بيدارگر اقاليم قبله

ياد كردى از:سيد جمال الدين اسد آبادى

از ساحلهاى شمالى آمويه تا دامنه اهرام را بيدار كردن،و از صخره‏هاى دره بدخشان تا پايه‏هاى جامع از هر را به حركت درآوردن،رسالتى بزرگ بود.

آنروز كه خوابى گران بر اين قلمرو پنهاور سايه افكنده بود،و شبى ديجور بر همه سوى آن رنگ سياهى و سكوت زده بود،چون خورشيد درخشيدن و خوابها را آشفته ساختن و سياهيها را پراكندن و سكوتها را در هم شكستن،رسالتى بزرگ بود.

دشمنان ديرين اسلام،كار خويش را كرده بودند،و يغماگران منابع مادى و معنوى،همه چيز را به يغما برده يا در معرض يغما قرار داده بودند.آنروز تحصيلكردگان و آگاهان،كسانى بودند كه از طريق مدارس دينى دانش آموخته بودند،و برخى اندك در مدارس تازه تاسيس يافته ديگر.

در برنامه‏هاى درسى،و گفته‏هاى مدرسان،و سخنان واعظان و گفتگوهاى منابر و مساجد، چيزى كه بيدارى بيافريند و در اجتماع حركت پديد آورد و به حركت جهت‏بخشد،كمتر يافت مى‏شد.و سخنى كه مردم را به دفاع از دين و آزادى برانگيزد و در برابر بيگانگان به مقاومت وا دارد كمتر به گوش كسى مى‏رسيد. دشمن كار خويش را آگاهانه انجام داده بود،غفلت آفريده بود و خواب،و ترس پراكنده بود و ترس.سياست انگليس و ديگر استعمارگران چنان عمل كرده بود كه كسان،حتى عالمان و فقيهان دين،مسائل اجتماع را پس پشت افكنده بودند،و بيرون از چهار ديوارى مدرسه و مسجد به چيزى نمى‏انديشيدند.مسجد را نيز از استفاده اصلى و هويت صدر اسلامى آن انداخته بودند،نه در آن تصميمى به مبارزه با دشمنان اسلام و نشر عدالت اجتماعى گرفته مى‏شد،و نه سخنى درباره تحرك و حريت و حيات به گوش مى‏خورد.

در بيشتر مدارس روحانى و حوزه‏هاى علمى،كتابها ساكت و آرام باز و بسته مى‏گشت،و درسها يكنواخت و بى تعهد خوانده مى‏شد.طلاب از رسالت‏خويش آگاه نبودند.نويسندگان تكليف خود را نمى‏دانستند.مفتيان راه را نمى‏شناختند.مجتهدان موضع اجتماعى و سياسى نداشتند.منبريان از آگاهى بى بهره بودند.روزنامه نگاران شهامت نداشتند.تجدد خواهان از اصالت موضعى برخوردار نبودند.روشنفكران اعتماد به نفس را از دست داده بودند.صاحب قدرتان نوكرى اجانب مى‏كردند.و در يك كلمه،مسلمانان و شرقيان در دست عوامل بيگانه و ايادى خيانت‏خرد شده بودند.

در چنين روزگارى كه آنچه بود اينچنين بود،و هر چه جز اين بود،چيزهايى بود محدود و محلى،يا آرمانهايى ذهنى و فردى،در دنياى اسلام،مجاهدى درگير و بيدارى شجاع و آگاهى متعهد پرورده مى‏گشت،و ديدن اوضاع در هم ريخته شرق و شخصيت‏خرد شده رجال اسلام خون او را به جوش مى‏آورد،و دل او را از درد و تحسر مى‏آكند،و جان او را از حماسه و خروش لبريز مى‏ساخت.

سيد زاده اسد آباد همدان بود و ايرانى و شيعه.او تحصيلات خود را از مكتبخانه آغاز كرده و سپس به حوزه علميه پا نهاده بود.او سكوت آنروز حوزه‏ها را تحمل نكرد،و آن قفل خموشى را كه بر دهان وارثان پيامبران و مجاهدان مى‏ديد بر نتابيد.به تهران،مشهد،شيراز،اصفهان،شهر رى و حضرت عبد العظيم،قم،نجف و حوزه عليمه آن،به همه جا سر زد،و در هيچ جا آرام نيافت.به ديگر كشورهاى اسلامى رفت و در همه جا آنهمه نابسامانى را به چشم ديد و شناخت و نفوذ بيگانگان دشمن اسلام و انسان را،بويژه در سلاطين و حكام و منابع قدرت،بخوبى دريافت.آگاه مرد،سكوت عالمان و مدرسان و طلاب را در برابر هجوم بيگانه نپذيرفت،و غفلت روحانيت اسلام را از تكاليف سياسى و اجتماعى،خلاف تكليف دانست.از عالم دينى و مرجع شيعى مفهومى ديگر در ذهن داشت،و از اسلام شناختى ديگر. پس از سفرها و تاملها،و ديدن حال اسفبار مسلمانان،از جاوه تا اسكندريه،و از تهران تا قاهره،و از مكه تا ماوراء النهر،پس از ديدن اينها و خاموشى عالمان و متروك ماندن دو اصل بنيادى و احياگر«امر به معروف و نهى از منكر»،و غلبه خيانت و ستم،و پس از اينكه ديد ديگر به حق عمل نمى‏كنند و از باطل دورى نمى‏گزينند،پس از اينها همه،فرزند حسين،ماندن در كعبه مسجد و مدرسه و مدرس را،و اداى مناسك تدريس و فتوى دادن و پيشنمازى و وعظ بيحاصل را جايز نشمرد،و به سوى خدا و اصلاح امت جد خود راهى شد،و از نصيحت نصيحت فرمايان بيم به دل راه نداد و وارد پهنه پيكار«ان الحياة عقيدة و جهاد»گشت.

يكى از شاعران بزرگ،عاشورا را چونان خورشيدى دانسته است كه در دل شب سياه ستم درخشيد تا تاريكيهاى سرد پليد را بزدايد.فرزندان حسين نيز،در طول تاريخ اسلام،همواره آفرينندگان خورشيد عاشورا بوده‏اند در برابر شبهاى ستم و سياهى.و يكى از اين خورشيدهاى فروزان،در شب سياه ستم بيدادگران،سيد جمال الدين اسد آبادى حسينى است.

1-مصلح عالم اسلام

مى‏دانيم كه سيد جمال الدين را اهل تحقيق و اطلاع،«مصلح عالم اسلام‏»خوانده‏اند.سيد جمال الدين مسئله‏اى را مطرح كرد كه،هر روز،ملتهاى مسلمان بخواهند از اين بدبختى و استعمار زدگى رهايى يابند جز از همان راه كه سيد پيشنهاد كرده بود و در راه آن،همه هستى خود را داد،نمى‏توانند رهايى يافت.و آن‏«اتحاد اسلامى‏»است.

استعمار از آغاز خوب به هدف سيد و نتيجه آن پى برد.و هنگامى كه سيد چوب را برداشت، گربه دزد به جاى اينكه فرار كند،مقاومت كرد تا چوب را بشكند.نخست‏خود سيد را به دهها مهلكه سياسى و اجتماعى افكند،آنگاه به دست ناصر الدين شاه،در زمستانى مهيب،از آستانه‏«حضرت عبد العظيم‏»به كرمانشاه تبعيدش كرد و سرانجام در مقر سلطان عثمانى،سر به نيستش نمود.بعد نيز همواره كوشيد تا سكوتى كه درباره سيد-به دست عمال خود-با ايجاد رعب به وجود آورده بود ادامه يابد.سپس يارانش را يكى پس از ديگرى از ميان برد.اما چون نگريست كه به گفته خود سيد:

انعدام صاحب،نيت،اسباب انعدام نيت نمى‏شود.صفحه روزگار حرف حق را ضبط مى‏كند. ⁽¹⁾

كوشيد تا آنچه را سيد رشته بود پنبه كند.از اين رو،از جمله كارهايى كه كرد،كسانى را واداشت تا دهها كتاب-آكنده از تهمت و دروغ-عليه شيعه بنويسند،و باز روابط اين دو فرقه -روابطى كه اقامت 8 ساله سيد جمال الدين در مصر ⁽³⁾ ،و تماس ممتد او با شيخ محمد عبده و ديگر افاضل آن سرزمين و ساير سرزمينهاى اسلام، تا حدود زيادى به بهبود آن كمك رسانيده بود.و شايد به همين منظور،شيخ محمد عبده،«نهج البلاغه‏»را-حتى با«خطبه شقشقيه‏»-شرح و چاپ كرد،و در سراسر ممالك اسلامى عرب منتشر ساخت.

كار ديگرى كه استعمار در برابر اين دشمن كم مانند خويش كرد،واداشتن گروهى از دژخيمان ناصر الدين شاه بود تا او را بدنام كنند،و مثلا در صدد برايند تا سيد حسينى فرزند على و فاطمه و بزرگترين مدافع مرزهاى قرآن،و به تعبير خودش‏«امت محمديه‏» ⁽⁴⁾ ،و سرآمدترين فيلسوف مسلمان در قرون اخير را به ارمنى بودن،يا نامختونى،شهره سازند ⁽⁵⁾ زهى جلافت و بى آبرويى،زهى!) .چرا،براى اينكه قداست اين مصلح بزرگ اسلامى در نظر جوانان يا بى اطلاعان لكه دار گردد و در نتيجه،فكر حماسى او نيز از زنده بودن و پيرو داشتن بيفتد. بنابر آنچه گذشت،نوشتن مقالات و ارائه اسنادى صحيح كه واقعيت روحانى و اصلاحى سيد را نشان دهد،و موجب زنده شدن مقصد استعمار ويران كن او شود،خدمتى بس بزرگ است.من در اين باب توصيه مى‏كنم كه اهل كتاب،بخصوص نسل جوان كه مى‏خواهند خود را بسازند و چون مردان بزرگ خطر كنند و حماسه بيافرينند،از جمله،اين سه كتاب را بحتم بخوانند:

1-«سيد جمال الدين حسينى پايه گذار نهضتهاى اسلامى‏»از:صدر واثقى،چاپ شركت انتشار.

2-«نقش سيد جمال الدين اسد آبادى در بيدارى مشرق زمين‏»از:محقق علامه،استاد سيد محمد محيط طباطبايى،با مقدمه‏اى و به ضميمه آن،چندين نامه بسيار مهم سيد،به گرد آورى سيد هادى خسرو شاهى،چاپ قم.

3-«شرح حال و آثار سيد جمال الدين اسد آبادى‏»از:ميرزا لطف الله اسد آبادى،با مقدمه‏اى از حسين كاظم زاده ايرانشهر،چاپ قم،دار الفكر.

در اينجا نكته‏اى بس مهم را نيز مى‏خواهم ياد كنم،و آن اين است كه كسانى كه در اين سالهاى اخير،در هر جاى جهان و به هر زبان،درباره تاريخ فلسفه اسلامى يا فلاسفه‏اسلام،يا فلسفه و فلاسفه اسلامى ايران،كتاب يا مقاله نوشته‏اند يا درس داده‏اند،و سيد جمال الدين را در اين شمار نياورده‏اند،بيگمان،كار خويش را با نقصى عظيم و غير قابل جبران و حتى غير قابل چشمپوشى توام كرده‏اند.در اين سده اخير كدام فيلسوف در اسلام و ايران،عظيم القدرتر از سيد جمال الدين داشته‏ايم؟فيلسوفى كه از ديدگاه ويژه فلسفى نيز مى‏توان او را يكى از بهترين اخلاف فارابى و ابن سينا و ابو الحسن عامرى و امثال اينان در فلسفه سياسى،و ابن خلدون در فلسفه اجتماعى دانست،آنهم نه صرفا نظرى بلكه عملى و نه صرفا متفكر بلكه فعال،فيلسوفى كه فلسفه اجتماعى دانست،آنهم نه صرفا نظرى بلكه عملى و نه صرفا متفكر بلكه فعال،فيلسوفى كه فلسفه اجتماعى و سياسى او،از وحى قرآنى و سنت اسلامى كاملا سيراب است،فيلسوفى كه بايد او را پس از ابو نصر فارابى،بزرگترين فيلسوف سياسى اسلام دانست.

بايد ياد آورى كنم كه مدتى پس از نوشتن اين مطلب و اشاره به اهميت‏سيد جمال الدين در تاريخ فلسفه اسلامى و مقام او در فلسفه سياسى و اجتماعى در مقايسه با فارابى و ديگران، ديدم از جمله مورخ فلسفه و محقق مصرى معروف،دكتر ابراهيم مدكور،به اهميت موضوع توجه يافته است،و در كتاب خود،«فى الفلسفة الاسلامية،منهج و تطبيقه‏»،فصلى منعقد كرده است زير اين عنوان:«النبوة فى راى جمال الدين الافغانى‏» ⁽⁶⁾ .در اين فصل نخست در اين باره سخن گفته است كه سيد جمال الدين آثار مكتوب بسيارى از خود بر جاى نگذاشته است،و از اين جهت مانند سقراط است كه بيشتر به القاى تعاليم خويش معتقد بود تا كتابت و تاليف، البته بجز سفرهاى سيد به شرق و غرب و حركات و درگيريهاى سياسى و سخنرانيها و...كه در راه آرمان اصلاحى خويش داشت و اينهمه‏مجالى براى تاليف نمى‏گذاشت.سپس وارد اين بحث‏شده است كه نظر فلسفى او درباره‏«نبوت‏»و«عصمت‏»چه بوده است،و مقايسه اين نظر با نظريه فلسفى فارابى در اين باره.

خلاصه آنكه سيد جمال الدين حسينى همدانى اسد آبادى،شهرت يافته به افغانى،فيلسوف سياسى و اجتماعى اسلامى بزرگى است كه نوع محققان و آگاهان از مسائل تاريخ و سياست و اجتماع و جوانب آن،وى را به عظمت و اخلاص ستوده‏اند و در او جز فداكارى و خويشتن را فراموش كردن و بر سر هدف گذاشتن چيزى نديده‏اند،و او را با اوصاف‏«حكيم مجدد»، «پيشواى مصلح‏»،«قطب دايره علوم‏»،«نادره دوران‏»،«آيتى‏»از آيات خدا (آيات الله) نام برده‏اند.

پى‏نوشتها:

1.«نقش سيد جمال الدين اسد آبادى در بيدارى مشرق زمين‏»-تاليف سيد محمد محيط طباطبائى،ص 282،چاپ قم.

2.و يكى از خدمات بسيار مهم كتاب‏«الغدير»پاسخگويى عالمانه و مستند به همين كتابها و همين دروغها و همين تهمتهاست،به منظور تجديد بناى وحدت اسلامى.

3.احمد امين مصرى،درباره اين 8 سال (از اول محرم سال 1288 هجرى قمرى تا سال 1296) مى‏نويسد:«هشت‏سالى كه از بهترين و با بركت ترين سالها بود براى مصر و براى همه شرق،نه به اين دليل كه سيد جمال الدين توانست در اين مدت،زيبايى و شكوه اين سرزمين را زنده كند و سعادت و خوشبختى را به مردم آن ارزانى دارد،بلكه به اين جهت كه در همين سالها بود كه او بذرهايى در زمين افشاند كه-در نهان-براى رشد و نمو آماده مى‏گشت و براى روييدن و شكوفه دادن پرورده مى‏شد.هر چه پس از اين (هشت‏سال اقامت‏سيد جمال الدين) ، در مصر پديدار گشت،يعنى عشق به آزادى و جهاد در راه آن،اينهمه از همان بذرى بود كه او افشاند،اگر چه دركنار آن،عوامل ديگرى نيز به كمك بيامد...»-«زعماء الاصلاح‏»ص 62.

4.«سيد جمال الدين حسينى پايه گذار نهضتهاى اسلامى‏»-تاليف صدر واثقى،ص 175،چاپ شركت انتشار (1348) ،«نقش سيد جمال الدين...»ص 179.

5.«نقش سيد جمال الدين...»،بخش‏«نامه‏ها»،ص 195.