بلوار شریعتی، کوچه صفا و رو به روی مسجد قدیمی صفا، یعنی تقریبا در میانه‌های شهر نجف آباد در استان اصفهان، درست فضایی به وسعت حدود ۱۰۰ متر از زمینِ خانه‌ای که شاید حدود ۴۰۰ سال قبل که یکی از خان‌های شهر آن را ساخته و روی خانه هم دو برج خشتی بالا برده، هنوز سرپایند. برج‌هایی که روی بخشی از خانه ساخته شده‌اند و چون هیچ مصرف عمومی نداشته‌اند و از ابتدا در اختیار مالکان خصوصی بوده‌اند. شاید تعداد کمی از مردم نجف‌آباد فضای داخلی آن را دیده باشند، به جز کودکان خوشبختی که روزگاری به واسطه‌ی دوستی با کودکان مالکان خانه، پای‌شان به این اثر تاریخی باز شده باشد.

هر چند برخی پژوهشگران تاریخ دقیقی را برای زمان ساخت برج‌های دوقلوی صفا نسبت نمی‌دهند، اما بر اساس اسناد باقی مانده وقتی “غلامعلی رادی” مشهور به “آق غلامعلی” در دوره قاجار باغی را در اطراف نجف آباد خریداری کرده، این برج‌ها در آن قرار داشته است، بنابراین می‌توان پیشینه ساخت این برج‌ها را دست‌کم به دوره صفویه یا زندیه برگرداند.

اما امروز نه تنها واسطه‌ی بی‌توجهی مالکان برج و متولیان میراثی این برج تاریخی در معرض تخریب شدید قرار دارد، بلکه ساخت‌وسازهای انجام شده در عرصه‌ی این اثر تاریخی که ۲۵ اسفند۱۳۷۹ به شماره ۳۴۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ، نه تنها دیدِ این اثر تاریخی را کاملا مخدوش کرده، بلکه دیگر هیچ توانی برای سرپا ماندن آن باقی نگذاشته است.

برج های دوقلو صفا

حفاری پای پی‌های برج صفا برای به دست آوردن گنج خیالی

حسین نجفی‌پور – مدیرعامل انجمن دوستداران میراث فرهنگی نجف‌آباد می‌گوید: نه تنها از زمان ثبتِ این اثر تاریخی و ارزشمند در فهرست میراث ملی، تا کنون هیچ مرمتی روی آن انجام نشده است، بلکه در بارندگی‌های گذشته نیز بخش‌هایی از آن تخریب شده و در صورتی که زمستان امسال بارندگی‌ها مانند گذشته باشد، احتمال ریزش بخش بیشتری از این بنا وجود دارد.

او با اشاره دو مالک داشتنِ «برج‌های صفا» در نجف‌آباد و بی‌توجهی‌هایی که نسبت به این اثر تاریخی در این شهر می‌شود، ادامه می‌دهد: در طول سال‌های گذشته بخشی از خانه‌های تاریخی و دیگر آثار تاریخی شهرستان مانند “پنگ‌خانه”، بخش زیادی از بافت تاریخی شهر یا طبقه دوم “حسینیه ارشاد” تخریب شده‌اند و اکنون با آسیب‌هایی که به این اثر تاریخی وارد شده، احتمال تخریب برج‌های صفا نیز افزایش پیدا می‌کند، به خصوص که درصد بیشتری از یکی از برج‌ها تخریب شده و در نمای ظاهری آن هم مشخص است.

وی با بیان این‌که در سال‌های گذشته این دو مالک در فضای مسکونی خانه زندگی می‌کردند، اما چند سالی است که هیچ کس در این فضا مستقر نیست، می‌افزاید: چند سال قبل، آن‌ها درخواست خروج از ثبت این اثر تاریخی را به دیوان عدالت اداری بردند، اما خوشبختانه رأی به نفع آن‌ها نبود. از سوی دیگر مالکان می‌گویند فروشنده‌ی این ملک هستند، اما آن‌قدر قیمت را بالا می‌گویند که کسی امکان خرید آن را ندارد.

او با اشاره به وضعیت نامناسب این بنای تاریخی که دست‌کم تا سال گذشته پی‌ ساختمان و طاقچه‌های آن وضعیت مناسبی نداشته‌اند، اضافه می‌کند: ستون‌های چوبیِ صفوی بنا چند سال قبل ریزش کرده و تزئینات مشبک آن نیز تخریب شدند، حتی مدتی حفاری‌هایی به منظور پیدا کردن گنج در این بنای تاریخی انجام شد که آن نیز آسیب‌هایی به بدنه بنا و پی آن وارد کرده بود.

او قدمت این بنای تاریخی را دست‌کم متعلق به دوره صفویه می‌داند و ادامه می‌دهد: بارها به شهرداری درخواست داده‌ایم تا با برگزاری چند جلسه، مشکلات مالکان مطرح و در صورت امکان برطرف شود، اما حتی هنوز این کار نیز انجام نشده‌اند.

او با اظهار امیدواری برای ایجاد توافق بین مالکان و بخش‌ خصوصی برای خریداری و سروسامان گرفتن برج‌های صفا، تاکید می‌کند: معتقدم به ثمر نشستن این کار، باعث می‌شود تا یکی از مهمترین آثار تاریخی شهر زنده شده و به شهر نجف‌آباد برگردد .

کبوترخانه‌ها و کاربری که این عنصر حیاتی در روزگار قاجار داشته

به واسطه‌ی قدمتی که برای ساخت کبوترخانه در اصفهان، قائل‌اند، می‌توان «برج کبوترخانه صفا» را از نخستین کبوترخانه‌های ساخته شده در این استان و به خصوص شهرستان نجف‌آباد دانست.

بنایی تاریخی که به واسطه‌ی کاربردش در ایران به صورت گرد ساخته می‌شد، اما معماری برج‌های “آق غلامعلی” به دلیل چهارگوش بودن‌اش، را به معماری یونانی یا کلیساهای ارمنستان نسبت می‌دهند.

کبوترخانه یا «کبوترخان» حدود ۴۰۰ سال پیش و در اوایل دوره‌ی صفوی در اصفهان و یزد رواج پیدا کرد و علاوه بر محلی برای نگهداری از پرندگان، برای مصارف کشاورزی و حتی صنعت دباغی در چرم‌سازی و ساخت باروت نیز از فضولات جمع‌شده در آن استفاده می‌شد. شاه‌عباس صفوی نیز خراج نسبتا سنگینی بر این بناهای با ارزش آن دوره بسته بود.

دست‌ کم از اواسط دوره‌ی قاجار، به‌واسطه‌ی روی کار آمدن شغل‌ها و منابع درآمدی جدید، به کبوترخانه‌ها بی‌توجهی شد. کبوترخانه‌هایی که در گذشته حتی مالیات پرداخت می‌کردند، دیگر نگاه ترحم‌آمیزی را هم جلب نکردند.

می‌گویند نقطه‌ی اوج ظهور کبوترخانه‌ها به دوره‌ی صفوی برمی‌گردد، این ادعا را سیاحانی که از ایران دیدن کردند، در سفرنامه‌های‌شان مکتوب کرده‌اند. شاردن – جهانگرد فرانسوی – که در دوره‌ی صفوی به ایران آمد، در سفرنامه‌ی خود در این‌باره نوشت: «ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌ها در آنجا ساخته می‌شود. این کبوترخانه‌ها شش برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های کبوتر ما هستند.»

حتی مرکز اصلی کبوترخانه‌ها در ایران و حتی در جهان را اصفهان می‌نامند، شهری که شاهد بیشترین و متنوع‌ترین بناها در این زمینه و در عین حال، زیباترین و بزرگ‌ترین کبوترخانه‌ها از نظر فرم است. از سوی دیگر براساس معماری شاهکاری که از کبوترخانه‌های باقی‌ مانده، زیباترین و بزرگ‌ترین این آثار، معماری دوره‌ی صفوی را نشان می‌دهد. هرچند احتمال وجود چنین بناهایی قبل از این دوره نیز وجود دارد، اما معماری این بناهای تاریخی در دوره‌ی صفوی به اوج خود رسید. وجود این بناها در این دوره‌ی تاریخی آن‌قدر اهمیت داشت که مالیات سنگینی برای آن‌ها وضع شد و کسانی که صاحب یک کبوترخانه بودند، باید مالیات سنگینی می‌پرداختند.

نجف آباد نیوز