آداب رفاقت  
چون بنا بود اشاره به كيفيت رفاقت در سفر و غيره بشود، پس بدان - ايدك الله تعالى للعمل - اينكه بايد با هر كه اراده رفاقت دارى ، بايد اغراض ‍ دنيويه از رفاقت او نداشته باشى ، زيرا كه مايوس خواهى بود بلكه مواخات (يعنى برادرى ) تو با او بايد لله فى الله (يعنى براى خدا و در راه خدا) باشد، و اخبار اهل بيت در مدح اين نحو مواخات متواتر معنوى است .
پس بعد از تحقق اين غرض آن وقت بايد امورى چند هم در آن طرف مقابل ملحوظ باشد، چه اينكه هر كسى صلاحيت اخوه فى الله (يعنى برادرى در راه خدا) را ندارد، بايد جامع صفات چندى اقلا باشد، و لذا رسول خدا (ص ) فرمودند: المزه على دين خليله فلينظر احد كم من يتخالل . ⁽¹²⁸⁾
شرايط كسى كه شايسته دوستى و رفاقت است  
اول : اينكه بايد عاقل باشد، يعنى اندازه هر كارى را على ما هو عليه بداند، ولو به ياد گرفتن از غير باشد، زيرا كه خيرى در صحبت احمق نيست از بديهيات اوليه است كه احمق مى خواهد خيرى به تو برساند، ضرر مى رساند، چه دينى و چه دنيوى ، از روى بى شعورى و خير خواهى به اعتقاد خودش
الثانى : اينكه حسن خلق داشته باشد، مطلق عاقل بودن كافى نيست ، زيرا كه بس عاقل و زيرك هست كه يكى از دو قوه شهويه و غضبيه بر او غالب آمده از اين جهت برخلاف مدركات عقل خود مى افتد، من غير شعور مفاسد عظيمه بر او بار خواهد شد.
الثالث : اينكه از اهل تقوى و صلاح باشد، زيرا كه فاسق بعد از آنكه از مخالفت پروردگار خود - جل و علا - پروا نداشته باشد، از مخالفت تو پروا ندارد و او داير مدار هواى خودش است .
به حسب اختلاف اغراض ، هر ساعتى متلون به لونى است . شاهد بر اصل مدعا آيه شريفه : ((فاعرض عن من تولى عن ذكرنا و لم يرد الا الحيوه ⁽¹²⁹⁾ الدنيا)) است مفاسد ديگر هم دارد، من جمله اين است كه معاشرت اهل فسق معاصى را در نظر شخص نستجير بالله موهون مى گرداند و الله العالم
الرابع : اهل بدعت نباشد، چه اينكه علاوه بر خوف سرايت ⁽¹³⁰⁾ از او يا شمول عذاب و لعنت بر اين شخص ، در روايت است : ((مصاحبت و مجالست با اهل بدعت نكنيد تا پيش خداى عزوجل شما هم يكى از آنها باشيد))
و هذا خطر عظيم (يعنى و اين خطر بس بزرگى است .)
الخامس : اينكه بايد حريص بر دنيا نباشد، فان مجالسته سم قاتل قهرا (چرا كه همنشينى با چنين كسى در حكم خوردن سم كشنده است ) بر تو هم سرايت خواهد كرد به سبب دزدى طبيعت . و لعل الى جميع ذلك يشير قولا مولانا الصادق عليه السلام (يعنى و شايد به تمام آنچه بيان شد اين كلام امام صادق عليه السلام اشاره دارد كه :)
((و احذر ان تواخى من ارادك بطمع او خوف او فشل او اكل او شراب و اطلب مواخاه الاتقيا و لو فى ظلمات الارض ، و ان افنيت عمرك فى طلبهم ، فان الله لم يخلق بعد النبيين على وجه الارض افضل منهم ، و ما انعم الله على العبد بمثل ما انعم الله به من التوفيق بصحبتهم . قال الله ((الا خلا يومئذ بعضهم لبعض عدوا الا المتقين )) ⁽¹³¹⁾
بالجمله مطلب بيش از اين نقل است ، غرض اختصار است از مامون الرشيد نقل است كه رفيق به سه نحو است :
يكى حكم غذا دارد كه انسان محتاج به اوست ، يكى حكم دوا دارد كه گاهى به او محتاج مى شود، يكى حكم مرض دارد كه هيچ وقت به او محتاج نيست ، ليكن گاهى به او مبتلا مى شود.
حقوق دوست شايسته  
بارى ، اگر رفيقى متصف به صفات حميده پيدا كردى بايد قدر او را بدانى ، و او را به آسانى از دست ندهى ، مراعات حقوق او را بنمايى . بر تو چند قسم حق پيدا خواهد كرد.
اول حق مالى : بايد بذل مال در حق او بكنى ، ليكن مراتب دارد. پست ترين مراتب آن است كه او را به منزله خادم و عبد خود قرار بدهى . اگر حاجتى به مال تو به هم بست آن را روا كنى پيش از آنكه او خواهش كند. و اگر گذاردى كار به سوال رسيد تقصير كرده اى .
مرتبه دويم آن است كه او را به منزله نفس خود فرض كنى كه شريك در مال تو باشد بالسويه (يعنى به طور مساوى )
مرتبه سيم اينكه ايثار كنى مال را اگر چه خودت هم محتاج باشى . مرتبه بالاتر از اين ايثار در نفس است ، كما ان عليا (يعنى همان گونه كه على ) عليه السلام در ليله مبيت ايثار نمود (البته ) دوست هر كس به مرتبه چهارم نرسد ليكن از بذل مال نبايد كوتاهى نمايد كه در شرع مطهر به غايت مطلوب است .
روى عن مولانا امير المومنين (يعنى از امام على (ع ) روايت شده است كه :)
العشرون درهما اعطيتها اخى فى الله احب الى من ماه درهم اتصدق بها على المساكين . ⁽¹³²⁾
الثانى : اينكه حقى پيدا مى كند در بدنت ، يعنى سعى در حوائج او بكنى مثل حوائج خودت ، بل بالاتر، بدون اينكه او خواهش نمايد، با كمال بشاشت و امتنان و او را مقدم بدارى در رفع حوائج و در كرامات و زيارات و غيرها بر اقارب و اولاد او.
الثالث : حقى است او را بخصوص نسبت به زبانت ، و اين هم چند قسم است : اول اينكه ساكت باشى از معايب او، چه در حضور او، چه در غياب او، بل بايد تجاهل بكنى . اگر خواسته باشى آن شخص داراى آن وصف نباشد به طريق رافت و مهربانى نرم نرم به خورد او بدهى ، بلكه قهرا از سرش بيرون برود و همچنين از كشف اسرار او، حتى براى اخص اصدقاى خود، بايد سر او را در قلب خود نگاهدارى ، زيرا كه اظهار آن از لوم طبيعت و خبث باطن شخص است ، بل از جهل و حماقت است . قال على عليه السلام (يعنى على عليه السلام فرمود:) قلب الاحمق فى فيه و قلب العاقل فى قلبه . ⁽¹³³⁾ پس حفظ اسرار، چه مال غير باشد، چه مال خودش ، از الزام لوازمات است . اين بابى است در اخلاق (كه ) بيان وافى هم نشده است ، حكم و مصالح زياد و اولاد دارد كه اين گنجايش آنها را ندارد و همچنين ساكت بايد باشد از قدح در اهل و اولاد او و اصدقاى او، بلكه از خودش نگويد، سهل است ، از ديگران هم نبايد نقل نمايد، چه اينكه تاذى اولاداز اين حاصل گردد، بعد از منقول عنه ، به خلاف مدح منقول از غير. حاصل ، بايد ساكت باشد از هر مكروهى از طبع او، مگر از شرع مطهر امر به اظهار داشته باشد در اين هنگام بدش هم بيايد ضرر ندارد، چه در واقع احسان به اوست . بالجمله شخص بايد عيبجو و عيبگو نباشد كه اين صفت فى حد نفسه از صفات مهلكه است ، و چيزى كه انسان را آرام مى كند از عيبجويى ديگرى آن است كه معايب خود را ملتفت باشد و ببيند چقدر سخت است از خودش دور كردن عيبى از عيوب ، آ وقت بداند كه ديگرى هم مثل اين مبتلاست . چه بايد كرد؟ نفس قاهر است بر انسان ، و بايد اين را هم بداند كه مبرا من كل عيب (يعنى پاك و پالوده از هر عيب ) بر فرض هم پيدا شود، آن جوهرى است كه در خزانه سلطان محفوظ و مضبوط است ، به دست ماها نمى افتد. منتهاى خوبى رفيق براى ماها آن است كه محاسن او بر مساوى او غالب باشد و نظر شخص هم بايد، چه بر رفيق چه بر ديگرى ، اين باشد كه ببيند محسناتى دارد از او ياد گيرد از روى شوق بر آن ، اگر خودش آن صفت را فاقد باشد، نه اينكه در جستجوى قبايح او باشد، كماهو من عاده المنافقين (يعنى همان گونه كه داب و عادت دورويان است ) و همچنين در زبان و قلب ، هر دو بايد ساكت باشد و سوءظن بر او نبرد، اگر محملى نتواند در عمد براى او قرار بدهد، حمل به سهو و نسيان كند، و حمل افعان غير بر فساد و كشف اسرار و معايب او نزد مردم هو الحركه الناشئه من الحقد و الحسد الباطنين لا متلاء باطنه منهما، فاذا اغتنما فرصه رشح الباطل من باطنه الى ظاهره (يعنى حركتى است كه از كينه و حسادت باطنى وى بر مى خيزد، چرا كه درون او از آنها پر شده است ، پس ‍ آنگاه كه اين كينه وحسادت فرصتى يابد از درون او به ظاهرش سرايت مى كند و آشكار مى گردد) زيرا كه :
ز كوزه همان برون تراود كه در اوست
دوم اينكه بايد از مجادله او ساكت باشد، زيرا كه مجادله در تكلمات برانگيزاننده آتش فتنه است ، علاوه بر اين مفاسد ديگر هم دارد، تفصيل آن در آداب المتعلقين شهيد رحمه الله و غيره مضبوط است .
سيم از حق متعلق باللسان ايضا چند قسم است .
اولا مهما امكن (يعنى تا آنجا كه امكان دارد) اظهار محبت خود را نسبت به او بنمايد، چه اينكه اين (از) اسباب ثبوت اخوت است .
و ثانيا افشاى محامد او را بكند، چه در حضور، چه در غياب ، اگر چه در اخبار مدح حضورى منع است ، لكن در بعضى موارد براى الفت شايد مضر نباشد و روايت قرائن دارد كه باطلاقها منع نكرده ، و الله العالم . و متشكر بر نعم او باشد به زبان اگر حقى بر اين پيدا كرده باشد.
و ثالثا اگر حاجت به تعليم دارد از تعليم او مضايقه نكند، به نحوى كه آداب معلم بايد ملاحظه شود كه از جمله آن اين است كه اگر صاحب يك علم مخصوصى است علوم ديگر را تخطئه نكند، اگر فقيه است نگويد حكمت چه كار آيد، محشون بر شبهات باطله است . يا حكيم است ، نگويد فقه چه كار آيد، مطالب خون حيض و نفاس كجا معرفت الهى كجا؟ و هكذا تمام اين مذمتها منشا ندارد جز جهل بر آن علم ، زيرا كه هر يك از علوم را فايده اى است در محل خود، مگر اينكه شرعا بخصوص نهى داشته باشد ياد گرفتن آن .
غرض بيان اين ادب مخصوص بود و الا آداب بسيار است در محل خود زيرا كه حاجت به علم اشد از مال است .
و نصحيت كند او را و ارشاد كند به امورات دينيه ، اگر حال طلبى در او ديده باشد و تحسين كند پيش او محسنات را و تقبيح كند قبايح را، لكن مهما امكن (يعنى تا آنجا كه امكان دارد) در خفيه او را تعليم نمايد، تا مردم به جهل او ملتفت نشوند، تا خجل نشود يا مفتضح گردد، زيرا كه از علامات فارقه ميان نصيحت و افتصاح كردن ، اعلان و اسرار است . بايد به رفق و مدارا او را بر عيوب او مطلع بگرداند، زيرا كه عيب نشان دادن از قبيل مار مهلك نشان دادن است ، اگر ديدى كسى را مارى يا عقربى مى خواهد بزند، اگر او را به رفق و لطايف حيل نشان بدهى بسيار از تو ممنون خواهد بود، و اگر متحاشيا به او گفتى صدمه از تو مى خورد، امتنان چندان ندارد. و اگر عيبى را در او مطلع شدى ، ديدى از تو مخفى مى دارد، ديگر از را اظهار مكن ، و اگر ديدى در حق تو تقصير مى كند، تحمل كن ، عفو فرما، تجاهل نما. اگر ديدى به درجه اى رسيده كه باعث قطع ميان شماست در خفا عتاب كنى اولاست از علانيه كنايه بگويى بهتر است از تصريح ، و لذا رسول خدا (ص ) اگر خلافى از كسى مى ديد مى فرمودند: ما بال اقوام (يعنى چگونه است حال اقوامى كه ) چنين و چنان مى كنند، و مهما امكن (يعنى تا آنجا كه امكان دارد) متحمل شدن اولى از همه است ، چه اينكه به نظرم مى آيد در حديث قدسى فرموده باشند: ((ما رضاى خود را در جفاى مخلوق پنهان كرده ايم . هركس طالب است رضاى ما را بايد متحمل شود جفاى خلق را))
و اگر ديدى عيب او از قبيل اصرار بر معاصى است - نعوذ بالله - قيل وجب انقطاعه (يعنى برخى گفته اند بايد با او قطع رابطه كند)، زيرا كه بنا بوده حب و بغض بينهمالله (يعنى ميان آن دو براى خدا) باشد. بعضى از بزرگان فرموده اند ن باز قطع مكن ، چه اينكه طبع انسان گاهى معوج مى شود، و گاهى به استقامت مى آيد، وانگهى الحال بيشتر احتياج به تو دارد كه دلسوزى كنى ، و دست او را بگيزى ، و به لطف او را از گودال معصيت بيرون آرى .
اجر ((من احى مفسا)) ⁽¹³⁴⁾ را ببرى ، زيرا كه شرم حضور حاصل از مصاحبت مطلبى است بزرگ ، علاوه بر اين آيه شريفه ((قوا انفسكم و اهليكم نارا..)) ⁽¹³⁵⁾ به اينجاها هم جارى است ، زيرا كه قرابت با تو پيدا كرده و لحمه او مثل لحمه نسب گرديده ، بدلاله قول الصادق عليه السلام فى بعض الاخبار حيث يقول (يعنى به گواهى گفتار امام صادق (ع ) در برخى روايات ، آنجا كه مى فرمايد:)
((موده يوم ميله و موده شهر قرابه ، و موده سنه رحم ماسه ، من قطعها قطعه الله )) ⁽¹³⁶⁾
از مجموع آنچه عرض شد معلوم مى شود كه مواخات (يعنى دوستى و برادرى با) فاسق ابتدا خوب نيست ، ليكن استدامت خوب است ، از قبيل ترك نكاح و طلاق است .
نقل است دو نفر باهم رفيق بودند، يكى مبتلا شد به مرض عشق رفيق مبتلا به ديگرى گفت ن برادر تا حال با من رفيق بودى ، حالا قلب من مبتلا به اين علت (يعنى مرض ) گرديده ، اگر خواسته باشى كه عقد اخوت را تحمل كنى من حرفى ندارم در جواب گفت : من به جهت اينكه تو مبتلا به خطيئه شده اى شما را از دست نخواهم داد. بعد بنا گذاشت كه نخورد، و نياشامد، و استراحت نكند، تا خداوند عالم رفيق او را از اين بليه خلاص گرداند چند اربعين به اين نحو مشغول شد تا او را خلاص كرد. الرابع اينكه از دعا و زيارات و قربات براى او مضايقه نداشته باشد، زيرا كه دعا به او در واقع دعا به خودش است ، چه در حيات او و چه در ممات او. حديث نبوى (ص ) است كه براى هر كس دعا كنى ملك مى گويد و لك مثل ذلك (يعنى و براى توست نظير آن ) پس نبايد از اين كار كوتاهى ورزد.
الخامس اينكه با وفا باشد كه از جمله علامات وفا آن است كه بعد از موت صديق بايد قائم به حوائج اهل و عيال و اولاد و صديق او باشد و دوستان او را اكرام نمايد. و لذا كان رسول الله يكرم عجوزا كانت تاتيه ايام خديجه (يعنى و از اين رو رسول خدا پيره زنى را كه در زمان حيات خديجه نزد او مى آمد، اكرام مى كرد.)
و همچنين از آثار وفا آنكه اگر شانش مرتفع شده و جاهش عظيم گرديده ، حالت تواضع را نسبت به او تغيير ندهد، بل به طريق سلوك اوليه باقى باشد، و من كمال الوفا ايضا الجزع من فراقه (يعنى و همچنين از كمال وفا است كه از دورى او به فغان آيد.) و اين بود كه مجتبى سلام الله عليه گريه مى كردند در حال شهادت ، از وجه آن سوال شد. فرمودند حاصلش :
((من فرقه الاحبه و هول المطلع )) ⁽¹³⁷⁾
السادس اينكه امر را بر او سهل بگيرد و او را به كلفت نيندازد مهما امكن (يعنى تا آنجا كه امكان دارد)، كه اگر توقعات فوق العاده از وى نمود هم او به خلاف مى افتد، هم اين . بل يكون القصد من محبته هو آله بالتبرك بدعائه و الاستيناس من لقائه و الاستعانه على دينه ، و التقرب اليه تعالى بتحمل اعبائه و قضا حوائجه و امثال ذلك من الامور المستحسنه شرعا (يعنى بلكه هدف از دوستى با او تبرك جستن به دعاى او، و انس با ديدار او، و استمداد از او بر دينش باشد و اينكه بواسطه تحمل كردن سختى هاى او و بر آوردن نيازهايش به خداى متعال نزديك گردد، و امورى ديگر از اين قبيل كه در شرع نيكو به شمار آمده است ) و از اينجاست كه گفته شده : ((اذا وقعت الالفه ⁽¹³⁸⁾ بطلت الكلفه (يعنى آنگاه كه دوستى و الفت برقرار شود رنج وسختى رخت بر مى بندد)
پس محصل مجموع اين كلمات آنكه بايد هميشه طرف خود را اصلاح كنى و عيب را به طرف خود ببرى ، نا بالاى ديگرى بگذارى ، و از او توقع خوبى كنى ، و خود را فراموش نمايى مرد آن است كه حياى او غالب بر شهوتش ‍ باشد، و مهربانى او بالنسبه به مردم غالب بر حسدش باشد، و عفو او غالب بر كينه اش باشد.
بارى ترسم آزرده شوى ورنه سخن بسيار است اگر موفق شدم مى نويسم كيفيت سلوك با اهل و عيال و اولاد و خدام و عبيد را انشاء الله و لو على سبيل الاختصار (اگر چه به صورت مختصر)
آداب تربيت اولاد  
پس بدان اى كسى كه خداوند عالم عز شانه و جل جلاله اين نعمت اولاد را به تو ارزانى داشته ، اين امانتى است كه از جانب او به تو سپرده شده و شما را ولى نعمت او قرار داده . در اين امانت بايد خيانتى از تو بالنسبه به او سر نزند، و تفريطى در اين باب نكرده باشى ، حقى ضايع شده باشد، كه آن وقت مواخذه از تو بكند صاحب امانت كه چرا او را حفظ و ضبط نكرده اى از اول به سبب تربيتى كه من به تو دستور العمل داده بودم ، تا به من درست رد كنى ، و اجر جزيل از من بگيرى .
كيفيت تربيت اطفال آنكه اگر طفل را با حيا ديدى اين دليل بر عقل اوست ، جد و جهد بكن در تحفظ او تا مهمل نشود، زيرا كه در نفس بچه هنوز ناملايمات منتقش نشده ، ساده است ، و راى و عزيمتى از خود ندارد، صاحب مشربى نگرديده
اولا بايد او را بر آداب شرعيه ترغيب و تحريص نمايى ، و ملزم كنى او را بر سنن نبويه (ص )
و ثانيا مدح خوبان را پيش او ذكر كنى ، و اگر كار خوبى از او سر زد بسيار او را مدح كنى ، و اگر ادنى قبيحى از او سر زد او را بسيار تقبيح كنى تا دوباره مرتكب آن قبيح نگردد و مواخذه كنى او را به جهت اشتها زياد در ماكل و مشرب و ملبس و جلوه دهى پيش او احتراز از حرص در خوراك و مطلق تلدذات را و تحبيب كنى پيش او ايثار به غير را بر نفس خود در ماكل و حالى كنى به او كه اولى الناس به لباس منقش و الوان ، زنها است .
الحاصل اينكه طفل در اول امرش غالبا قبيح الافعال است ، دروغ گو است ، و دزدى كن است ، حسود اتست نمام است و لجوج است صاحب ملكات رذيله است پرخور و پرخواب و پرگو است ، ماشاالله
اولا بايد نهى كنى از مخالطه كسانى كه ضد ضول تو را از او مى شنود
و ثانيا مراقب باشى تا منقل شود از حالى به حالى ، چون هنوز ملكه او نگرديده و بهترين چيزها براى اطفال ياد دادن اوست محاسن اخبار اهل بيت عليهم السلام را و اشعارى را كه سبب تاديب او گردد، و نگذارى ممارست كند از اشعار هوائيه مشتمله بر مطالب عشق مجازى و تشبيهات ، فانها مفسده للاحداث جدا (يعنى چرا اين گونه اشعار جدا جوانان را فاسد مى كند)
محرر اوراق عرض مى نمايد چون به اسم مبارك ((عشق )) رسيدم قلم از حركت افتاد و به نوشتن اين كلمات متحرك گرديد. قيل لافلاطون الحكيم : عشق ابنك قال الان تم فى الانسانيه (يعنى به افاطون حكيم گفتند كه فرزندت عاشق شده است گفت ن هم اينك انسان كاملى گشته است ).