يا در جاى ديگر مى‏فرمايد: لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْارْضُ .

گفته‏اند قرآن در اينجا صريحاً جنگ را يك امر مشروع بيان مى‏كند، مى‏گويد: اگر نبود كه خدا به وسيله بعضى از انسانها جلو بعضى از انسانهاى ديگر را مى‏گيرد، زمين تباه شده بود؛ اگر نبود كه خدا به وسيله انسانهايى جلو فساد انسانهاى ديگر را مى‏گيرد، معبد و صومعه و كنيسه‏اى نبود، مسجدى نبود.

ولى اينها اين آيه قرآن را اشتباه فهميده‏اند. اين آيه در قرآن مسئله دفاع را طرح مى‏كند و در مقابل مسيحيت حرف مى‏زند. قرآن در جواب آن پاپ يا كشيش مسيحى كه مى‏گويد جنگ مطلقاً محكوم است و ما صلح كل هستيم، مى‏گويد جنگ محكوم است، اما جنگى كه تجاوز باشد نه جنگى كه دفاع از حق و حقيقت است. آقاى كشيش! اگر جنگِ دفاعى نبود، جنابعالى هم نمى‏توانستى به كليسا بروى و عبادت كنى، آن مؤمن مسجدى هم نمى‏توانست در مسجد عبادت كند.

عبادت آن مؤمن مسجدى كه در مسجد عبادت مى‏كند، مرهون دليرى آن سربازى است كه دارد از حق و حقيقت دفاع مى‏كند. آقاى مسيحى! تو هم كه در كليسا به خيال خودت عبادت مى‏كنى، بايد ممنون آن سرباز باشى.

بنابراين مانعى ندارد كه انسان به مرحله‏اى از كمال و تربيت برسد كه اساساً متجاوزى وجود نداشته باشد، جنگ مشروعى هم وجود نداشته باشد

بنابراين، اينكه مى‏گويند زندگى تنازع بقاست به اين معنا كه لازمه زندگى جنگ و تنازع است، حرف درستى نيست.

مطلبى مى‏خواهم بگويم [كه شايد براى برخى ناراحت كننده باشد، چون ]بعضى از جوانان از شنيدن چيزى كه برخلاف ميلشان باشد ناراحت مى‏شوند.

جمله‏اى به امام حسين عليه السلام منسوب شده است كه نه معنايش درست است و نه در هيچ كتابى گفته شده كه اين جمله از امام حسين عليه السلام است و چهل، پنجاه سال هم بيشتر نيست كه در دهانها افتاده است. مى‏گويند امام حسين عليه السلام فرموده است:

انَّ الْحَياةَ عَقيدَةٌ وَ جِهادٌ حيات يعنى داشتن يك عقيده و در راه آن عقيده جهاد كردن.

نه، اين با فكر فرنگيها جور در مى‏آيد كه مى‏گويند انسان بايد يك عقيده‏اى داشته باشد و در راه آن عقيده بجنگد. قرآن از حق سخن به ميان مى‏آورد. حيات از نظر قرآن يعنى حق پرستى و جهاد در راه حق، نه عقيده و جهاد در راه عقيده. عقيده ممكن است حق باشد و ممكن است باطل باشد. عقيده انعقاد است. هزاران انعقاد در ذهن انسان پيدا مى‏شود. اين، مكتب ديگرى [غير از اسلام ]است كه مى‏گويد انسان بايد بالاخره يك عقيده و آرمان و ايده‏اى داشته باشد و بايد در راه آن آرمان هم جهاد و كوشش كند. حال آن عقيده چيست؟ مى‏گويند هرچه مى‏خواهد باشد.

قرآن حرفهايش خيلى حساب شده است؛ هميشه مى‏گويد حق و جهاد در راه حق، نمى‏گويد عقيده و جهاد در راه عقيده. مى‏گويد اول عقيده‏ات را بايد اصلاح كنى.

بسا هست كه اولين جهاد تو جهاد با خود عقيده‏ات است. اول بايد با عقيده‏ات جهاد كنى و عقيده درست و صحيح و حق را به دست بياورى. بعد كه حق را كشف كردى، بايد در راه حق جهاد كنى به هر حال اين حرفها كه اساساً انسان كامل مساوى است با انسان قدرتمند و زورمند، پايه‏اش روى همان اصل تنازع بقاست كه در فلسفه داروين روى آن تكيه كرده و گفته‏اند كه حيات تنازع بقاست و حيوانات هميشه در حال تنازع بقا هستند.

مى‏گوييم اگر حيوانات و غير انسان هم اينچنين هستند، ما نمى‏توانيم انسان را در اين جهت همرديف حيوانات بدانيم و بگوييم حيات انسان هم جز جنگِ براى بقا نيست. آخر، معنى اين حرف اين است كه تعاون بقا چيزى نيست. پس اين صميميتها، وحدتها، تعاونها، همكاريها و محبتها در ميان افراد بشر چيست؟ مى‏گويند: اشتباه كردى! تعاون را تنازع تحميل كرده است؛ در پشت همين تعاونها، صميميتها و دوستيها تنازع است. مى‏گوييم: چطور؟ مى‏گويند: اصل در زندگى انسان جنگ است ولى وقتى انسانها در مقابل دشمن بزرگتر قرار مى‏گيرند، آن دشمن بزرگتر دوستى را به اينها تحميل مى‏كند. اين دوستيها در واقع دوستى نيست، صميميت نيست، حقيقت نيست و نمى‏تواند حقيقت داشته باشد. اينها همكارى است براى مقابله با دشمن بزرگتر . براى مقابله با دشمن بزرگتر است كه تعاونها و صميميتها پيدا مى‏شود. همين دشمن را بردار، مى‏بينى جمعى كه همه با يكديگر دوست بودند فوراً دوشقّه مى‏شوند و انشعاب پيدا مى‏كنند و تبديل به دو دشمن مى‏شوند. اگر باز يك دسته از بين بروند و دسته ديگر باقى بمانند، همينها دوباره تجزيه مى‏شوند و آنقدر تجزيه مى‏شوند كه فقط دو نفر باقى بمانند. وقتى ايندو باقى ماندند و سومى در مقابلشان نبود، همين دوتا با يكديگر مى‏جنگند. از نظر اينها تمام دوستيها، صلحها، صفاها، صميميتها، انسانيتها، يگانگيها و اتحادها را دشمنيها به بشر تحميل مى‏كند. پس در نظر اينها اصل، تنازع است و تعاون، مولود تنازع است، بچه تنازع است، فرع بر تنازع است‏

مكتب ضعف‏

همان‏طور كه مكتب عقل نقطه مقابلى داشت كه منكر آن بود و مكتب عشق هم نقطه مقابلى داشت كه يك عده اساساً اين حرفها را از خيالات و اوهام مى‏دانستند، مكتب قدرت هم نقطه مقابل دارد. بعضى در حد افراط، قدرت را تحقير كرده‏اند و اساساً كمال انسان را در ضعف او دانسته‏اند. از نظر اينها انسان كامل يعنى انسانى كه قدرت ندارد، زيرا اگر قدرت داشته باشد تجاوز مى‏كند. سعدى خودمان در يك رباعى چنين اشتباه بزرگى كرده است، مى‏گويد:

من آن مورم كه در پايم بمالند

نه زنبورم كه از نيشم بنالند

مى‏گويد من آن مورچه‏اى هستم كه زير پا لگدم مى‏كنند، زنبور نيستم كه نيش بزنم و از نيشم ناله كنند

كجا خود شكر اين نعمت گزارم

كه زور مردم آزارى ندارم

نه آقاى سعدى! مگر امر داير است كه انسان يا بايد مور باشد و يا زنبور كه مى‏گويى من از ميان مور بودن يا زنبور بودن، مور بودن را انتخاب مى‏كنم؟ تو نه مور باش كه زير دست و پا له شوى و نه زنبور باش كه به كسى نيش بزنى. سعدى اين‏طور بايد مى‏گفت:

نه آن مورم كه در پايم بمالند		نه زنبورم كه از نيشم بنالند
چگونه شكر اين نعمت گزارم		كه دارم زور و آزارى ندارم

اگر آدم زور داشته باشد و آزارى نداشته باشد، جاى شكر دارد و الّا اگر زور نداشته باشد و آزار هم نداشته باشد، مثل اين مى‏شود كه شاخ ندارد و شاخ هم نمى‏زند. اگر شاخ داشتى و شاخ نزدى، آن وقت هنر كرده‏اى.

سعدى در جاى ديگر مى‏گويد:

بديدم عابدى در كوهسارى		قناعت كرده از دنيا به غارى
چرا گفتم به شهر اندر نيايى		كه بارى، بند از دل برگشايى

عابدى را كه به كوهى پناه برده و آنجا مشغول عبادت است، توصيف و تمجيد مى‏كند. مى‏گويد: من به او گفتم كه تو چرا به شهر نمى‏آيى كه به مردم خدمت كنى؟

عابد يك عذرى مى‏آورد. سعدى هم سكوت مى‏كند، مثل اينكه عذر عابد را قبول كرده است. مى‏گويد:

بگفت آنجا پرى رويان نغزند

چو گِل بسيار شد پيلان بلغزند

پرى رويان نغز در شهر هستند؛ اگر چشمم به آنها بيفتد، اختيار خودم را ندارم و نمى‏توام خودم را ضبط كنم، آمده‏ام خودم را در دامن غار حبس كرده‏ام ماشاء اللَّه به اين كمال! آدم برود خودش را يك جا حبس كند [كه به كمال برسد؟ ]اين كه كمال نشد. آقاى سعدى! قرآن احسن القصص را براى شما نقل كرده است. احسن القصص قرآن داستان يوسف است. داستان يوسف داستان انَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ

است؛ يعنى قرآن مى‏گويد: تو هم يوسف باش. تمام امكانات و شرايط براى كامجويى فراهم شده و حتى راه فرار بسته است ولى در عين حال، عفت خود را حفظ مى‏كند و درهاى بسته را به روى خود باز مى‏كند. يوسف جوانى عزب و بدون زن و در نهايت درجه زيبايى است. بجاى اينكه او سراغ زنها برود، زنها سراغ او مى‏آيند. روزى نيست كه صدها نامه و پيغام براى او نيايد و از همه بالاتر اينكه متشخّص ترين زنان مصر عاشقِ صددرصد عاشق او شده است؛ شرايط را فراهم كرده و خطر جانى براى او ايجاد كرده كه يا كام مى‏دهى و يا تو را به كشتن خواهم داد و خون تو را خواهم ريخت. اما يوسف چه مى‏كند؟ دست به سوى خدا برمى‏دارد و مى‏گويد: رَبِّ السِّجْنُ احَبُّ الَىَّ مِمّا يَدْعونَنى الَيْهِ

پروردگارا! زندان براى من از آنچه اين زنها مرا به سوى آن دعوت مى‏كنند بهتر است؛ خدايا مرا به زندان بفرست ولى به چنگال اين زنها گرفتار مكن؛ امكان و قدرت اعمال شهوت دارم، ولى نمى‏كنم. قرآن اين‏طور تعليم مى‏دهد.

بنابراين، كمال انسان در ضعف انسان نيست، گرچه گاهى در ادبيات ما از اين نوع حرفها ديده مى‏شود كه كمال انسان را در ضعف انسان معرفى مى‏كنند. حتى باباطاهر در يكى از اشعار خودش همين را مى‏گويد:

ز دست ديده و دل هر دو فرياد

هرآنچه ديده بيند دل كند ياد

تا اينجا درست است، ولى بعد مى‏گويد:

بسازم خنجرى نيشش ز فولاد

زنم بر ديده تا دل گردد آزاد

هرچه مى‏بينم، دلم مى‏خواهد. براى اينكه دل را راحت كنم، يك خنجر مى‏خواهم كه با آن خود را كور كنم تا دلم راحت شود. خوب، يك چيزهايى را هم مى‏شنوى و باز دلت مى‏خواهد. پس يك خنجر هم بايد در گوشهايت فرو كنى! اخته هم كه قطعاً بايد بشوى تا خودت را راحتِ راحت كرده باشى! بعد مى‏شوى شير بى‏دم و سر و اشكمى كه مولوى در مثنوى نقل مى‏كند . عجب انسان كاملى باباطاهر درست كرده! انسان كامل باباطاهر، ديگر خيلى عالى مى‏شود! انسانى كه نه دست دارد، نه پا دارد، نه چشم دارد، نه گوش دارد و هيچ چيز ديگرى هم ندارد!

ما از اين نوع دستورالعمل‏ها و اخلاقهاى ضعيف پرور و دنى پرور در گوشه و كنار ادبيات خودمان زياد داريم، ولى بايد توجه داشته باشيم كه بشر اشتباه مى‏كند و هميشه در حال افراط و تفريط است. از اينجا انسان مى‏فهمد كه واقعاً اسلام نمى‏تواند جز از ناحيه خدا باشد. اگر آدم سقراط باشد يك گوشه را مى‏گيرد و اشتباه مى‏كند، افلاطون يك گوشه را مى‏گيرد و اشتباه مى‏كند، بوعلى سينا يك گوشه را مى‏گيرد، محيى الدين عربى و مولوى يك گوشه را مى‏گيرند، نيچه يك گوشه را مى‏گيرد، كارل ماركس يك گوشه ديگر را مى‏گيرد، ژان پل سارتر يك گوشه ديگر را مى‏گيرد. آنوقت چطور مى‏تواند پيغمبر يك بشر باشد و اين گونه مكتبش جامع و عالى و مترقى باشد؟! گويى اينها همه يك عده بچه هستند، حرفهايشان را زده‏اند و در نهايت امر يك معلم حرف خود را مى‏گويد، آنهم چقدر راقى و عالى!

مكتب محبت (مكتب معرفت)

مكتب ديگرى در مورد انسان كامل وجود دارد كه آن را، هم مى‏توان مكتب محبت ناميد و هم مكتب معرفت به معناى معرفة النفس.

از چند هزار سال پيش در شرق آسيا افكار و انديشه‏هاى بسيار بلندى وجود داشته كه الآن هم كتابهاى بسيار قديمى هندى- كه به فارسى هم ترجمه شده- وجود دارد، مثل اوپانيشادها كه فوق العاده عالى است.

استاد بزرگوار ما علامه طباطبايى- سلّمه اللَّه تعالى- وقتى در چندين سال پيش براى اولين بار اوپانيشادها را خوانده بودند، خيلى اعجاب داشتند و مى‏گفتند كه مطالب بسيار بسيار بلندى در اين كتابها هست كه كمتر مورد توجه است.

در اين مكتب، محور همه كمالات انسان خودشناسى است. اين مكتب مى‏گويد:

خودت را بشناس. البته خودت را بشناس را سقراط هم گفته است و همه پيغمبران هم گفته‏اند. پيغمبر اسلام هم فرموده است كه: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ. ولى در اين مكتب فقط روى همين نكته تكيه شده است كه خودت را بشناس.

كتابى ترجمه شده است كه حاوى تعدادى از مقالات و نامه‏هاى گاندى است به نام اين است مذهب من كه به نظر من كتاب خوبى است. گاندى در اين كتاب مى‏گويد: من از مطالعه اوپانيشادها به سه اصل پى بردم كه اين سه اصل براى من يك عمر دستورالعمل زندگى بود. اولين اصلى كه گاندى ذكر مى‏كند اين است: تنها يك حقيقت در عالم وجود دارد و آن شناختن نفس است ، خودت را بشناس! گاندى بر اساس همين مطلب، به قدرى زيبا به دنياى فرنگ حمله مى‏كند [آنجا كه ]مى‏گويد: فرنگى دنيا را شناخته و خودش را نشناخته و چون خودش را نشناخته، هم خودش را بدبخت كرده است و هم دنيا را و عجيب در اينجا داد سخن مى‏دهد و سخنش فوق العاده عالى است.

اصل دوم: هركه خود را شناخت، خدا را هم مى‏شناسد و ديگران را هم مى‏شناسد.

اصل سوم: فقط يك نيرو و يك آزادى و يك عدالت وجود دارد و آن نيروى تسلط بر خويشتن است. هركس بر خويشتن مسلط شد، بر اشياء ديگر مسلط مى‏شود و درست هم مسلط مى‏شود. و تنها در دنيا يك نيكى وجود دارد و آن دوست داشتن ديگران مانند دوست داشتن خويش است و به عبارت ديگر ديگران را بايد مانند خود انگاريم.

اينها مقصودشان از معرفت همان معرفة النفس (شناختن خود) است. مى‏دانيد در فلسفه هندى مسئله مراقبه و در خود فرو رفتن مطرح است . اساس فلسفه هندى بر شناختن نفس و مراقبه و طرد خاطرات و كشف حقيقتِ خود است و از شناختن خود، محبت پيدا مى‏شود.

پس انسان كامل در اين مكتب يعنى انسانى كه خود را بشناسد كه اگر خود را شناخت، بر خود مسلط مى‏شود و بعد كه بر خود مسلط شد، نسبت به ديگران محبت پيدا مى‏كند. حال مى‏خواهيد اسم اين مكتب را مكتب معرفت بگذاريد و يا مكتب محبت

دو مكتب ديگر

در دو سه قرن اخير يك سلسله مكتبهاى ديگر پيدا شده است كه اينها بيشتر به جنبه‏هاى اجتماعى گرايش پيدا كرده‏اند نه به جنبه‏هاى فردى. يكى انسان كامل را انسان بى‏طبقه مى‏داند؛ معتقد است كه اگر انسانى در طبقه‏اى باشد- مخصوصاً در طبقه‏هاى عاليتر- هميشه يك انسان معيوب است و بلكه در جامعه طبقاتى هيچ وقت انسانِ درست و سالم وجود ندارد. اين مكتب به انسان كامل ايده آل هم چندان معتقد نيست، چون براى انسان مقام زيادى قائل نيست. انسان كامل از نظر اين مكتب يعنى انسان بى‏طبقه، انسانى كه هميشه با انسانهاى ديگر در وضعى مساوى زندگى كند.

بعضى ديگر بيشتر روى مسئله آزادى و آگاهى انسان- كه منظورشان از آگاهى، بيشتر آگاهيهاى اجتماعى است- تكيه كرده‏اند. مكتب اگزيستانسياليسم تكيه‏اش بيشتر روى آزادى و آگاهى و مسئوليتهاى اجتماعى است. از ديدگاه اين مكتب، انسان كامل يعنى انسان آزاد، انسان آگاه، انسان متعهد، انسان مسئول، و لازمه آزادى حالت پرخاشگرى و عصيانگرى است‏

مكتب برخوردارى‏

در اين ميان مى‏توان گفت مكتب ديگرى هم وجود دارد و آن مكتب برخوردارى است كه به مكتب قدرت خيلى نزديك است. مى‏گويند: اينكه بايد انسان كامل، حكيم باشد، انسان كامل به خدا برسد و چنين و چنان باشد، همه حرف است و فلسفه بافى. اگر مى‏خواهى به كمال انسانى خودت برسى، كوشش كن كه برخوردار باشى. هرچه از مواهب خلقت، بيشتر برخوردار باشى كاملتر هستى. اصلًا انسان كامل يعنى انسان برخوردار. لهذا كسانى كه كمال انسان را به علم مى‏دانند (نه به حكمت) و علم را هم عبارت از شناخت طبيعت مى‏دانند و شناخت طبيعت را هم براى تسلط بر طبيعت و براى اينكه طبيعت در خدمت انسان قرار گيرد و انسان از آن بهره برد، در آخر، حرفشان به اين برمى‏گردد كه ارزش علم براى انسان يك ارزش وسيله‏اى است نه ارزش ذاتى. علم براى انسان از اين جهت خوب است كه وسيله تسلط انسان بر طبيعت است و طبيعت را مسخَّر انسان قرار مى‏دهد و در نتيجه انسان بهتر از طبيعت بهره‏مند و مستفيض و برخوردار مى‏شود. پس اگر مى‏خواهيد انسانها را به كمال برسانيد، بايد كوشش كنيد آنها را به برخوردارى از طبيعت برسانيد، و كمالى هم غير از برخوردارى از طبيعت وجود ندارد و اينكه براى علم ارزش ذاتى و كمال ذاتى و اين همه قداستها قائل شده‏اند، همه حرف است. علم يك ابزار بيشتر نيست، علم براى بشر نظير شاخ است براى گاو، نظير دندان است براى شير.

اينها يك سلسله نظريات است كه نظر اسلام را درباره هريك به تفصيل بيان خواهم كرد كه اسلام براى عقل چقدر ارزش قائل است، براى آنچه آنها عشق مى‏نامند چقدر ارزش قائل است و براى قدرت، مسئوليتهاى اجتماعى و جامعه بى طبقه چقدر ارزش قائل است. هركدام از اينها داستان مفصلى دارد

طرز مواجهه با مرگ‏

شك نداريم يكى از مظاهر كمال انسان طرز مواجهه او با مرگ است، چون ترس از مرگ يك نقطه ضعف بزرگ در انسان است و بسيارى از بدبختيهاى بشر ناشى از ترس از مرگ است، مانند تن به پستيها و دنائتها دادن و هزاران بدبختى ديگر. اگر كسى از مرگ نترسد، سراسر زندگيش عوض مى‏شود و انسانهاى خيلى بزرگ آن انسانهايى هستند كه در مواجهه با مرگ، در نهايت شهامت و بلكه بالاتر از شهامت با لبخند و خوشرويى به سراغ مرگ رفته‏اند . اگر مرگ در راه انجام مسئوليت فرا رسد، براى انسان سعادت است: انّى لا ارَى الْمَوْتَ الّا سَعادَةً وَ لَاالْحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ الّا بَرَماً . مواجهه با مرگ به اين شكل را كسى نمى‏تواند ادعا كند جز اولياى حق، آنها كه مرگ برايشان جز انتقال از خانه‏اى به خانه ديگر و يا به تعبير امام حسين عليه السلام جز عبور از روى يك پل چيز ديگرى نيست. امام حسين عليه السلام صبح عاشورا به اصحابش فرمود: مَا الْمَوْتُ الّا قَنْطَرَةٌ تَعْبُرُ بِكُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرّاءِ الَى الْجَنانِ

مرگ جز يك پل كه از رويش مى‏گذريد، چيز ديگرى نيست. اصحاب من! ما يك پلى پيش رو داريم كه بايد از روى آن عبور كنيم. اين پل نامش مرگ است. از اين پل كه رد شديم، ديگر رسيده‏ايم به آنجا كه قابل تصور نيست. لحظه به لحظه كه مرگ نزديكتر مى‏شود، چهره اباعبداللَّه خندان‏تر و متبسّم‏تر مى‏شود.

يكى از كسانى كه همراه عمر سعد و وقايع نگار قضايا بود، در لحظات آخر حيات امام حسين عليه السلام- كه ديگر جنگها تمام شده بود و ايشان در همان گودال قتلگاه، بى حال افتاده بودند- براى اينكه ثوابى كرده باشد رفت نزد عمر سعد و گفت: اجازه بده من يك جرعه آب براى حسين بن على ببرم، چون او به هرحال رفتنى است؛ اين آب را بخورد يا نخورد، براى تو تأثيرى ندارد. عمر سعد اجازه داد.

ولى وقتى اين مرد رفت، آن لعين ازل و ابد (شمر) داشت برمى‏گشت، در حالى كه سر مقدس را همراه داشت. همين مردى كه براى امام آب برده بود، مى‏گويد: وَ اللَّهِ لَقَدْ شَغَلَنى نورُ وَجْهِهِ عَنِ الْفِكْرَةِ فى قَتْلِهِ بشاشت چهره‏اش نگذاشت كه اصلًا درباره كشته شدنش فكر كنم؛ يعنى در حالى كه سر امام حسين بريده مى‏شد، لبش خندان بوده است.

انسان كامل يعنى انسانى كه حوادث روى او اثر نمى‏گذارد ... على عليه السلام آن كسى است كه مراحل و مراتب اجتماعى را از پايين ترين شغل از جنبه اقتصادى مثل عملگى تا عاليترين مناصب اجتماعى كه زمامدارى و خلافت است طى كرده است. علىّ الوردى مى‏گويد: على عليه السلام فلسفه كارل ماركس را نقض كرد، براى اينكه على در كوخ همان جور زندگى مى‏كرد كه در كاخ، و در كاخ همان‏طور زندگى مى‏كرد كه در كوخ؛ يعنى على عليه السلام در پست عملگى همان‏طور فكر مى‏كند كه در پست خلافت. به اين دليل، اينها را انسان كامل مى‏گويند. دفن مخفيانه على عليه السلام‏