب آورم، بلكه آن را از سيئات و گناهان خود بشمار مى‏آورم؛ ولى از كرم و عفو تو دور نمى‏دانم كه آن را حسنات، بدل فرمايى و روز قيامت آن را به دست من دهى و به وسيله آن چشمم را روشن نمايى تا بدان خوشحال شوم و آن را ببوسم و به سينه خود بچشانم و به آن انس گيرم و بگويم: از آن چيزهايى است پروردگارم آن را قبول فرموده است. والحمدلله رب العالمين و صلى الله على محمد و آله الطاهرين و سلم.
اللهم نور ظاهرنا برحمتك و باطننا بمعرفتك و قلوبنا بمحبتك و ارواحنا بمشاهدتك و اسرارنا باستقلال اتصال حضرتك و صل على محمد و آله و ارزقنا بهم مغفره بلا عذاب و جنه بلاحساب و عفواً بلاعتاب و رؤيه بلا حجاب بمحمد و آله الاطياب.¹⁰⁹⁵.

پى‏نوشتها:‌