حمام‌های قدیمی نجف‌آباد

در آن موقع حمام در منازل بطور کلی وجود نداشت و تمام افراد مجبور بودند از حمام عمومی استفاده کنند برای آب حمام‌ها از جوی‌های آب که قبلاً شرح آن داده شد استفاده می‌کردند. لذا تمام حمام‌ها در عمق پنج تا شش متری بنا شده بود.

اغلب حمام‌ها دو قلو بودند یک حمام کوچک به نام حمام کوچیکه و یک حمام بزرگ‌تر بنام حمام بزرگه. خزانه آب گرم حمام کوچک قسمتی از خزانه بزرگ بود که با دیواری از یکدیگر جدا بود و راه ارتباطی آن سوراخ کوچکی در پایین این دیوار بود که آب گرم تبادل می‌شد ولی برای عبور افراد غیرممکن بود.

گرم کردن این حمام‌ها توسط هیزم مخصوص خار بیابان به نام بوته بود که افرادی بودند بنام بوته‌کش که از بیابان‌های اطراف خار بیابان را کنده و توسط الاغ به حمام‌ها برده و بفروش می رساندند و از این راه ارتزاق می‌کردند.

مسئولین حمام‌ها که به نام حمامی نامیده می‌شدند این خارها را بر روی سقف حمام برای زمستان‌ ذخیره می‌کردند. حمام‌ها دارای یک حوضچه بزرگ و بسته به عمق یک و نیم متر بنام خزینه بودند که در یک قسمت ته آن دیگ بزرگ مسی بنام پاتیل تعبیه کرده بودند که با افروختن آتشی که توسط خارهای بیابان که قبلاً شرح داده شد بنام تون و بوسیله فردی بنام تون‌تاب افروخته می‌شد سبب گرم شدن آب خزانه و همچنین حمام می‌شد.

باتوجه به اینکه گرم کردن آب کار مشکلی مخصوصاً در فصل زمستان بود لذا تعویض آب خزینه مشکل بود و سالانه دو مرتبه و حتی در بعضی از حمام‌ها یک مرتبه و تمیز کردن دیوارهای آن اقدام می‌شد و اغلب این تعویض آب حدود حلول سال نو و عید بود که حمامی برای گرفتن انعام قبلاً تاریخ تعویض آب را به اشخاص ثروتمند و سخی اطلاع می‌داد که از آب تمیز استفاده نمایند.برای تمیز کردن ظاهری آب خزانه که بنام چرک‌گیری معروف بود مستخدم حمام بنام چرک‌گیر قبل از اذان صبح وارد خزینه می‌شد.

اول با ظرف فلزی تقریباً به طول یک متر که یک سر آن لوله فلزی بود و طرف دیگر آن سوراخی برای خروج هوا بود و بنام تنگ حمام معروف بود. برای تمیز کردن کف خزانه و بقول خودشان لجن‌گیری وارد خزانه شده و لوله فلزی سر تنگ را به کف خزینه رسانده و چون طرف دیگر تنگ سوراخ بود با خارج شدن هوای داخل تنگ سبب می شد که لجن‌های کف خزینه از لوله فلزی وارد تنگ شده و بدین وسیله کف خزینه تمیز شود بعد از این عمل نوبت چرک‌گیری روی آب خزینه می‌شد، این کار بوسیله لنگی که یک طرف آن بگردن چرک‌گیر بسته شده و دو طرف دیگر آن با دست‌های چرک‌گیر بطور آرام کف و موها و چرک‌های روی آب گرفته میشد و بدین وسیله  خزانه برای مراجعین آماده می‌شد.

یکی از لذت‌های کودکان موقعی که وارد خزینه می‌شدیم ادرار کردن در آن بود که واقعاً لذت‌بخش بود. ساعات حمام برای استفاده زنان و مردان بدین صورت بود: از اول اذان صبح تا یکساعت بعد از طلوع آفتاب مخصوص مردان و در این مدت حمام کوچیکه برای استفاده زنان بود . بعد از این ساعت استفاده زنان از حمام بزرگ شروع می‌شد که تا شب ادامه داشت. جمعه‌ها حمام مخصوص مردان بود.

کنترل دست (و نظافت) بچه‌ها در مدرسه در روز شنبه (انجام می شد) به همین علت بود که آنها مجبور باشند جمعه‌ها به حمام بروند، معمولاً زن‌ها صبح که به حمام می‌رفتند لااقل به مدت پنج ساعت حمام آنها طول می‌کشید و روزها هر وقت که از نزدیک حمام رد می‌شدیم صحبت‌های بلند زن‌ها شنیده می‌شد به‌طوری‌که مثل معروف مثل حمام زنانه به همین علت بود.

روشنی این گونه حمام‌ها معمولاً از سقف توسط شیشه‌ای تار و کوچک تأمین می‌شد و شب‌ها و قبل از طلوع آفتاب اغلب توسط چراغی که از روغن گیاهی به نام روغن چراغ و فتیله پنبه‌ای که بنام چراغ موشی یا پیه سوز بود تأمین می‌شد. در این اواخر از چراغ نفتی و مخصوصاً چراغ طوری یا زنبوری که نور زیاد داشت استفاده می‌شد.

در اینجا بی‌مناسبت نیست نام حمام‌های آنروز نجف‌آباد را ذکر کنیم و آنها عبارتند از: حمام کهنه، حمام کوچه شاه، حمام میدان، حمام باغ شاه، حمام عافیت و این اواخر حمام حیدر.

خاطرات هشتاد  ساله دکتر سید مصطفی مرتضوی، به قلم و همت «فضل الله خلیلی»؛ کاری از انتشارات مهر زهرا(س)

کتاب خاطرات هشتاد ساله دکتر سید مصطفی مرتضوی