370 - مقصود از نيت و قصد

[بدان اى سالك طريق عبوديت كه‏] مراد از نيت، تحقق به حقيقت منوى چيزى است كه نيت كرده است، نه [صرف‏] خطور دادن به دل، ولو با متصف شدن به ضد آن‏⁹⁵⁴.

371 - اصلاح نيت، گام نخستين در هر عبادتى‏

[اى سالك مجاهد!] بدان نخستين چيزى كه بر هر مكلف، در هر عبادتى واجب است، تصحيح و درست كردن نيت و اخلاص صادقانه آن است.⁹⁵⁵

372 - طريقه‏اى براى كشف اخلاص در انجام حج‏

[بدان اى عزيز كه انگيزه مكلف‏] براى به جا آوردن حج، بايد اين باشد كه حج، عاملى براى برگرفتن حجابهاى بين او و پروردگارش و موصل و رساننده او به زيارت خداوند مى‏باشد و در قصد خود، نيات ديگرى را داخل نسازد و اين به وسيله پاره‏اى از مطالب، شناخته مى‏شود و از جمله آنها اينكه حالت او به گونه‏اى باشد كه اگر بعد از تهيه اسباب سفر، و شيوع خبر مسافرت او بين مردم، بداند كه مقصود او از اين سفر، به پرداختن هزينه و مخارج آن به ديگرى، به نحوى كه هيچ يك از آحاد مردم از آن مطلع نشوند و اينكه صرف هزينه در آن مورد، در نزد خدا مطلوبتر از صرف آن در انجام حجش مى‏باشد، حج خود را ترك كند و اين ترك كردن حج، نزد او گران نباشد و از مردم هم خجالت و شرمى نداشته باشد، بلكه وجود مردم و علم آنها و اعتقادشان در حق او به طاعت و معصيت، برابر و يكسان باشد و برابر شمردن مردم او را در معاملات و رفتار مانند غير حاجيان، بر قلبش سنگين و سخت نباشد و به اين مقدار، مى‏فهمد كه نيت او از حج، قرب به خدا بوده است و قصدش را خالص براى او نموده است.
و اما اينكه قصدش به انجام حج، خصوص مقام قرب و زيارت باشد نيز از اينجا معلوم مى‏شود كه نشانه‏هاى طالبان قرب و لقاء را داشته باشد كه عبارت است از: جديت در سعى و تلاش و اهتمام و شوق، و راحت ديدن مشقت و سختيها و بلكه آنها را از بين برداشتن، و با تمام قدرت و توان در رفع موانع كوشيدن.
در تفسير آيه مباركه‏اى كه قول كليم (عليه السلام) كه: و عجلت اليك رب لترضى⁹⁵⁶. را حكايت مى‏كند، روايت شده است كه براى شوقى كه به لقاء خدا داشت، چهل روز نخورد و نياشامد و نخوابيد⁹⁵⁷ و ديگر آنكه به لوازم اين قصد و نيت عمل كند و به جانم سوگند كه اين قصد چون محقق گردد، در بر انگيخته شدن لوازم آن كافى است و محتاج اضافه شدن تنبيه و تعليم نيست، زيرا آموختن و تعليم نوحه‏گرى و گريه و شيون، بر زن جوان مرده غلط است، بلكه نوحه گرى را فقط بايد از او آموخت.
و از بديهيات است كه هر چه او را از خدا مشغول دارد، از محرمات و مكروهات و مباحات، مانع از رسيدن به مقصد و آرزوست، پس به ناچار بايستى از همه شهوات و تمام مرادات قطع علاقه كند، مگر اراده وصول و رسيدن به خدا⁹⁵⁸.

373 - ضرورت تحصيل شوق در سير الى الله‏

[اى عزيز!] هر كس كه در سير و سلوك الى الله وارد مى‏شود، به ناچار بايستى با كمال جديت و منتهاى استطاعت، خود را مهيا سازد و از نعمات خداوندى استمداد كند و از جذبات لطيفه ربانى كمك بخواهد تا حضور رب العالمين جل شأنه براى او تحصيل و فراهم آيد و عمده در اين كار تحصيل شوق است‏⁹⁵⁹.

374 - آنچه بر سالك مشتاق لازم است‏

[اى سالك الهى!] آنگاه كه در ميدان شوق وارد شدى، دست از خود و هواهاى نفسانى و خواسته‏هاى دنياييت بشوى و تمام آنچه را كه انس و الفت به آن دارى واگذار و از هر چيزى به جز آنچه به آن اشتياق دارى روى گردان‏⁹⁶⁰.

375 - ذكر كامل‏

[اى عزيز!] ذكر، با غفلت جمع نمى‏شود و با هم سازگارى ندارند. ذكر كامل آن است كه عقل و روح و قلب و قالبت به تمامه در ذكر و ياد خداى جل جلاله باشد و براى هر يك از آنها ذكر خاصى است‏⁹⁶¹.

376 - محفوفيت ذكر عبد به دو ذكر از حضرت حق‏

[اى عزيز!] اينكه خداوند به تو اذن و اجازه ذكر خودش را داده است، غنيمت شمار و در عقل خودت اين را از نعمتهاى عظيمه‏اى بدان كه اگر در تمام طول عمرت در شكر باشى، قادر بر اداى شكر آن نيستى. و روح خود را در مقام حضور، آنچنان حاضر كن كه گويا در مقعد صدق عند مليك مقتدر⁹⁶² حضور دارى و با قلب خود به عبوديت و بندگى و شكر نعمتهاى بى‏شمار و بى‏منتهاى او اقبال كن و رو آور و با تمام اعضاء و جوارحت به عبادات و قربات مشغول شو.
پس اگر خدا را اينگونه ذكر و ياد كردى، مژده باد تو را كه چنين ذكرى علامت وجودت ذكر نموده و به خاطر پاداش چنين ذكرى، براى بار دوم نيز تو را در تمام اين حالات و موارد ذكر مى‏كند؛ زيرا خداى تعالى ذاكرين خود را، دو مرتبه ياد و ذكر مى‏نمايد⁹⁶³. پس منزه است متفضلى كه فضل او بى حد است و شكورى كه شكر او بى نهايت مى‏باشد⁹⁶⁴.

377 - معنا و حقيقت تهليل‏

[اى سالك طريق توحيد!] از امام ابوالحسن الرضا (عليه السلام) روايت شده كه در سير به سوى طوى، در نيشابور فرمود: هر كس لا اله الا الله بگويد، بهشت بر او واجب مى‏شود. سپس فرمود به شرط آن و شروط آن و من يكى از شروط آن مى‏باشم⁹⁶⁵. بنابراين آن شروطى مى‏باشد و از جمله شرطهاى قطعى آن اين است كه گوينده به آنچه مى‏گويد، بايد معتقد باشد. و من معناى آن را شرح مى‏دهم، نظر كن ببين آيا به آن معتقد هستى يا خير؟! لذا گويم:
اله به معنى فزع⁹⁶⁶ [و پناه بردن است؛ بنابراين اله به معناى پناه است.⁹⁶⁷ و معنى شهاده هم حضور است، پس معنى اشهد ان لا اله الا الله اين است كه من شاهدم كه پناهى در عالم وجود جز خداى يكتا نيست له الملك و له الحمد ملك و حمد مختص به خداست يعنى: جز براى او، براى احدى تملك و سلطنت نمى‏باشد. و خير و نعمت و فضلى نيست مگر براى خدا و در خدا يعنى: تمام عالم ملك خداست و جز خدا، احدى را خير و فايده نيست.
كسى كه معتقد باشد كه پناهى جز خدا نيست، چگونه در كارهاى خود به غير خدا پناه مى‏برد و به خداوند پناه نمى‏برد؟! كسى كه در مهماتش مثلا به پدرش يا به چيزى از عوارض دنيايى پناه آورده است، و اطمينان و سكون قلبش به مال دنيا، بيشتر از وعده‏هاى خدا در كتابش كه با قسم تأكيد شده است مى‏باشد. آيا چنين پناه بردن و چنين آرامش، با اعتقادش به اينكه مفزع و پناهى جز خدا نيست قابل جمع است؟!
من مى‏گويم: كسى كه معتقد است تمام ملك مختص به خداست، چگونه بدون اذن او در آن تصرف مى‏كند؟! و چگونه تملك آن را از غير خدا توقع دارد؟! و چگونه بر او گران خواهد بود كه ملك خدا را به مصرف عيالش برساند؟! و باز گويم: هر كس معتقد باشد كه حول و قوت و عزت و قدرت، كلاً مختص به خداست، چگونه رغبت مى‏كند كه طمع در كسى ببندد؟! و چگونه در محذورات از ديگران بيم و ترس خواهد داشت؟! و چگونه غير خدا را آسيب رسان يا سود رسان مى‏بيند؟! و چگونه به خاطر ملاحظه مخلوق، با مراد خدا مخالفت مى‏كند؟!
و خلاصه اينكه هر كس به مضون اين شهادت: اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد معتقد باشد، در احدى سود و زيان نخواهد ديد و تمام مردمان در نزد او مانند جماد خواهند بود و اگر ظاهراً نيكى از كسى ببيند جز خدا را سپاس‏گزارى نخواهد كرد و اگر از كسى زيان يا محذورى بنگرد، مى‏داند كه آن عقابى است از جانب خداوند؛ و اين عقاب از طرف خداوند به او نرسيده مگر به جهت جزاى عمل بدى كه از او ناشى شده است.
و اما كسى كه خير را در عروض اين دنيا ديده و براى حوائج خود جز به آن اطمينان ندارد و خير و سعادت را در نزد پادشاهان و ثروتمندان مى‏بيند و براى توانگران و شاهان به طمع در دنياشان، تملق و چاپلوسى كرده و براى كسب جاه و مال، با امر و نهى خدا مخالفت مى‏كند و در فقدان مال اندوهگين مى‏شود و چون مالى به دست مى‏آورد فرحناك مى‏گردد و در سختيها و مصيبتها به غير خدا فزع و جزع مى‏نمايد و براى روزى خود به وعده خدا آنهم با قسمى كه ياد كرده است، اطمينان ندارد و در نوائب و مصائب خود، از غير خدا آرزومند است؛ چنين كسى در اين شهادت مانند منافق مى‏باشد و خداوند شهادت به دروغگويى او مى‏دهد⁹⁶⁸.

378 - رجا و اميد حقيقى‏

[اى طالب كمالات معنوى!] حيف است كه حديث قدسيى كه در كتاب كافى روايت شده است، [برايت ]نياورم؛ مى‏گويد: در مجلسى بوديم كه در آن كسب علم مى‏نموديم و من در يكى از سفرها، توشه و خرج را خود را گم كرده بودم. يكى از رفقايم به من گفت: در اين واقعه‏اى كه براى تو رخ داده است اميدت به چه كسى مى‏باشد كه توشه‏ات را پيدا كند؟! گفتم: به فلان شخص. گفت: در اين صورت به دنبال حاجت خود مباش كه به آرزوى خود نمى‏رسى و به آنچه مى‏خواهى دست نخواهى يافت؟! گفتم: خدا تو را بيامرزد، از كجا مى‏دانى؟! گفت: همانا امام صادق (عليه السلام) براى من حديث كرد كه در يكى از كتب خوانده بود كه خداى تعالى مى‏فرمايد: قسم به عزت و جلال و مجد و ارتفاع خودم بر عرشم كه هر كس به غير من آرزومند باشد، اميد و آرزوى او را حتماً قطع و بدل به نوميدى و يأس مى‏كنم و در برابر مردم جامه خوارى به او مى‏پوشانم و يقيناً او را از مقام قرب خودم و بى‏ترديد او را از وصل خودم دور مى‏كنم، آيا در سختيها به غير من آرزومند است، و حال آنكه سختى‏ها به دست من است؟! و به غير من آرزومند است، و حال آنكه سختى‏ها به دست من است؟! و به غير من اميدوار است و با فكر خودش درب خانه ديگران را مى‏كوبد، و حال آنكه تمام كليد درها در دست من است؟! و هر درى بسته است جز در خانه من، كه براى هر كسى كه مرا بخواند باز خواهد بود.
كيست كه در نوائب و مصيبتها به من آرزومند بوده و من آرزوى او را قطع كرهد و بر نياورده‏ام؟! و كيست كه كار بزرگى به او رو كرده و به من اميدوار شده، و من اميد او را از خودم قطع كرده باشم؟! من تمام آرزوهاى بندگانم را در نزد خود محفوظ داشته‏ام، ولى آنان خشنود و راضى به حفظ و نگاهدارى من نيستند! و آسمانهاى خودم را پر كرده‏ام از كسانى كه از تسبيح من خسته نمى‏شوند و به آنها امر كرده‏ام كه درهاى بين من و بندگانم را نبندند، ولى آنها به گفتار من وثوق و اعتماد ندارند!
آيا كسى را كه من به حادثه‏اى از حوادث و مصيبتى از مصيبات، مبتلا ساخته‏ام، ندانسته است كه هيچ كسى قادر بر كشف و رفع آن مصيبت نيست، مگر بعد از اذن و اجازه من؟! پس چه شده است مرا كه مى‏بينم او از من گناه گرفته است؟! من با وجود خودم، چيزى را كه از من نخواسته بود، به او داده‏ام و چون از او پس گرفته‏ام، عطاى دوباره آن را از من نمى‏خواهد و از غير من آن را درخواست مى‏كند! آيا مى‏بيند كه من براى هميشه، بيش از خواهش مبادرت به دهش مى‏كنم؛ پس چگونه از من چيزى را بخواهد و من جواب سائل خود را ندهم؟! آيا من بخيلم كه بنده‏ام مرا بخيل مى‏داند؟! آيا جود و كرم مال من نيست؟! آيا عفو و رحمت به دست من نمى‏باشد؟! آيا من محل آمال و آرزوها نيستم؟! جز من، چه كسى آرزوها را قطع مى‏كند؟! آيا آرزومندان نمى‏ترسند كه به غير من آرزو و اميد دارند؟! اگر اهل آسمانها و زمينهايم، همگى از من آرزو كنند و به هر يك آنها به اندازه تمام آنچه همگى آرزو كرده‏اند عطا كنم، از دارايى من قدر جزء ذره‏اى كم نمى‏آيد! پس چگونه ملكى كه من قيم و سرپرست آنم كم شود؟! در اين صورت، چقدر بينوا و بيچاره‏اند كسانى كه از رحمت من نوميد هستند و چقدر بدبختند كسانى كه نافرمانى و معصيت مرا مى‏كنند و مراقب من نيستند⁹⁶⁹.
من مى‏گويم: اى مسكين و بيچاره! در وعده‏هاى اين حديث بنگر و استدلال و عظمت آن را ببين كه از آسمانهاى هفتگانه و از عرش عظيم، بزرگتر است و نفس خويشتن را مخاطب ساز و از عقل خود استفهام كن و ببين آيا از آنچه از قدرت و سلطنت و مالكيت خود در اين حديث اثبات فرموده است، چيزى را تو انكار دارى؟! و آيا شدائد و سختى‏هاى زمان به دست او نيست؟! و آيا كليد درها در دست او نمى‏باشد؟! و آيا باب او براى كسى كه او را بخواند گشاده نيست؟! و آيا در اين باب قرآنى نفرستاده و تو را به دعاى خود دعوت نكرده است؟! آيا به تو خبر نداده است كه او نسبت به هر كسى كه دعا كند، نزديك و به هر كسى كه او را ندا كند جواب دهنده است؟! آيا كسى را ديده‏اى كه در مصائب دست آرزو به سوى او دراز كند و براى كار بزرگى از او اميدوار باشد و او اميدش را قطع كند؟! تو نبايد در خيال خود بگذرانى كه آرزويى از درگاه خدا داشته باشى و او تو را قطع كند، و براى نيازمنديهايت از او اميدوار باشى و او تو را بى‏بهره گرداند؛ زيرا اگر چنين شود، تو در آرزوى خود از او، دروغ گفته‏اى و در اميد خود به او صادق نبوده‏اى، چه اگر تو از او اميدوار باشى، بايد طالب رضاى او بوده و از سخط و ناخشنودى او گريزان باشى، زيرا اميد و آرزو دو عمل قلبى هستند كه از سه علم سرچشمه مى‏گيرد: علم به قدرت و علم به كرم و علم به عنايت. پس ظن به كرم و انتظار خيرى كه از اين علوم ثلاثه براى قلب حاصل مى‏گردد رجاء ناميده مى‏شود و قوت ظن در رجاء، بيشتر از ظن در امل و آرزو است.
و هر كس كه به عنايت قادرى معتقد باشد و ظن به كرم او داشته باشد، به ناچار مراقب او خواهد بود و نسبت به او فروتن بودن و در مقابل او تملق و چاپلوسى مى‏كند. و هر قدر اميد و رجاء افزون شود و طرف اميد در خير، نزد اميدوار جليل و بزرگتر باشد - خصوصاً اگر اميد او در خير و سعادت، منحصر و محدود و قابل شمارش نباشد؛ و از جمله آنها، چيزهايى است كه اميدوار، براى وجود و بقاء و سلامتى و تمام امور زندگى‏اش به آن مضطر مى‏باشد - در اين صورت مراقب و چاپلوسى و خضوع و تلاش براى به دست آوردن رضاى او و گريز از چشم او بيشتر خواهد بود؛ و سرشت و فطرت انسان چنين بوده است، چون او بنده نعمت مى‏باشد، همانگونه كه عموم مردم، اميدوار به پادشاهان دنيا و ارباب جود و بخشش هستند، بدون هيچ خلفى. با آنكه به حكم ايمان، معتقد و به حكم تجربه مى‏بينند كه دلهاى تمام آفريدگان فقط به دست خداست و به هر شكل كه بخواهد، آن را دگرگون مى‏كند. و بدين جهت است كه گفته‏اند الانسان عبيد الاحسان⁹⁷⁰؛ (آدمى بنده احسان و نيكى است) و چون از كسى آرزوى احسانى داشته باشند مانند بندگان در برابر او خضوع مى‏كنند و فرمان او را مى‏برند.
و خلاصه اگر انسان به قدرت و كرم و عنايت شخصى يقين پيدا كند، فطرتاً در برابر او فروتن و خاضع است و در حال اختيار نافرمانى او را نخواهد كرد. بنابراين مخالفتهايى كه نسبت به خداى تعالى مى‏شود، به خاطر ضعف ايمان و فقدان يقين است. پس به اندازه ايمان، مراقب حاصل مى‏گردد و چون اين موضوع مسلم شد، واضح مى‏شود كه مخالف خداى تعالى در اوامر و نواهى او، اميدوار نيست و كسى كه اميدوار نباشد، اگر شهادت بدهد كه پناهگاهى جز خدا نيست و مالكيت و خير منحصر به خدا بوده و در نزد غير او يافت نمى‏شود، راستگو نخواهد بود⁹⁷¹.

379 - صورت و روح دعا

(اى سالك داعى!) دعا را صورت و روحى مى‏باشد. صورتش الفاظ آن است كه قائم به زبان بوده و روح دعا معانى آن است كه صفت دل بوده و قائم به قلب مى‏باشد. پس كسى كه قلبش از دعايش و آنچه را كه به زبان مى‏آورد غافل باشد، دعايش دعاى بى‏روح بوده و حياتى نخواهد داشت‏⁹⁷².

380 - توجه سالك به فضل و كرم الهى در اذكار و اوراد

(اى عزيز!) متفطن و هوشيار باش كه خداى تعالى به فضل و كرم خويش از بنده خود چند برابر آنچه را كه او بگويد، مى‏پذيرد. مثلاً هر كسى كه يكبار بگويد: الحمد لله ماه مره، (حمد و ثنا مخصوص خداست، صدبار)، از او به منزله يكصد مرتبه حمد قبول مى‏شود و جزا و پاداش كسى را به او مى‏دهد كه يك صد مرتبه حمد گفته است‏⁹⁷³.

381 - دستور العملى به ساكنين، در خيرات و عبادات‏

(اى طالب مقامات معنوى!) بر مكلف لازم است كه چيزى از خير و عبادت را به شبهه اينكه به خاطر بدى حال و (آلودگيم) براى من سودى نخواهد داشت، وانگذارد و ترك ننمايد، زيرا هر آنچه كه براى ترك عمل خير و عبادت، به خاطر آدمى مى‏گذرد، تسويل شيطان است. بلكه بر اوست كه در تصحيح عمل خويش جديت و كوشش نمايد و اگر در حين عمل، قادر بر اتيان تمام شروط نبود و قصد انجام تمام شروط را داشت، ولى عدم قدرت، مانع او شد و در اين حال او مضطر خواهد بود و انجام شروط از او ساقط مى‏شود و آنچه را كه مقدورش مى‏باشد بايد به جا آورد و براى قبول آن، به درگاه خداوندى پناهنده شود و چون خداى تعالى از قلب بنده‏اش دانست كه او در مقام اضطرار است؛ به وسيله قدرتى كه به او مى‏دهد، منت بر او مى‏گذرد و يا به قدر تواناييش از او پذيرا مى‏گردد و از جهت عدم قدرت بر انجام شروط، او را در نمى‏كند، هر چند كه عدم قدرتش قبلا به سوء اختيارش بوده و اينك پشيمان شده و هنگام عمل، تائب گشته است‏⁹⁷⁴.

382 - وظيفه سالك در زيارت سيدالشهداء (عليه السلام)

[اى طالب جذبات حسينى!] مهمترين چيزى كه در زيارت امام حسين (عليه السلام) - [بر سالك لازم است ]آن است كه شعار سوگوارى را از اظهار اندوه و ناله و گريه، بسيار كند و خود را ژوليده موى و خاك آلوده سازد و مقام و جايگاه اصحاب آن حضرت (عليه السلام) را در وفاى به حق او و شهادت در برابر او تمنا و آرزو نمايد؛ و از حقيقت دل بسيار بگويد: يا لبتنا كنا معكم⁹⁷⁵، (اى كاش ما با شما مى‏بوديم). و به قلب و سر خود به روحانيت امام حسين (عليه السلام) توجه كند و از فضيلت و انوار و بركات او، براى پذيرش و قبول خود و قبولى زيارت و ساير اعمالش و ملحق شدن به اصحاب [با وفايش‏] استمداد و يارى جويد.
و بايد بداند كه باب حسين، باب رحمت واسعه است و آن حضرت به سرعت انسان را به قبول مى‏پذيرد و از او راضى مى‏گردد. و آن حضرت در حيات خود پيوسته مى‏فرمود: مثل احسان، مثل باران است كه به نيكوكار و بدكار، هر دو مى‏بارد⁹⁷⁶.
و نيكو مى‏دانم كه در اين مقام به حكايتى كه يكى از اجله مورد وثوق از اهل علم كه از يكى از افراد مورد اعتماد نقل مى‏نمود، اشاره نمايم كه مى‏گفت: در كودكى او را رفيقى از همشهريان بود كه او را مى‏شناخت. چون بزرگ شد، در زمره مأمورين گمرگ و باج بگيران در آمد و مدتى بر او گذشت كه به اين كار اشتغال داشت و از دنيا رفت؛ و چون به خاك سپرده شد، او را در خواب ديد كه حال خوشى دارد و در عيش گوارايى به سر مى‏برد! از او وضعش و سبب نجاتش را پرسيد؟ او در جواب گفت: من پس از مرگم براى كردارهاى بدم معذب بودم، تا اينكه در فلان روز، فلان زن را در اين گورستان به خاك سپردند و امام حسين (عليه السلام) در شب دفنش، سه مرتبه به زيارت آن زن آمد و چون بار سوم تشريف آورد، به فرشتگان امر فرمود كه عذاب را از همسايگان آن زن برگيرند، پس از آن از ما عذاب را برداشتند و حالت ما نيكو گشت. و چون از خواب برخاست، از شوهر آن زن جويا گرديد؛ و او را يافت و از حال زنش و مرگ و مكان دفنش جويا شد، همانطور بود كه آن گمركى در خواب خبر داده بود. و از شوهرش احوال و اعمال آن زن را سؤال نمود؛ هيچ عملى كه مربوط به حضرت حسين (عليه السلام) در او باشد نيافت، جز اينكه مداومت در خواندن زيارت عاشورا داشته است.
پس اى برادر من! در دوستى و وفاى آن بزرگوار (عليه السلام) بنگر كه او زنى را در شب اول قبر، سه مرتبه زيارت مى‏فرمايد و از شفاعت و بركات او به آن زن، مردگانى كه در جوار و همسايگى او بودند، حتى آن مرد باجگير، برخوردار مى‏گردند. و عذاب از آنها برداشته مى‏شود و حالتشان نيكو مى‏گردد.
پروردگارا! در هر لحظه‏اى تا ابد، از جانب ما به روح مطهرش صلوات و تحيات و تسليمات فرست، به عدد آنچه علم تو به آن محيط است و به حدى كه رضا و خشنوديت در آن مى‏باشد و به اندازه‏اى كه نفاد و تمام شدنى براى آن نباشد⁹⁷⁷.

383 - شرايط قلبى و بدنى دعا

[اى مجاهد سالك!] بدان كه فتح و گشايش درهاى دعاء از جانب پادشاه جل جلاله، كرامتى است كه هيچ يك از مخلوقين توان ايجاد مانند آن را ندارند. و آن باب واسع و گشاده‏اى است كه برابر تمام درهاى سعادت‏ها و خوشبختى‏ها است و مؤونه آن از تمام اين درها سهل‏تر و آسانتر مى‏باشد و در ميان تمام درهاى سعادت، درى [جز آن‏] نيست كه راه و طريق براى هر مطلوب جزئى و كلى، و دينى و دنيوى و تمام آمال و آرزوها باشد و براى آن حدى نيست و در شرايط آن، عملى نيست كه بر بدنها ثقيل و سنگين باشد. آرى، شرايط آن متعلق به تصحيح عقايد و معارف مى‏باشد و ساير شرايط آن كه به اعمال بدنى مربوط مى‏شود، همگى شرايط كمالى دعا بوده و كم مؤونه مى‏باشد و سنگينى در آن نمى‏باشد؛ مثل گريستن و انگشترى به دست كردن و حمد گفتن و صلوات بر روان پيغمبر و آل او فرستادن واقرار به گناهان كردن و مؤمنان را شريك در دعاى خود قرار دادن و آمرزش آنها را خواستن، و ختم اعمال به صلوات و نمازها و ماشاءالله و لاقوه الا بالله گفتن.
و جامع شرايط معنوى و قلبى آن [در يك كلمه‏] تحقق يافتن به حقيقت ايمان به خدا و صفات و اسماء او مى‏باشد. و چون قلب بنده به دعوت بندگان به دعاى او متصف گردد و دعا كند، حاجت او و يا بدل آن بر در خواهد بود و هيچ خلافى در آن راه ندارد⁹⁷⁸.

384 - ضرورت انصراف سالك حج گزار از موجبات پريشانى‏

[اى عزيز! بر سالك است كه در سفر حج ]چيزى كه فكرش را پريشان مى‏كند و علايقى كه خيالش را پراكنده مى‏سازد، به همراه نياورد و با جميع آنچه به جا مى‏گذارد [از خانواده گرفته تا تمام اموال و داراييش ]با دل و قلبش وداع كرده، تا حدى كه هم و قصدش، از توجه تام به سوى مقصودش مشغول نگردد؛ و چيزى كه او را شاغل از ياد و ذكر پروردگار او، و هم زيارت او، و تقرب به سويش به سبب تحصيل رضاى او مى‏باشد، همراه خود نسازد تا اينكه هم و قصدش، هم و قصد واحدى باشد و حال او در خدمت مولايش سرمد و دائمى و پيوسته باشد. و زائرى باشد كه همتش منحصر در زيارت حبيبش بوده و عبدى شاخص [و ممتاز] در خدمت مولايش باشد [و حالش به گونه‏اى مى‏باشد كه ]به قول شاعر:

جمال كعبه چنان مى‏دواندم به نشاط

كه خارهاى مغيلان حرير مى‏آيد 979

385 - مراقبه سالك در زيارت خانه خدا

[اى عزيز! بر سالك حج گزار است كه‏] جديت و همتش را در اصلاح نفس خويش و استخلاص از عوالم طبيعت به سوى عوالم نور قرار دهد، به گونه‏اى كه دل و روحش هنگام زيارت خانه خدا آماده و مستعد مشاهده انوار جمال و كشف سبحات جلال و [پرده‏بردارى از عظمت‏هاى او] شود؛ و خداوند چنين حجى را روزى ما و جميع دوستان خود گرداند.
گفته نشود كه اين مطالب، جز براى انبياء و خواص اولياء، آنهم با مجاهدات دشوار و تحمل مشقت‏هاى بسيار در طول سال‏ها، ميسر نمى‏باشد و براى امثال ما نيل به چنين مقامى ممكن نبوده و به فرض امكان رسيدن به آن، جز به مجاهدات در عمرهاى طولانى به آن نايل نخواهد شد. و در مدت سفر حج كه بيش از دو يا سه ماه طول نمى‏كشد، طمع وصول به اين امر جليل عزيز الوقوعى [كه كمتر كسى به آن مى‏رسد] ميسر نخواهد بود.
ما مى‏گوييم: اين خطورى‏⁹⁸⁰ كه به دل مى‏آيد جز از ناحيه شيطان پليد نمى‏باشد كه مى‏خواهد باب [توفيق‏] را بر او سد كند [و باب عمل را به روى او ببندد] پس اگر تبعيت از اين خطور نمايد، باب [توفيق‏] بر او سد خواهد شد و از طريق راه، گمراه مى‏گردد و [بر اوست كه اين خطور شيطانى را رد كند و بگويد:] اگر نيل به اين مراد محال بود، خداوند بندگانش را دعوت به آن نمى‏كرد و اگر نيل به چنين مقصودى به حول و قوه ما بستگى مى‏داشت، آنچه گفته‏اى حق بود، ولى [در اين صورت اشكال ديگرى به وجود مى‏آيد و آن اين است كه‏] اين مطلب، اختصاص به طمع در اين مرام ندارد، بلكه مشترك نسبت به تمام خيرات و جميع امور مى‏باشد، زيرا خيرى نيست جز اينكه از جانب اوست؛ و حول و قوه و بلكه اراده و وجودى براى احدى نيست مگر بالله و من الله و چون به حول وقوه او، و نفحات فضل و كرم اوست، پس او اقدر الاقدرين و اكرم الاكرمين و اجود الاجودين است‏⁹⁸¹.

386 - سهل كننده عقبات صعب سفر آخرت‏

[اى مسافر سفر آخرت!] در اين سفر، گردنه‏هاى دشوار و سختى وجود دارد كه فقط كسانى كه در دنيا از خوف بسيار گريه مى‏كنند، از آن [به راحتى ]مى‏گذرند كه آسان‏ترين آن عقبات و گردنه‏هاى كئود و دشوار، مرگ است، و هر قدر كه [مى‏توانى‏] در اظهار خشوع و تذلل و خوارى [در برابر حضرتش جل جلاله‏] جديت به خرج بده‏⁹⁸².

387 - سر عظيم بودن گناهان به ظاهر كوچك‏

[اى عزيز] اعتذار و پوزش به قدر جنايت خويش مضايقه منما، زيرا براى هر جنايتى پوزشى سزاوار و مناسب آن لازم است. و به جان خودم سوگند، نمى‏توانى آنطورى كه بايد، از جنايات خود پوزش و معذرت بخواهى، گرچه براى پوزش و اعتذار، در تمام عمر با همه جوارح و اعضاى بدنت سخن بگويى!! زيرا جنايت هر چند حقير و كوچك باشد، با عظمت كسى كه نسبت به او جنايت شده است، عظيم خواهد بود و به خاطر احسان او نسبت به جانى، بزرگ مى‏باشد. [حال بنگر كه جنايات ما نسبت به ذات اقدس حضرت احديت جل جلاله و انبياء و اولياى او صلوات الله عليهم - تا چه اندازه عظيم و بزرگ است؟!] پس به قدر طاقت خويش بايد اعتذار جوييم و اعتراف به قصور خود نسبت به اداء حق اعتذار داشته باشيم‏⁹⁸³.

388 - تعليم آيين محبت به سالك عاشق‏

[اى سالك طريق قرب حضرت جانان!] انسان مشتاق، محتاج آموزش و تعليم آيين دوستى و محبت نمى‏باشد و از جهد و اجتهاد در وصول به محبوب و رضاى او و عرض اشتياق و تملق و استكانت به آنچه بر ضمير غير او خطور نمى‏كند، دريغ ندارد، بلكه در طريق زيارت محبوبش، به سر مى‏رود نه با پا؛ چنانكه از بسطامى و رابعه عدويه حكايت شده است كه آن دو در طريق مكه مشرفه در هر دو قدم دو ركعت نماز مى‏گزاردند⁹⁸⁴.

389 - دستورالعملى به عاجزان از اصلاح قلب‏

[اى عزيز!] اگر قادر بر اصلاح قلب و كردار خويش نمى‏باشى، لامحاله [در پيشگاه او] به تقصير خود معترف باش و حياء و شرمسارى مقصرين و خوف و خضوع و خوارى به قدر جنايت خويش بر وجودت حاكم بوده و [از جبهه‏ات هويدا باشد.]⁹⁸⁵

390 - مراقبه سالك در زيارت حضرات معصومين (عليه السلام)

[اى عزيز! تو كه در هنگام زيارت هر يك از حضرات معصومين (عليه السلام) پدر و مادر و جان و مال و فرزندانت را فداى او مى‏كنى‏] و مى‏گويى: بابى انت و امى و نفسى و مالى و ولدى⁹⁸⁶ چگونه است كه اين همه را فداى او مى‏كنى، ولى در مقدار اندكى از مالت، امر و نهيش را مخالفت كرده [و زير پا مى‏گذارى؟!] و اگر به تو بفرمايد: يا كاذب! اتخادعنى؛ (اى دروغگو! با من نيرنگ و خدعه مى‏كنى؟!) چه جواب و پاسخى خواهى داشت؟! بترس و بپرهيز از اينكه در پيشگاه كسى خلاف واقع و دروغ بگويى كه دروغ را حرام فرموده است.
و بدان كه كذب و دروغ گفتن به كسى كه كاذب مى‏داند كه او عالم به كذب و دروغش مى‏باشد، استهزاء و مسخره كردن اوست كه از اين خطرات به خدا پناه مى‏بريم‏⁹⁸⁷.

391 - آداب زيارت حضرات معصومين (عليه السلام)

[اى سالك زائر! از آداب زيارت نبى (صلى الله عليه و آله و سلم) و اهل بيت معصوم آن حضرت (عليه السلام) ]معرفت حرمت مزور و معرفت حق او بر تو مى‏باشد. و چون جلالت و حق مزور را شناختى و دانستى كه او زنده در نزد پروردگار بوده و به زوار خويش نظر دارد و سلام آنها را مى‏شنود و از ضمير آنها آگاه است و براى گناهانشان طلب آمرزش مى‏كند و در حوايج و نيازمندى‏هايشان شفاعت مى‏كند؛ در اين صورت او را به گونه‏اى زيارت مى‏كنى كه گويا او زنده است و تو را مى‏بيند و با تو گفتگو مى‏كند؛ چيزى تو را از توجه به او باز نداشته و به خود مشغول نمى‏سازد؛ و با شراشر وجود با هيبت و محبت و تملق و حياء به حضرتش روى آورده و توجه مى‏كنى و مراقب ادب حضورش خواهى بود و از طول مناجات با او و عرض حوايج خود به آن حضرت خسته نخواهى گشت.
در حرم او با هيچ كس سخن نخواهى گفت و حتى به چيزى كه تو را از مراقبت علم او به تو باز مى‏دارد نظر خواهى كرد و [چون مى‏دانى ]كه نظر به سوى تو دارد، تمام بيمارى‏ها و حوايجت را با جلب عطوفت و درخواست بارش ابرهاى جود و رأفتش معالجه مى‏نمايى. و به علم يقينى بدان كه [آن‏ها ]كريم‏ترين تمام خلايق و بخشنده‏تر از هر بخشنده‏اى مى‏باشند.
پس در طلب رحمت و سؤال و درخواست و تضرع و ابتهال‏⁹⁸⁸، مسامحه و سهل انگارى نكن، زيرا شخص كريم، حرمت واردين را ضايع نمى‏سازد و نسبت به تقصيرات و لغزش هايشان مسامحه مى‏كند و از خطاى عمدى و سهوى آنان در مى‏گذرد ⁹⁸⁹.

392 - تفضل حضرات معصومين (عليه السلام) به زائران خود

[اى عزيز! هر گاه به زيارت يكى از حضرات معصومين - (عليه السلام) مشرف مى‏شوى، توجه داشته باش كه آنان ]گرامى‏ترين خلق خدا بوده و واردين و زائرين خود را جز با حاجات بر آورده شده و افزونى فضل و كرم رد نمى‏كنند. و اگر تو [از فيض و نور آنها محروم شوى‏] يقيناً بدان كه مانع، از جهت تو مى‏باشد و اين مانع، از ناحيه گناهان تو هر چند بسيار باشد سر چشمه نمى‏گيرد، مگر اينكه خللى از جهت ايمان پيدا شود. پس ايمان خودت را تازه كن و از كفر و شرك جلى به خداوند پناه ببر.
ولى گاهى اوقات ظلمت و تاريكى گناهان، مانع از درك فيوضات زيارت [آن بزرگواران‏] كه شامل حال تو گشته است مى‏شود و نسبت به مشاهده انوارى كه به تو رسيده است، كورت مى‏كند، كه اگر [در اين حال‏] دل و فطانتى‏⁹⁹⁰ مى‏داشتى، حتماً آن را درك كرده و به پاره‏اى از آثار آن علم پيدا مى‏كردى.
آيا احدى [از محبان آن حضرات (عليه السلام) هست‏] كه گمان برد كه مسلمان مؤمنى، از مسافت دورى قصد زيارت آنان را نمايد و براى شوقى كه به زيارت آنان دارد، خود را به مشقت بيندازد و اميد به قبول و نوال‏⁹⁹¹ آنان داشته باشد و به ولايت آنان به خدا تقرب جويد، ولى نااميد از نوال آنان و محروم از جود و كرمشان باز گردد؟!! هرگز! چنين گمانى نيست به اعراب باديه نشين هم نمى‏رود، چه رسد به آنان كه كريمترين خلايق و مظاهر رحمت و متخلق به اخلاق الهى‏اند ⁹⁹².

393 - مراقبه سالك در وداع با معصومين (عليه السلام)

[اى عزيز! هنگام وداع‏] تلاش و كوشش كن كه بر نگردى تا اينكه آثار اذن و اجازه خروج ظاهر شود⁹⁹³. و چون اراده انصراف و برگشت نمودى، به قهقرا و به عقب سر، اندك اندك و آرام آرام برگرد. دوباره به مكان خود برگرد و بر آن [معصومى كه وداعش مى‏كنى ]سلام ده و كمى بايست و اين عمل را تكرار كن و چون از حرم خارج شدى، عتبه⁹⁹⁴ را ببوس و در مراجعت، اگر بدنت بر مى‏گردد، با قلب و روح و فكرت بايد در حضرت او مقيم بمانى و از خدمت او مفارقت ننمايى و چون كوچه و راهى را به انتهاء رساندى و خواستى داخل كوچه و راه ديگرى شوى، به پشت سر بر گرد و با سلام به آن حضرت اشاره كن، تا اينكه داخل منزلت گردى.
و چون هنگام وداعت نشود، در دل و روح و عقل و تمام وجودت حالى به وجود آور كه صالح براى وداع او باشد. و بايد در وداع قبرش مانند كسى باشى كه با روح و جان و حيات خود وداع مى‏كند و در وداع آن حضرت دعا و سلامى را انشاء نما كه رساتر از دعاى وداع ماه رمضان حضرت سجاد (عليه السلام) باشد⁹⁹⁵. زيرا حقوق ماه رمضان هر چند عظيم است، ولى در برابر حقوق [حضرات معصومين (عليه السلام)] اندك است‏⁹⁹⁶.

394 - مراقبه سالك در سلام بر حضرات معصومين (عليه السلام)

[بدان اى عزيز كه‏] سلام از اسماء خداى تعالى مى‏باشد كه به خلقش وديعه داده است تا معناى آن را در معاملاتشان بكار گيرند. پس كسى كه نتواند معناى اسلام را با پيغمبر [و امامان معصوم (عليه السلام)] به كار بندد، نسبت به هيچ كسى قادر نخواهد بود تا [معناى‏] آن را به كار گيرد.
و استعمال و به كار گرفتن سلام، با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) [و عترت طاهره‏اش (عليه السلام)] آن است كه با آنها به گونه‏اى رفتار كند كه به هيچ وجه موجبات اذيت و آزارشان را فراهم نسازد و با شفقتى كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به امت خويش دارد [و محبتى كه عترت طاهره‏اش (عليه السلام) به دوستان و شيعيان خود دارند] آيا فكر مى‏كنى كه گناهان و معاصى كبيره تو را ديده و از آن ناراحت و متألم نمى‏گردند؟!! پس كجاست سلام؟!⁹⁹⁷

395 - حال زائر در هنگام سلام نمودن بر معصومين (عليه السلام)

[اى سالك صراط مستقيم! هنگامى كه به معصومين (عليه السلام) سلام مى‏دهى، اين روايت را متذكر باش كه ]امام سجاد (عليه السلام) با آن عظمت و عبادتش چگونه در هنگام گفتن لبيك، اللهم لبيك رنگ مباركش تغيير كرده و غش مى‏كرد و چون از اين حال حضرت كه جان و روحم و ارواح تمام عابدين و مراقبين فدايش باد سؤال شد، فرمود: ترسيدم كه در جوابم گفته شود: لا لبيك⁹⁹⁸
اى مسكين و بيچاره! بنگر كه اين امام كه حجت خدا و معصوم از لغزش‏ها و مطهر و پاك از اثم و گناه است، چگونه از هيبت عظمت متأثر مى‏شود؟! پس ما چگونه نترسيم كه در جواب سلاممان لا عليك السلام و يا عليك اللعنه و العذاب گفته شود؟!⁹⁹⁹

396 - عجز از حق شكرگزارى نسبت به حضرات معصومين (عليه السلام)

[اى عزيز!] اگر به اندازه تمام اعمار¹⁰⁰⁰ و اعصار¹⁰⁰¹ از [حضرات معصومين (عليه السلام)] تشكر نمايى، نمى‏توانى آنطورى كه بايد، حق شكر آنها را بجا آورى. چرا كه براى حق نعمت وجود و نعمت هدايت، غايت و انتهايى نيست و براى جلالت و بزرگى [آن‏ها ]نهايتى نمى‏باشد.
بنابراين به حكم قاعده الميسور¹⁰⁰² بايد به قدرى كه قدرت دارى به شكر بپردازى و به قصور خود در اداى شكر اعتراف نمايى‏¹⁰⁰³.

397 - مراقبه سالك در كربلا و طريق آن‏

[اى طالب جذبات پى در پى حسينى!] بر توست كه علاوه بر رعايت امورى كه در زيارت ساير معصومين (عليه السلام) مادامى كه در طريق و در كربلا مى‏باشى، خوردنى و آشاميدنيت خوب و مطلوب نباشد؛ پست بپوشى و ژوليده موى و غبار آلوده باشى؛ و تا مدتى كه در كربلا هستى، لذائذ را رها كرده و علامت و نشان عزا داشته باشى؛ و مصائب آن حضرت را به ياد آورده و گريان باشى؛ و اظهار اندوه و هر يك از خاندان و اصحاب آن حضرت را متذكر شوى و مصائبى كه به آنها رسيده است به ياد آورى؛ و از اينكه محروم شدى كه در مقابل آن حضرت به شهادت برسى و جان و روح ناقابلت را فدايش كنى، به شدت اظهار تأسف نمايى.¹⁰⁰⁴

398 - مراقبه سالك در اتخاذ رفيق‏

[اى عزيز!] مراعات رفيق آن است كه سالك طريق قرب براى خويش اخوان الصفا¹⁰⁰⁵ برگزيند و از مصاحبت اخوان المكاشره¹⁰⁰⁶ دورى جويد و در اتحاد دل و عمل خود با دوستان خويش در تحصيل معرفت و محبت خدا و در همكارى در تمام اين موارد، كوشش و تلاش نمايد؛ زيرا اجتماع و همدلى و اتحاد دل‏ها و همت‏ها تأثير خاصى در نيل به مقصود دارد¹⁰⁰⁷.

399 - مراقبه سالك نسبت به بدن و جسمش‏

[اى عزيز!] مراعات بدن به تدبير امر او مى‏باشد، به گونه‏اى كه او را در سفر الى الله بكشد و زاد و توشه او را بر داشته و او را در راه نگذارد و انتظاراتى را كه از بدنش دارد، برآورده نموده و جز به خاطر ضعف و ناتوانى، از دستورات او مخالفت نكند¹⁰⁰⁸ . ¹⁰⁰⁹

400 - مانع و حاجب بين خلق و حضرت حق جل جلاله‏

[اى عزيز!] امامان ما (عليه السلام) كه وسائط فضل خداوند و وسايل بندگانش به سوى او مى‏باشند؛ خبر داده‏اند كه:
مسافت سفر كننده و كوچ كننده به سوى او نزديك و كوتاه است و او از مخلوقاتش در حجاب نمى‏باشد، جز آنكه اعمال زشتشان حجاب آنها مى‏شود¹⁰¹⁰ . ¹⁰¹¹

401 - تسبيح و تحميد و تهليل و تكبير

[اى عزيز! ذكر سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله والله اكبر را بسيار بگو كه اگر سالك را] توفيق همراهى كرد و در هنگام تسبيح سبحات انوار جلال و در هنگام تحميد انوار جمال براى او تجلى نمايد و در هنگام تهليل صفت توحيد برايش جلوه گر شود و در هنگام تكبير كوه انسانيت او ملغى [و افكنده شود] و بر ماسوى الله تكبير بگويد و [دست از غير خدا بشويد؛] كه فائز و رستگار شده و به [مقصد و مقصود] نايل گشته است‏¹⁰¹².

402 - ولايت امام (عليه السلام) شرط قبولى اعمال‏

[بدان اى عزيز كه‏] معرفت و شناخت امام و ولايت او؛ شرط در صحت عمل و قبول آن مى‏باشد. بنابراين اگر بنده‏اى تمام روزگار خويش را به روزه و تمام عمرش را به نماز و عبادت و حج بگذارند و تمام مال خود را صدقه دهد، ولى امام زمانش را نشناخته باشيد يا ولايت او را نداشته باشد و اين اعمال به راهنمايى او نباشد، از او قبول و پذيرفته نخواهد شد¹⁰¹³.

403 - ضرورت انجام توبه عاميان بر هر مكلفى‏

[اى عزيز!] اگر از اهل محتب و شوق نمى‏باشى، پس به ناچار از متوسطين اهل يمين‏¹⁰¹⁴و از خائفين و بيمناكان از رسوايى و افتضاح حضور در مجلس روحانيين باش و به توبه صادقانه‏اى كه بر هر فردى از مكلفين واجب است، مبادرت نما. نمى‏گويم توبه اولياء و اصفياء و خاصان؛ بلكه توبه عاميان كه بر هر عامى واجب است تا از گناهان و كبائر فقيهه، توبه كند و به آن مقدار كه قدرت و توان دارد، گذشته خود را معالجه و درمان نمايد و آنچه از واجبات و كفارات از او فوت شده است، جبران و تدارك كند و حقوق و مظالم را به آنگونه‏اى كه در [كتب فقيهه‏] مقرر شده است رد نمايد¹⁰¹⁵.

404 - اكتفا نمودن سالك به ضرورت‏ها و رهايى از موجبات دل مشغولى‏

[اى طالب كمال عبوديت! سالك بايد] به قدر تكليف و دستورى كه از شارع دارد؛ به تدبير امورش نسبت به وطن و اهل و عيال و امانات پروردگارش بپردازد، به گونه‏اى كه قلبش از اشتغال به فكر آنها فراغت يابد و [دل مشغولى پيدا نكند] و امر آنها و خود را به خدا تفويض نمايد¹⁰¹⁶.

405 - جديت سالك در تحصيل مراتب تقوا

[اى طالب كمالات معنوى!] مراعات تقوى آن است كه [سالك ]در تحصيل مراتب آن، با نفس خود مجاهده نمايد و اولين مراتب آن، پرهيز از محرمات است و مرتبه بعد از آن، پرهيز از شبهات مى‏باشد و آخرين مرتبه پرهيز از هر چيزى است كه موجب اشتغال عن الله و غفلت از خدا مى‏شود ولو اينكه از مباحات باشد¹⁰¹⁷.

406 - توجه سالك به باطن تكبير

[اى عزيز!] تكبير را صورتى در زبان است و آن الله اكبر گفتنت مى‏باشد و حقيقتى در قلب و عمل تو دارد كه آن عبارت است از اينكه خداى جل جلاله در نزدت از هر بزرگى بزرگتر بوده، و بزرگتر از آن باشد كه توصيف شود. و نشانه و علامت آن اين است كه دل و روح و كالبد تو تماماً براى او جل جلاله خاضع نشوى و آنچنان اشتياقى به مجالست و مؤانست و مناجات با او داشته باشى كه چنين اشتياقى را در مؤانست با احدى از اشخاص عظيم نداشته باشى. پس در اين حال به ناچار به ذكر او تبرك جويى و به خدمتش تشرف خواهى و مجالست او را بزرگ شمارى و از مناجات و مؤانست او لذت برى، فوق آنچه كه در اين امور از پادشاهان و اشراف متأثر و بهره‏مند مى‏شوى؛ زيرا لذتى كه عقل به شرف و مجد مى‏برد، فوق ساير لذائذ مى‏باشد. در اين صورت اگر روح تو و قلب و عمل تو زبانت را در تكبير، تصديق نمايند، خداوند جل جلاله كه از هر شاكرى سپاس گزارتر است، به زودى تو را كبير و عظيم خواهد ساخت و در نزهتگاه‏هاى‏¹⁰¹⁸ دار جلال، پاك و منزهت خواهند فرمود.
در صورتى كه قلب و حقيقت و عمل تو مخالف با زبانت باشد، اظهار زبان تو به تكبير، خدعه و فريب خواهد بود و سزاوار آن خواهى بود كه خدا نيز تو را تكذيب كرده و دروغگو بداند و تو را از در خود طرد نمايد و در اين حال زيان آشكارى را دچار خواهى شد¹⁰¹⁹.

407 - ضرورت آراستگى سالك به مضامين اذكار

[اى سالك طريق قرب!] امثال ما كه اهل اهمال و سهل‏انگارى و كم خردان ناقص الاعمال هستيم، بايستى در [هنگام قرائت آيات و اشتغال به اذكار] به قدر فهم خودمان از قصد معانى آنها غافل نباشيم و به اندازه‏اى كه براى حال و مقام ما ميسر است مضمون آن الفاظ را در خود به وجود آورده و در موقع ذكر و ياد خداى تعالى مشغول به ياد غير او، بلكه به ياد دشمن او نباشيم زيرا در اين صورت مستحق و سزاوار خذلان و خوارى و محروم شدن از احسان الهى خواهيم گشت‏¹⁰²⁰.

408 - مراقبه سالك در محروم نشدن از فوايد صلوات‏

[اى عزيز!] در هنگام صلوات بر پيغمبر و آل او (عليه السلام) تفكر كن كه خداوند صلوات او را به صلوات خود متصل فرموده و طاعت او را به طاعت خود مقرون ساخته است. و مراقب باش تا مبادا از بركات معرفت و شناخت حرمت او چيزى را از دست بدهى و در نتيجه از فوايد صلوات او محروم گردى‏¹⁰²¹.

409 - وظيفه سالك در مقدم داشتن ديگران در دعا

[اى سالك داعى!] براى برادران مؤمن، خصوصاً كسى كه تو را علم دين آموخته باشد و پدر و مادر و پدران و مادران و ساير ارحام و صاحبان حقوق، دعا كن و در حال دعا مبالغه و كوشش كن تا هيئت تو جالب‏ترين هيئت‏ها براى رحمت ارحم الراحمين باشد، از قبيل گريه و ابتهال‏¹⁰²² و تضرع و پوشيدن لباس مويين و خشن و بستن دستها؛ و سخنان تو لطيف‏ترين و نرم‏ترين سخنان در مبالغه و كوشش در طلب رحمت و عطوفت [الهى‏] باشد.
و روايت شده است كه خداى تعالى به [حضرت‏] كليم (عليه السلام) وحى فرمود: آنگاه كه به درگاه من دعا مى‏كنى، ترسان و بيمناك و لرزان و با صورت خاك آلوه باش و با اعضاى كريمه و شريفه بدنت براى من سجده نماى و در برابر من به حالت قنوت و تواضع بايست و هنگامى كه با من مناجات مى‏كنى، با خشيتى كه برخاسته از قلبى ترسان است به مناجات بپرداز¹⁰²³.
و به [حضرت‏] عيسى (عليه السلام) وحى فرمود كه اى عيسى! از ديدگان خود برايم اشك بريز و با قلبت برايم خشوع كن. اى عيسى! در سختى‏ها و حالات شديد، به من پناه آور، زيرا من غم زدگان را يارى و فريادرسى مى‏كنم و بيچارگان و مضطرين را اجابت مى‏كنم و من مهربانترين مهربانان هستم¹⁰²⁴ . ¹⁰²⁵

پى‏نوشتها:‌