ساله.سال م.رخداد
13711951مگنبد تجديد بنا و به خشتهاى طلا آذين شد.
13731953مآينهكاريهاى سقف و رواقهاى حرم به طور كامل بازسازى و كاشيهاى معرّقى
از اصفهان براى آراستن حرم امام حسين(عليه السلام) و حضرت عبّاس به كربلا آورده شد.
در همين سال قسمت بالاى ايوان قبله (ايوان طلا) را طلاكارى كردند.
13831963مهيأت نوسازى حرم براى نماى ديوارهاى بيرونى حرم سنگهايى از ايتاليا
وارد كرد. در همين سال يكى از نيكوكاران به نام قنبر رحيمى ستونهاى سنگى گرانقيمتى
براى نماى ايوان قبله اهدا كرد و ديوارهاى مقتل ابى عبدالله را نيز با سنگهاى مرمر
روشن تزيين كرد.
13831964مهيأت نوسازى حرم به بلندتر كردن ايوانها و نماكارى ديوارهاى آنها با
كاشى اقدام كرد.
13841965ميكى از نيكوكاران ستونهايى سنگى براى نصب در ايوان طلا هديه كرد.
13881968مستونهايى سنگى از ايران وارد كردند و به برداشتن سقف قديمى ايوان
پرداختند. در همين سال رياست اوقاف عراق بالابرهايى براى نصب سنگهاى مرمر در اختيار
گذاشت.
13901970مشمشهايى از بتون مسلح كه با پلهاى مسلح به هم متصل مى شد زده شد تا
بعداً ستونهاى سنگى ايوان را بر روى آنها استوار كنند.
13921973مكلنگ احداث بناى جديد ايوان طلا بر زمين زده شد.
13941974مطرح نوسازى و هماهنگ سازى صحن شريف تدوين شد. اين طرح شامل احداث مجدد
ايوان، خراب كردن ضلع غربى صحن وهمچنين نماكارى ديوارها با كاشى بود.
13951975مكار تعميرات حرم امام حسين(عليه السلام) و حرم حضرت عباس(عليه السلام)
با كاشيكارى ديوارهاى جلوى صحن و ساختن كتابخانه و موزه در ضلع غربى حرم امام(عليه
السلام)پيگيرى شد.
13961976موزارت اوقاف به تزيين و نوسازى ايوان طلا به وسيله كاشى معرّق و
خاتمكارى پرداخت.
توصيف عمومى حرم امام حسين(عليه السلام)
امام صادق(عليه السلام) فرمود: جاى قبر حسين(عليه السلام) از آن روز كه وى در آن
دفن شد باغى از باغهاى بهشت است. امام سجّاد(عليه السلام) هم از عمّه خود
زينب(عليها السلام) روايت كرده كه وى از جدّ خود رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل
كرده كه فرموده است:
«در اين سرزمين طف و بر قبر سرور شهيدان پرچمى مى افرازند
كه درگذر روزگاران نه نام آن از ياده مى رود و نه نشانش نابود شود.» مرقد
امام حسين(عليه السلام) و سرزمين و حائرى كه آن را دربر گرفته، چهار ويژگى را
داراست كه خداوند آنها را سزايى برفداكارى امام قرار داده است:
«شفا در تربت اوست، دعا در زير گنبد او اجابت شود، امامان
از نسل اويند و هر كس به زيارتش رود روزهاى زيارت، از عمر او شمره نشود.»
حسين(عليه السلام) شخصيتى يگانه و برجسته است و از چنان بهرهاى از دانش برخوردار
است و چنان فداكارى سترگى از او خاسته است كه وى را در جايگاه پيامبران و در مرتبه
فرستادگان خداوند جاى مى دهد.
او وارث پيامبران و خود سبط برگزيده برگزيدگان خداى جهانيان و سرور جوانان بهشت
است. و هم از اين روى هيچ شگفت نيست كه مردمان در بناى قبر او و آراستن اين مرقد
مطهّر با برترين معمارى و بهترين تزيينها بر همديگر پيشى گيرند، آنسان كه تاريخ
گواهى مى دهد كه فرمانروايان و پادشاهان و صاحبان ثروت و هنر، ثروتهاى بسيارى بذل
اين راه كردند و بر پاى اين بنا طلا و نقره ريختند و صاحبان هنر و چيره دستان
روزگار را، از بنّا و معمار گرفته تا نقّاش و نماكار و آينه كار و كاشيكار، به
كربلا آوردند تا همه آنچه از دانش و هنر و خبرگى در چنته دارند فراپيش نهند. چنين
شد كه هنرمندان هنرِ خويش را و ثروتمندان ثروتِ خويش را دريغ نداشتند و از رهگذر
اين ايثار و همدلى، بنايى بلند افراشته شد كه پيكر سبط رسول خدا(صلى الله عليه
وآله) را در ميان گرفت، بنايى كه هوش بيننده ر مى ربايد و مهار از پندار و تخيّل او
مى گسلد و او را به دنياى رؤياه مى برد.
اينجاست كه سرگشته و دلداده، به تماش مى ايستد و جلوههاى هنر و زيبايى را در
معمارى بديع، بناى استوار، آينهكاريهاى شگفت، چلچراغهاى زيبا و كتيبههاى گرانسنگ
قرآنى كه بر در و ديوار حرم است نظاره مى كند.
گفتنى است معماران و هنرمندان چيره دست، اين همه هنرنمايى را در روزگارى به
انجام رساندهاند كه دسترسى به بسيارى از ابزارهايى كه امروزه وجود دارد را
امكانپذير نبوده و تنها از ابزارهاى معمولى و ساده بهره مى جسته و با همين ابزار
توانستهاند جلوههاى هنرى بديعى را پديد آورند كه به سان ستارگان آسمان بدر مضجع
امام شهيدان را در برگرفته است; چه، شهيد خفته در آن مضجع فراتر از همه اين جلوههاى
مادى، و خود حجت خدا در زمين و احياگر آيين پيامبر برگزيده خدا با قيام و جهاد خويش
است. به بركت همين مضجع است كه آن جلوههاى هنرى چنين بديع انجام يافته و به مرتبهاى
رسيده است كه در دنياى امروز كمتر همانندى برايش توان يافت.
بناى بلند حرم امام زيبايى و خيال انگيزى هنر اسلامى را به نمايش مى گذارد و از
پيشرفت و شكوفايى تمدّن اسلامى و چيرگى مسلمانان در اين عرصه خبر مى دهد.
هنرمندان اين بنا توانستهاند آينهكارىهايى تحسين برانگيز با مقرنصها و اشكال
هندسى، فضايى ويژه بر ديوارها و سقفها پديد آورند; به گونهاى كه از هر زاويه نور را
باز مى تاباند و يادآور اين حقيقت مى شـود كه اينجا نورى خدايـى جلوهگر است. اين
جلوههـا و همچنين هنرنمايىهايى كه در ساخت ضريح مطهّر و آراستن آن به قطعههاى طلا
ونقره به چشم مى خورد، در كنار شمعدانها و چراغدانهاى زيبا و تاج و كُلهخودهاى
مرصّع و جلدهاى نفيس قرآن و سرانجام ابزارهايى همانند دستههاى شمشير، سپرها، غلافها
و ديگر نفايسى كه امروزه در گنجينه حرم نگهـدارى مى شود ، همه و همـه، از دقّت و
چيرهدستى آفرينندگانش خبر مى دهـد. افزون بر اين، كـف حرم با سنگهاى مرمرى فرش شده
كه از خارج عراق آوردهاند. ديوارها نيز به همين سنگها تزيين شده ودر جمع درخشش
خيرهكننده به وجود آورده است، به سان الماسى كه پرتوهاى نور را بازتاباند.
به هر روى، تاريخ طلاكارى، آينهكارى، خاتمكارى و به كارگرفتن طلا و نقره براى
آذين كردن حرم و همچنين استفاده از چلچراغهاى زيباى شيشهاى به دوران حكومت صفويان و
به سال 914ه. ق. باز مى گردد. تا پيش از اين، بناى حرم بنايى ساده بود كه در آن به
گچ و آجرهاى محلّى بسنده كرده بودند. امّا پس از آن، به وارد كردن سنگهاى مرمر از
خارج عراق، براى آراستن حرم پرداختند.
جهانگرد نامور، ابن بطوطه يكى از كسانى است كه كربلا را در دوره قديمش زيارت
كرده است. او در سفرنامه خود، در اين باره چنين مى نويسد:
«سپس به كربلا، مرقد حسين بن على(عليهما السلام)، سفر كرديم. آنجا شهرى است كوچك
كه باغهاى نخل، آن را در ميان گرفته و از فرات سيراب مى شود. روضه مقدّسه، در داخل
شهر قرار دارد و در جوار آن مدرسهاى بزرگ و زاويهاى(107) مبارك است.
آنجا به هر كس آمد و شد كند غذا دهند.
بر در روضه حاجيها و دربانان هستند و هيچ كس بدون اجازه آنها به بارگاه درنيايد.
هركس به بارگاه در مى آيد عتبه مبارك راكه از نقره است مى بوسد. بر بالاى ضريح
چراغدانهاى طلا و نقره و بر درها پردههاى حرير آويخته است. مردمان اين شهر دو
طايفهاند: فرزندان زحيك و فرزندان فائز و ميان اين دو طايفه پيوسته جنگ و درگيرى
است، هر چند هر دو طايفه از اماميهاند و تبارشان به يك پدر مى رسد. به سبب فتنه و
جنگِ اين دو طايفه، از اين شهر دورى گزيدم.» عباس مكّى، يكى ديگر از سيّاحان است كه
حرم امام حسين(عليه السلام) را چنين وصف مى كند:
«در حرم سرورم حسين(عليه السلام) چراغدانهايى خيره كننده از ورق مرصّع و
گونههايى از جواهرهاى گرانبهاست كه با خراج يك شهر برابرى كند. اغلب اينها هديههاى
شاهان وفرمانروايان ايران است. بر فراز قسمت بالاى سر مبارك چراغدانى از طلاى سرخ
به وزن دو من يا بيشتر آويخته است. بر بناى حرم گنبدى است بلند، با بنايى شگفت كه
خبرهاى چيرهدست و آگاه آن را ساخته است و سر بر آسمان مى سايد.» عبدالوهاب عزام از
ديگر كسانى است كه در وصف حرم امام(عليه السلام) چنين مى نويسد:
«به مسجد درآمديم. آنجا همهمه كسانى كه قرآن ودع مى خواندند بلند بود. سپس ضريح
مبارك را زيارت كرديم. عظمت آن جايگاه ما را از اين بازداشت كه ديده در مرتع جمال و
زيبايى و شكوه و زينت و زيور خيره كننده آن رها كنيم. در كنار مسجد]ى كه ضريح
امام(عليه السلام) را در برگرفته[ مسجدى ديگر است كه ضريح عباس بن على(عليهما
السلام) در آن جاى گرفته و در مسجد حسين(عليه السلام) ]مقصود همان حرم امام است
[سردابى است كه حدود ده پله پايين مى رود و در پايين آن جايى است كه با تورهاى آهنى
محصور شده وآن را قتلگاه نامند و گويند خون حسين(عليه السلام) به هنگام شهادت در
اين نقطه بر زمين ريخته است. در روايتى ديگر آمده كه اينجا زادگاه عيسى بن
مريم(عليه السلام) است.
در گوشهاى از حرم حجرهاى است كه سه تن از شاهان قاجار; احمد شاه، پدرش محمّد على
شاه و جدّش مظفّرالدين شاه در آن به خاك سپرده شدهاند. قبرهاى اين سه از زمين
برجسته نيست و تنها با موزاييك فرش شده و در نزديك آنها تصويرى از اين سه پادشاه بر
ديوار آويخته است.
دوست داشتم فرصت فراهم باشد و زمانى درازتر در اين حرم پر عظمت بمانيم تا به
درازا از آن سخن گويم. امّا زيارت ما زيارتى شتابان بود كه در آن به همان اندازه كه
واجب است بسنده داشته شد.» سيد عبدالرزاق حسنى در زمانى نزديكتر به زمان حاضر،
درباره حرم امام حسين(عليه السلام)چنين نوشته است:
«ضريح امام حسين(عليه السلام) در ميان بنايى بزرگ است كه گنبدى طلا پوشيده، بر
فراز آن مى درخشد و در دو سوى آن نيز دو گلدسته طلاست. سلطان سليمان قانونى در خلال
زيارت كربلا در سال 941ه. ق. = 1534م. گنبد وگلدستهها را نوسازى كرد و پس از آن هم،
چونان كه بر ديوار گنبد با خطوط طلايى حك شده، ناصرالدين شاه در سال 1283ه. ق. =
1866م. دستور داد آن را با طلاى ناب پوششى تازه دهند. ارتفاع اين گنبد به 35 متر مى
رسد. ضريح امام كه در زير اين گنبد جاى گرفته، سكو مانندى است فراهم آمده از چوب
ساج كه به عاج فاخرى ترصيع شده و دو لايه مشبّك بر آن قرار دارد; يكى از فولاد
مرغوب كه ضريح داخلى را تشكيل مى دهد و ديگرى از نقره سفيد و پر درخشش كه ضريح
خارجى است.
طول ضريح نقرهاى خارجى پنج و نيم متر و عرض آن چهار و نيم متر است. بر بالاى
ضريح ظرفهاى طلايى كه سنگهاى قيمتى در آنها به كاررفته است وجود دارد و در هر
گوشهاى از آن گويچهاى از طلاى ناب است كه قطر آن به نزديك نيم متر مى رسد. بر روى
ضريح صفحههاى مشبك ديگرى قرار دارد كه با ضريح بيرونى تفاوت چندانى ندارد و با آن
فاصله هم ندارد و تنها از هر طرف 12سانتيمتر از صفحههاى ضريح اصلى كوچكتر است.
مرقد امامزاده على بن الحسين(عليهما السلام) مشهور به على اكبر هم، كه با پدرش
در يك روز به شهادت رسيد و در كنار او به خاك سپرده شد، در درون همين ضريح است.» بر
پيشانى ضريح امام(عليه السلام) اين عبارت نوشته است:
«اِنَّ الدّاعي اِلى حُبِّ آلِ مُحَمَّد الطاهر بن أبِي
مُحَمَّد الطاهِر سَيف الدّين نَجْل سَيِّدنا مُحَمَّد بُرهان الدّين مِنْ بِلاد
الْهِند سَنَة خَمْس وَ خَمْسِين وَثَلاثمأة بَعْد الألف 1355ه.».
«دعوت كننده به دوستى خاندان پيامبر، سيف الدين طاهر بن
ابومحمّد طاهر، نوه سرورمان محمّد برهان الدين از كشور هند، به سال هزار و سيصد و
پنجاه و پنج قمرى.» در جلوى ضريح ميدانى است كه هيچ كس بدان پا نمىگذارد;
زيرا مرقد شهيدان كربلا كه در صف همراهان امام به پيكار ايستادند و شهيد شدند و همه
را در يك نقطه ودر يك قبر به خاك سپردند، در اينجا واقع است. در ضلع جنوبى اين
ميدان نردههايى مشبّك از جنس نقره و به طول چهار متر و هشتاد سانت قرار دارد و اين
منطقه به «مرقدشهيدان» نامور است.
همان گونه كه از دو متن پيشگفته بر مى آيد بر مضجع امام صندوقى است چوبى كه عاج
نيز در آن به كار بردهاند. روى آن ضريحى مشبك از فولاد مرغوب است و بر روى اين ضريح
ضريحى ديگر است كه از نقره ساخته شده و لايه بيرونى را تشكيل مى دهد. مشبّك اين
ضريح از شش ضلعىهاى متساوى الأضلاع حاصل آمده است. از آنجا كه مضجع على اكبر نيز در
درون همين ضريح جاى دارد، ضريح امام در قسمت موازى مضجع على اكبر تقريباً به اندازه
يك متر بزرگتر است.
بناهـاى حرم امام(عليه السلام) محدودهاى مستطيل شكل را در برمىگيرد كه ضلع
شمالجنوب بيرونىِ آن 125 متر و ضلع شرق ـ غرب آن 95 متر است. اين محدوده، همه
بناهاى حرم مطهّر را در برمىگيرد. صحنى وسيع همه اين بناها را در ميان گرفته و بر
پيرامون آن نيز ديوارى برپا شده است.
بناى حرم بنايى كهن و محكم است كه با گچ و آجر ساخته شده و روكارىهاى متنوّعى از
گونههاى كاشى و آينه قرار گرفته تا مينا و طلا ونقره، آن را زينت بخشيده است. مساحت
حرم امام(عليه السلام) به 3850 متر مى رسد و مضجع امام(عليه السلام) در وسط اين حرم
جاى گرفته و بر فراز قسمت اصلى بنا گنبدى بر پايههاى چهارگانه بنا كه طول و عرض
هركدام 5/3 در 5/2 متر است استوار شده و ارتفاع اين گنبد هم از سطح زمين 39 متر
است.
گنبد از نوع گنبدهاى پيازى شكل با ساقهاى نسبتاً بلند است و پنجرههايى با طاقهاى
قوسى شكل از اين ساقه به درون بنا گشوده مى شود. سرتاسر گنبد، از ساقه تا نوك آن،
بهطلاى ناب روكش شده و به خوبى ترسيم كننده اوج شكوه و عظمت معمارى اسلامى است.
به هر روى، بناى حرم مطهّر، ضريح امام را در ميان گرفته و زايران بر گرد آن طواف
مى كنند، آنجا نماز مى گزارند، قرآن مى خوانند و دست دعا و نيايش به درگاه خداوند
برمىآورند.
ضريح مطهّر در بخشى كه مرقد امام را در برگرفته، طول آن به پنج دهنه (پنجره)
وعرض آن نيز به چهار دهنه (پنجره) تقسيم مى شود و هر قسمت 80 سانتيمتر عرض دارد،
امّا بخشى كه مرقد على اكبر(عليه السلام) را در ميان گرفته، از طرف عرض تنها يك بخش
و از طرف طول شامل دو بخش است. همانگونه كه پيشتر اشاره شد طول مجموع آن قسمت از
ضريح كه مرقد امام(عليه السلام) را دربرگرفته، 5/5 و عرض اين قسمت 5/4 متر، ولى طول
آن قسمت كه قبر على اكبر(عليه السلام) را در ميان مى گيرد 6/2 متر و عرض آن 4/1 متر
است. ارتفاع ضريح 5/3 متر است. و بر بالاى آن درچهار گوشه، چهار گويچه طلاست كه قطر
هر يك به 50 سانتيمتر مى رسد. در كنار اين گويچهها ظرفهاى مستطيل شكلى است كه طول
هر يك به نيم متر مى رسد و زراندود شدهاند.
در زاويه جنوبى ضريح و به فاصله يك و نيم متر تا ضريح على اكبر(عليه السلام)
ضريح شهيدان كربلا واقع شده و در جلوى مرقد نيز ]ميان قسمتهاى واقع شده در زير گنبد
وقسمتهاى بيرونى[ پنجرهاى از نقره است كه پنج بخش، هر بخش با عرض 75 سانت و طول 70
سانت تشكيل شده و پهناى اين پنجره در مجموع 8/4 متر است.
نماى درونى گنبد با پوششى از كاشى فراهم آمده كه بر آنها نقشهايى زيبا همراه با
نوشتههايى دربردارنده نامهاى امامان دوازده گانه به چشم مى خورد. قسمت ساقه نيز به
آياتى از سوره منافقون زينت يافته و اين كتيبهها را، چونان كه از تاريخ ثبت شده در
آنپيداست، شيخ جواد على به سال 1371ه. ق. نوشته است.
در نماى داخلى قسمت بالاى گنبد هم كتيبهاى كه سوره فجر بر آن نقش بسته است به
چشم مى خورد و در فاصله ميان كتيبههاى پايين و كتيبه بالاى گنبد (در نماى داخلى)
دوازده پنجره قرار گرفته كه فاصله هر يك با ديگرى از داخل 25/1 متر و فاصله آنها با
پنجرههايى كه از لايه فوقانى گنبد به بيرون گشوده مى شود تنها 30 سانتيمتر است. اين
پنجرهها را سيدجواد حسن آل طعمه، توليت حرم امام(عليه السلام) در سال 1297ه. ق. و
به هدف تهويه هوا گشود.
بنايى كه گنبد بر فراز آن قرار گرفته، از چهار ستون تشكيل يافته و اين ستونها با
طاقهايى قوسى شكل به هم وصل شده و هر يك از چهار طاقى كه بدين ترتيب در چهار سو به
وجود مى آيد قسمت زير گنبد را از رواقهاى ديگر جد مى كند.
سلطان نظام شاه، در دوران حكمرانى بر دكنِ هند، فرشهاى حرير بسيار، جواهرهاى
ارزشمند و همچنين مقدار زيادى ظرفهاى طلا و چراغدانهاى زيبا به حرم امام(عليه
السلام) هديه كرده و همزمان به متوليان و دربانان حرم نيز هديههاى فراوانى داده
بود. او در همان زمان پيكر طاهر شاه را نيز از هند براى به خاك سپارى در حرم امام
حسين(عليه السلام) به كربلا روانه ساخت. وى در حرم به خاك سپرده شد و از همان دوره
تا كنون پيوسته حكمرانان هند هديههايى براى حرم امام(عليه السلام) فرستادهاند.
شاه اسماعيل صفوى نيز در هنگام حكمرانىاش فرمان داد صندوقى از خاتم بسازند و بر
روى قبر بگذارند. او همچنين رواقهاى حرم را با قالىهاى گرانبهاى ايرانى پوشاند و
دوازده چراغدان طلاى خالص به حرم هديه كرد.
هنگامى هم كه شاه عباس در سال 1032ه. ق. به زيارت كربلا آمد فرمان داد ضريحى مسى
براى قبر امام بسازند و گنبد را از بيرون نوسازى و از درون نيز با كاشى ومرقعهاى
زيبا زينت دهند. او همچنين اموال فراوانى در اختيار متوليان و دربانان حرم قرار
داد. صندوقى كه وى بر قبر نهاده بود تا سال 1357ه. ق. باقى بود و در اين سال صندوقى
شيشهاى جايگزين آن شد.
در سال 1232ه. ق. فتحعلى شاه قاجار فرمان داد بر روى ضريح مسى، كه شاه عباس
ساخته بود، ضريح نقرهاى بسازند و صندوق خاتمى را هم كه وى بر قبر نهاده بود با چوب
ساج روكش كنند. سيد عبدالصالح آلطعمه توليت حرم مطهّر امامحسين(عليه السلام)
بهنگارنده كتاب گفتهاست:
«چنانچه بر پنجره جلوى درِ ضريح نوشته است: صندوق خاتمى كه
بر مرقد امام است از سوى شاه طهماسب صفوى و در سال 1123ه. ق. به حرم هديه شده است،
اين صندوق در حمله وهابيان در سال 1216 آسيب ديد و تا حدّى سوخت، امّا در سال 1225
و در دوران حكومت قاجار بازسازى شد. در اين باره بر خود صندوق چنين نوشته است: «بعد
تكسير اعداء الله في سنة 1216ه. قام بتجديده خان القاجار سنة 1225ه. كتبه صالح
الكلكاوى».
وى در ادامه افزوده است :
«سيد محمد فولادزرى مبلغ 1500 دينار به بازسازى و نوسازى بخشهاى سوخته صندوق
ضريح داخلى و همچنين نصب صفحههاى شيشهاى در داخل چارچوبهايى كه از چوب ساجِ زيور
يافته به چوب، ساخته شده بود، اختصاص داد. در پى اين بازسازى، جشن بزرگى در حرم
امام حسين(عليه السلام) بر پا شد و ملك فيصل دوم در جريان بازديد از كربلا، كه به
سال 1947 م. انجام گرفت، در اين جشن شركت جست و از اين اثر هنرى بديع پردهبردارى
كرد.» در سال 1206 ه. ق. شاهزاده محمد بن محمد حسين بن فتح على فرمان داد گنبد
مبارك حرم امام حسين(عليه السلام) را طلا پوش كنند و اين كار به فرمان او انجام
گرفت.
رونلدسن مى گويد :
ضريح امام حسين(عليه السلام) در زير گنبد طلا قرار دارد و مشتمل بر دو ضريح
بيرونى وداخلى است و ضريح بيرونى از نقره ساخته شده و ناصرالدين شاه آن را به حرم
اهدا كرده و نام او هم بر اين ضريح منقوش است. بر در ضريح بيرونى پنجره نقرهاى
زيبايى است و بر بالاى آن نوشته شده است: «قالَ رَسُولُ الله:
الحَسَنُ وَالحُسَيْن سَيِّدا شَبابِ أهْلِ الْجَنَّة وَأبُوهُما خَيْرٌ مِنْهُما».
تصوير ص191 در سال 1358 ه. ق. سلطان سيفالدين طاهر، داعى اسماعيلى، كربلا را
زيارت كرد و به ضريح امام(عليه السلام) پنجرهاى نقرهاى كه در هند ساخته شده بود
اهدا نمود.
به هر روى، ضريح مطهر امام حسين(عليه السلام) قبلهگاهى براى مسلمانان و نقطه
اميد وآرزوى شيعيان و همچنين جلوهگاهى از تمدن و ميراث فرهنگى شيعه است كه به واسطه
جايگاه بلند و انكار ناشدنىاش، هماره مورد توجه بوده است، چونان كه شاعران و
سخنوران در عرصه ادب عربى و فارسى شعرها در وصف ضريح گفته و جلوههايى از جمال و
شكوه آن بارگاه رابه قالب نظم و شعر در آوردهاند. از آن جمله است، چند بيتى زيبا و
بديع از مهيار ديلمى كه بدين معنى سروده است:
«گويا ضريح تو گلى است بهارى كه باد پاييز بر آن وزيده است.
اين بوى تو است كه زايران با خود مى آورند يا اين مشك است كه به خاك و تربت تو
در آميخته است.»
دعبل خزاعى در بيت شعرى گويد
«هيچ باغ و بوستان نيست كه آرزو نكند اى كاش مضجع تو باشد و
پيكر تو را بر دامن گيرد.» هم ابوبكر آلوسى در دو بيت ديگر گويد:
«سر حسين(عليه السلام) را در خاور و باخترِ زمين مجوييد.
همه آن جاىها را وانهيد و به سوى من آييد كه آرامگاه او در قلب من است.» در حرم
امام(عليه السلام) نوشتهها و لوحهايى خوش منظر و خيرهكننده به چشم مى خورد كه در و
ديوار و سقف حرم را آراسته است. در بالاى ستونى كه در ميانه ضلع جنوبى پنجره فولاد،
پيش روى مبارك قرار دارد، اين عبارت به چشم مى خورد:
«مَنْبَكى وَتَباكى عَلَىالْحُسَيْن فَلَهُ الْجَنَّة، صَدَقَالله وَرَسُولُه
سنة 1715ه.(115)».
در مقابل چهار گوشه قبر شريف عبارت زير ديده مى شود:
«واقفة الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقى خان اليزدي محمد حسين، سنة 1222ه.(116)».
هم، در ايوان بيرونى ديوار رواق غربى كه مقابل پنجره فولاد است. بر بالاى پنجره
و بر روى كاشى اين عبارت است:
«عمل أوسته احمد المعمار 1296 ه.(117)».
بر بالاى مقبره شمالى، كه مقابل ضريح امام(عليه السلام) است، پنجرهاى است كه بر
آن اين عبارت ديده مى شود:
«إنّه بمباشرة الحاج عبدالله بن القوام عَلى نَفَقة الحاج محمد صادق التاجر
الشيرازي الاصفهانى الأصل قد قام بتكميل تعمير سرداب الصحن الحسينى وتطبيق الأروقة
الثلاثة الشرقي والشمالي والغربي بالكاشي في سنة ألف ثلثمأة الهجرية(118)».
گنجينه حرم مطهر امام حسين(عليه السلام)
گنجينه حرم در سمت شمال آن واقع است و جواهرات و نفايس و آثار ارزشمند بىشمارى
را در خود جاى داده كه در گذر سدههاى گوناگون، شاهان و فرمانروايان وخسروان
سرزمينهاى اسلامى هديه كردهاند.
اما كتابخانه حرم مطهّر در سمت شرق آستانه حرم قرار گرفته و چندين قرآن خطّىِ
نفيس در آن نگهدارى مى شود.
آنچه در صفحات آينده پيش روى داريد، فهرستى از آثار گنجينه و كتابخانه است كه
يكى از پژوهشگران عراقى به نام منير قاضى آن را فراهم ساخته و در «مجله مجمع
علمىعراق(119)» چاپ شده است:
فهرست آثار موجود در گنجينه حرم امام حسين(عليه السلام)
حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) يكى از عتبات مقدسه است كه به لحاظ فضيلت در
مرتبه دوم پس از حرم امام على(عليه السلام) جاى دارد.
«عتبات» و «عتب» جمع واژه «عتبه» است و عتبه در لغت،
هم به معناى قسمتى از چارچوب در است كه مماس با زمين قرار مى گيرد و هم به معناى
پله است، هر چند معناى اول مناسبتر مى نمايد و بدينسان نام عتبه بر آن آستانههاى
سراسر قداستى نهاده شده كه آرامگاههاى امامان شيعه را در بر مى گيرد و هم مايه
افتخار عراق و هم آيتى از آيات خداوند است. اين نامگذارى مجازى كه از باب ناميده
شدن كلّ به جزء آن است، بدين باز مى گردد كه آستانه در نخستين جزئى است كه زائر به
هنگام ورود به حرم براى زيارت بر آن قدم مى گذارد.
البته معناى دوم نيز معنايى ممكن است، بدين اعتبار كه هر يك از آرامگاههاى
امامان، پلهاى از پلكان كمال و يا هر يك از امامان پلهاى از پلكان امامت است. در
اين كاربرد، مجازى استعارهاى تصريحى وجود دارد.
از دو تفسير پيشگفته، تفسيرِ نخست لغوىِ صرف است و تفسير دوم تفسيرى است; لغوى
كه تا حدى به معانى عرفانى آميخته است. شايد از همين روى اهل لغت تفسير نخست و اهل
عرفان و سلوك تفسير دوم را برگزيده باشند، آنسان كه طايفه بكتاشيه، كه داراى
گرايشهاى صوفيگرانه هستند، اين تفسير را برگزيدهاند.
به هر روى، هر يك از اين عتبات در بردارنده گنبد، گلدستهها و رواقها و يا
مسجدهايى است كه مرقد امام را در بر گرفته است. در بيشتر اين زيارتگاهها صحنى بزرگ
هست و در آن نيز حجرهها و ايوانهايى است كه زايران و مجاوران را در خود جاىمىدهد.
اغلب اين بناها به كاشى زينت يافته، اغلب گنبدها طلاپوش يا طلا اندود است ودرها نيز
داراى روكشهايى از جنس طلا يا نقره است. دور نگفتهايم اگر بگوييم هر يك از عتبات
مقدسه در واقع مسجدى است بزرگ كه در ميان و يا در كنار آن گنبدى قرار گرفته، مرقد
يكى از امامان در زير اين گنبد است و در جوار اين مسجد بزرگ نيز همان مراكز عمومى و
خدماتيى وجود دارد كه در پيرامون هر مسجد ديگر هست.
در عراق پنج زيارتگاه مشهور وجود دارد كه از همه با نام
«عتبات عاليات» ياد مى كنند:
1 ـ حرم مطهر امام على(عليه السلام) در نجف اشرف.
2 ـ حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) در كربلا.
3 ـ حرم مطهر حضرت عباس بن على ـ برادر ناتنى امام حسين(عليه السلام)ـ در كربلا.
4 ـ حرم مطهر كاظمين كه مرقد دو امام شيعه; يعنى امام كاظم(عليه السلام) و نوه
آن بزرگوار امام جواد(عليه السلام) را در خود جاى داده و در كاظميه كه امروز يكى از
مناطق بغداد به شمار مى رود واقع است.
5 ـ حرم مطهر سامرا كه مرقد دو امام ديگر; يعنى امام هادى و امام عسگرى(عليهما
السلام)است.
عراق به واسطه همين زيارتگاههاى مهم، در ردهبندىِ سرزمينهاى مقدس، در رتبه دوم
پس از حجاز يا فلسطين جاى مى گيرد.
البته ناگفته نماند كه هر يك از اين زيارتگاهها، بسته به موقعيت شهر، وضعيت
تاريخى و اوضاع و شرايط سياسى ـ اجتماعى كه بر آن گذشته، از نظر وسعت، عظمت ظاهرى
بنا و چگونگى جلوهگرى هنرهاى اسلامى در آن، با ديگرى متفاوت است.
برخى از اين زيارتگاهها و البته اغلب آنها داراى گنجينهها و كتابخانههايى است كه
هديهها و جواهرات و نفايس را در خود جاى مى دهد. از اين ديدگاه، حرم مطهر امام
على(عليه السلام) جايگاه نخست را از آنِ خود ساخته و در بر دارنده جواهرات و نفايس
ارزشمند بسيارى است، و البته ما در اين كتاب درصدد پرداختن بدان نيستيم.
حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) نيز كتابخانه و گنجينهاى درخورتوجه دارد و
نگارنده اين كتاب توانسته است در دوران عهدهدارى سمت بازرسى كل اداره اوقاف، به سال
1932م. گنجينه و كتابخانه را از نزديك ببيند و ميراث گرانسنگ موجود در اين دو مركز
را بررسى و فهرست كند. اينك اين فهرست فراروى خوانندگان است. يادآور مى شود فهرست
سه دسته نفايس را در بر دارد:
الف ـ قرآنهاى خطى كهنى كه در زمانهاى مختلف به حرم اهدا شده است.
ب ـ كاشىهاى قديم و گرانقيمتى كه در حرم وجود داشته است.
ج ـ جواهرات و اشياى قيمتى و يا باستانى كه به حرم اهدا گرديده و يا به گونهاى
ديگر در آنجا گردآورى شده است.
مهمترين قرآنهاى خطى در حرم امام حسين(عليه السلام):
عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات
11610151225همحمّد جعفربرگههاى آن از پوست نازك است، سطرها تا كنارههاى صفحه
كشيده شده و تمام عرض ورقه را در بر گرفته. خطوط آن ظاهراً كهن و از نوع خط كوفى و
به امام سجاد(عليه السلام) منسوب است.
تصوير ص110 25531121252هافق الدولة هندىخطوط با مداد نقرهاى نوشته شده، سر سطرها
لاجوردى است و ميان سطرها ترجمهاى با خط آبى رنگ و در حاشيه برگهها نيز تفاسيرى
ديده مى شود. همه ورقهها به گونهاى كم نظير زينت يافته و در لابلاى آنها ورقههايى
سفيد و بدون نوشته از جنس ديگر اوراق ديده مى شود.
گويند در كتابت و تزيين اين مصحف، هفتاد هزار روپيه هزينه شده است.
در آغاز و انجام آن چهار ورقه كه هر كدام به گونهاى بديع آراسته شده است وجود
دارد. خطّ آن خطى معمولى است و آن را به ميرزا عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات حسين
نسبت دادهاند.
31711151106همحمّد جعفرهمه ورقههاى اين قرآن بخوبى زينت يافته و خطوط آن كاملاً
روشن وآشكار و خط آن بر شيوه ابن مقله است. خطاط ناشناخته است.
42918151215همحمّد على خانخطوط با مداد مشكى و بر آب طلا نوشته شده است. ميان
سطور ترجمهاى فارسى با خطوط قرمز رنگ و از نوع خط رفيع ديده مى شود، ميان هر دو
ورقه يك ورقه نازك شفاف بىرنگ وجود دارد. خط، خطى معمولى و خطاط آن ناشناخته است.
صفحههاى اول و دوم آن نيز زينت يافته است.
53212151282 ه.ق.محمد بن طاهردرهر صفحه سه سطر به خط جلى و دوازده سطر به خط
رفيع وجود دارد، كنار سطرها با نقوش آراسته است. خط از نوع معمولى و خطاط آن نيز
ناشناخته است.
62811171260 ه.ق.ناشناخته ميان سطرها تفسيرهاى مختصرى به زبان فارسى به چشم مى
خورد. ورقهها زينت يافته است، خط از نوع معمولى و خطاط هم ناشناخته است.
73413241252 ه.ق.نواب تاج الدولهصفحههاى اول و دوم اين مصحف به از
حكمراناننقشهاى ريز با رنگهاى گوناگون آراسته بهره هنداست. در نخستين صفحه آن دعاى
استخاره آمده، خط از نوع خط جلى ونام خطاط نامعلوم است.
83827111252 ه.ق.ناشناختهاز آخر آن نقص دارد. صفحهها آراسته است. عددطول عرض
سطرتاريخ اسم مشخصات خط، جلى و همراه با تذهيب است و نام خطاط هم ناشناخته است.
92919111304 ه.ق.ناشناختهزينت يافته است. ميان سطرها ترجمهاى فارسى با مداد قرمز
رنگ و با خط رفيع به چشم مى خورد. نام خطاط غلام على است.
102214171304 ه.ق.قادر علىزينت يافته با آب طلاست. همه صفحههاى اين قرآن با
نقشهاى تذهيبى آراسته شده. در حاشيه هر صفحه تفسيرى فارسى با خط فارسى به چشم مى
خورد. ميان هر دو ورقه از قرآن، يك ورقه سفيد از جنس ترمه قرار داده شده است. خط از
نوع معمولى و عادى و نام خطاط غلام على است.
113220141304 ه.ق.خفراء سلطاناز آرايههاى اندكى برخوردار است. ميان سطور اندكى
تفسير با خطى به رنگ قرمز نوشته است. در حاشيه برخى از سورهها، فضيلت تلاوت آن
يادآورى گرديده و خط اين قرآن نيز خط معمولى و نام خطاط محمد نظام كازرونى است.
122916 ـ1241 ه.ق.اسعدصفحه اوّل و دوم با آب طلا و رنگهاى ديگر تزيين شده. خط از
نوع معمولى و نام خطاط ناشناخته است.
13382412ناشناختهاسعدبر بالاى بسم اللهِ هر سوره با خطى همراه با تذهيب نوشته
است: «وقف روضه امام حسين(عليه السلام)». خط از نوع معمولى و نام خطاط ناشناخته
است.
143820111241 ه.ق.اسعدنخستين صفحه از اين قرآن تزيين شده است. بر بالاى بسمالله
هر سوره عبارت عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات «وقف سيد
الشهداء» نوشته و در حاشيه آن تفسيرى فارسى است. خط از نوع معمولى و نام
خطاط ناشناخته است.
152919111247 ه.ق.نوابرمضانعلىخانداراى تزيين است. سوره فاتحه و نخستين صفحه
سوره بقره با آب طلا نوشته شده و تزيين يافته است. خط از نوع معمولى و خطاط آن
ناشناخته است.
162114141247 ه.ق.نواب رمضان على سوره فاتحه، نخستين صفحه از سوره بقره و آخرين
سوره از اين قرآن به آب طلا نگاشته وهمچنين با نقشهايى زينت يافته است. ميان سطرها
تفسيرى فارسى به خط رفيع قرمز رنگ ديده مى شود. خط از نوع معمولى و نام خطاط محمد
نظام كازرونى است.
173018121304 ه.ق.فرح سلطان خانمداراى تزيين است و ميان سطرها تفسيرى فارسى به
خط رفيع قرمز رنگ ديده مى شود. خط از نوع معمولى و خطاط آن ناشناخته است.
184730111243 ه.ق.فتحعلىشاهداراى تزيين است. ميان سطرها تفسيرى فارسى به خط قرمز
رنگ ديده مى شود و در چهار طرف هر صفحه نيز تفسيرهايى به زبان فارسى است.
193321111243 ه.ق.فتحعلىشاهداراى تزيين است. خطاط آن غلام حسين فرزند محمد جعفر
است. ميان سطرها تفسيرى فارسى با خط رفيع قرمز ديده مى شود.
202919111294 ه.ق.محمدحسينتبريزىداراى تزيين است. نخستين صفحه آن با عددطول عرض
سطرتاريخ اسم مشخصات نقشهايى زيبا زينت يافته و ميان سطرها تفسيرى فارسى با خطى
قرمز رنگ است.
21372510نامعلومناشناختهقرآنى است داراى تزيين و به خط جلى. دو صفحه آغازين آن،
كه سوره فاتحه و آيات نخست سوره بقره را در خود جاى داده است، به خطى متمايز از خط
مجموع قرآن نوشته شده و چنين مى نمايد كه بعدها آن را براى برطرف كردن نقصى كه بر
اين قرآن عارض شده است نوشتهاند. نخستين سطر هر صفحه با آب طلا نوشته شده است.
222613 ـ1253 ه.ق.نواب مهرندارنخستين صفحه اين قرآن به رنگهايى ملايم زينت يافته
و خط آن از نوع جلى است.
233022171253 ه.ق.ميرزا محمد رضنخستين صفحه آن با نقشهايى زيبا تزيين يافته، در
هر صفحه سه سطر به خط جلى وجود دارد كه يكى از آنها نقرهاى رنگ و دوتاى ديگر طلايى
است. ديگر سطرها نيز با مداد مشكى نوشته شده و در كنارههاى صفحه نقشهايى با رنگهاى
گوناگون ديده مى شود.
24322111نامعلومناشناختهدر هر صفحه سه سطر با خط جلى و هشت سطر با خط رفيع و با
مداد مشكى نوشته شده است.
25312491286 ه.ق.طهمان آغصفحههاى اول و دوم داراى تزيين است. خط اين قرآن از نوع
جلى است و ميان سطرها تفسيرى فارسى است كه با مداد قرمز نوشته شده.
263019141294 ه.ق.ابوالحسنمشيرالملكدر حاشيه صفحهها تزيينهايى ديده مى شود. در
صفحههاى اول و دوم نقشهايى زيبا وجود دارد و ميان سطرها تفسيرى به زبان فارسى
نگاشته شده است.
27312014نامعلومحسنعلى ميرزچهار صفحه آغازين داراى تزيين است. فرمانفرمخطاط آن
عبدالصمد است و اندكى نيز صفحهها زينت يافته است.
283221131259 ه.ق.محمد حسنبه خط سلطان محمدبن محمد حسين طناى آبادى و به سال
1008 نوشته شده است. در هر صفحه سه سطر با آب طلا، چهار سطر با مداد قرمز و شش سطر
نيز با مداد مشكى نوشته شده است.
293723121296 ه.ق.ناشناختهورقها با روغنى طلايى رنگ اندود شده. صفحههاى اول و
دوم داراى تزيين است و در آغاز هر سورهاى كلمه «وقف»
نوشته شده است.
302322131553 ه.ق.محمد مقيمصفحههاى اول و دوم به آب طلا و رنگهاى مختلف تزيين
شده است. در هر صفحه دو سطر با خط جلى سياه، پس از آن يك سطر به خط تذهيبى جلى وسپس
دوازده سطر با مداد سياه نوشته شده است.
314328151290 ه.ق.حاج محمد حسينصفحههاى اول ودوم به رنگهايى گوناگون تزيين شده
است. در هر يك از صفحهها سه سطر نخست به خط جلى و ديگر سطرها به خط رفيع نوشته شده،
و ورقهها نيز روغن اندود و تزيين شده است.
32362411نامعلومشهربانوبا آب طلا اندود شده، ميان سطرها تفسيرى عددطول عرض
سطرتاريخ اسم مشخصات به خط قرمز رنگ نوشته شده و صفحههاى اول و دوم داراى تزيين
است.
33463013نامعلومناشناختههمه صفحهها و برخى از حاشيهها داراى تزيين است، در سال
1238 ه. و به خط محمد على اصفهانى نوشته شده و در آغاز تصوير ص123 كتاب (116 اصلى)
هر سوره از آن با آب طلا عبارت «وقف أبى عبدالله» نوشته
است. صفحههاى اول و دوم با آب طلا تزيين شده و نخستين و آخرين سطر هر صفحه نيز با
آب طلا و به خط جلى نوشته شده است. سطر ميانى صفحه نيز به خط جلى و به رنگ مسى است.
ديگر سطرها به خط رفيع نوشته شده و از سطرهاى اول، آخر و وسط صفحه كوتاهتر است.
343524131277 ه.ق.ناشناختهسطرهاى اول، آخر و وسط صفحه با آب طلا نوشته شده، ده
سطر ديگر به رنگ سياه است. صفحههاى اين قرآن داراى اندكى تزيين است و تنها صفحه اول
با آب طلا و رنگهاى مناسب ديگرى به طور كامل تزيين شده است.
353523141292 ه.ق.محمد جوهر حبشبا روغن سياه رنگ اندود شده و صفحههاى اول، دوم و
سوم آن داراى تزيين است.
363523151293 ه.ق.حاج على جعفرسطرهاى اول، آخر و وسط هر صفحه با آب طلا و به خط
جلى نوشته شده. ديگر سطرها كوتاهتر از اين سه سطر و با مداد مشكى نوشته شده است. در
برخى از صفحهها، جدولها وتزيينهايى يافت عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات مىشود.
چنين مى نمايد كه صفحه نخست اين قرآن ناقص بوده و به جاى آن صفحهاى ديگر با خطى غير
از خط اصلى نوشته شده است.
373323121241 ه.ق.محمد جعفر آقا بابنخستين صفحه داراى تزيين است. در صفحههاى
آغازين برخى از ادعيه مأثوره آمده. در آغاز هر سوره كلمه «وقف»
نوشته شده و ورقهها اندوده است. در آخر اين قرآن 34 صفحه ديگر هست كه دعاهاى مأثوره
در آنها نوشتهاند.
384228141070 ه.ق.على عسكرصفحههاى دوم و سوم بهگونهاى زيبا تزيين شده، در آغاز
فهرست سورهها و همچنين بر بالاى بسمالله سورههاى حمد و بقره با آب نقره وطلا كلمه
«وقف» نوشته شده است. در ميان سطرها نيز تفسيرى به زبان
فارسى و با خط قرمز رنگ ديده مى شود.
394227151276 ه.ق.آقا مير على اكبرنخستين صفحه داراى تزيين است. در ميان سطرها
تفسيرى به زبان فارسى و به خط قرمز ديده مى شود و برخى از حاشيهها اندوده است.
403220141212 ه.ق.سيّد محمّد تقىدر آغاز آن شكل يك دايره و نشانههاى پسر
ميرزاستخاره وجود دارد. نخستين صفحه داراى محمّد حسينتزيين است و حاشيههاى تمام
صفحههاى ديگر هم تزيين شده است. ميان سطرها تفسيرى فارسى به خط قرمز و در حاشيه
نوشتههايى به زبان فارسى و با خطوطى به عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات رنگ سياه
ديده مى شود.
413422121231 ه.ق.حاج محمد صالحورقهها اندوده است. صفحه اول و دوم با آب
اصفهانىطلا و رنگهاى مناسب ديگر تزيين شده. ميان سطرها تفسيرى فارسى با خطوط قرمز
رنگ آمده و هر صفحه با مهرى ختم مى شود كه عبارت «وقف مرقد
حسين» در آن نقش بسته است. خطاط ناشناخته مانده و سال نوشته شدن آن، 1088
ه.ق. است.
42332391288 ه.ق.گلدارخانتنها نيمى از قرآن را در بر دارد. به نظر مى رسد نيمه
ديگر در مجلد دوم بوده و آن مجلد مفقود است. الفاظ جلاله در اين قرآن به آب طلا
نوشته شده و صفحههاى اول، دوم و سوم آن داراى تزيين و بسيار زيبا و چشمنواز است.
434929151232 ه.ق.آغا علىخط ان از نوع جلى كامل است و صفحههاى اول و دوم اندوده
است.
44422981258 ه.ق.منوّر الدولهبه خطى سياه رنگ بر روى قرمز نوشته شده و ميان
سطرها داراى تزيين است. در حاشيه صفحهها جدولى دو ستونى ترسيم شده و در آن تفسيرى
فارسى به خط تعليق قرمز رنگ نوشته شده است. اين قرآن در اوج زيبايى و شامل سه جلد
است.
45392611نامعلومناشناختهچنين مى نمايد كه از قسمتهاى آغازين ناقص بوده و به خط
ديگرى غير از خط اصلى تكميل شده است. ورقهها اندوده و تزيين يافته است. از انتها يك
صفحه كم عددطول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات دارد و در هر صفحه سه سطر به خط جلى نوشته
شده و هشت سطر نيز با طول كوتاهتر و به خط رفيع نوشته شده است.
46362415نامعلومناشناختهورقهها اندوده و اندكى داراى تزيين است.
47462714نامعلومناشناختهصفحههاى اول و دوم تزيين يافته و از آخر نقص دارد. ميان
سطرها تفسيرى فارسى با خط قرمز رنگ ديده مى شود.
485335111271 ه.ق.حاج ملا محمدصفحههاى اول و دوم به شكلى مناسب تزيين يافته.
ميان سطرها و در حاشيه تفسيرى به زبان فارسى آمده، در آخر آن نيز بخشى درباره اصول
استخاره است و به سال 1179ه.ق. نوشته شده است.
491499نامعلومسيد هاشم صحافخطوط به رنگ سياه بر زمينه آب طلا نوشته شده و در
ميان سطرها نيز ترجمهاى فارسى با خطّى به رنگ قرمز آمده و ورقهها اندوده است. اين
قرآن شامل شش جلد است.
502415131277 ه.ق.حبيب الله خانكاغذ آن ترمه و صفحات آغازين تزيين يافته است و
در برخى از صفحههاى ديگر نيز اندكى تزيين ديده مى شود.
512919151251 ه.ق.محمد على خانبا مداد مشكى بر زمينه آب طلا نوشته شده. در ميان
سطرها ترجمهاى فارسى با خط قرمز رنگ ديده مى شود و در لابهلاى صفحهها، ورقههايى
نازك و سفيد قرار داده شده است.
523116131263 ه.ق.محمد على شاهآغازوانجامآنداراىتزييناستوميان سطرها حاكم
لكنهوتفسيرى فارسى به خط قرمز ديده مى شود.
53241518نامعلومناشناختهصفحههاى اول و دوم با نقشهايى مناسب تزيين يافته. سطرها
به آب طلا نوشته شده و ميان سطرها نيز تفسيرى فارسى با خط قرمز رنگ قرار گرفته است.
543124111213 ه.ق.آقاميرزامحمدمرتضىسه سطر از هر صفحه به خط جلى و هشت سطر ديگر
كوتاهتر و به خط رفيع است ودر حاشيه نيز اندكى تزيين همراه با نشانههايى تجويدى
وجود دارد.
552720211236 ه.ق.جهان بيگمبه خط كوفى است. از ابتدا وانتها نقص دارد و اين نقص
بعدها به ورقههايى كه به خط معمولى نوشته شده تكميل گرديده و در پشت اين قرآن كه به
خط سرورمان امير مؤمنان علىبن ابىطالب(عليه السلام) است، البته اين ادعايى است كه
ورقهاى اين قرآن دروغ بودنش را آشكار مى سازد; چرا كه ورقها از كاغذ است نه از
پوست.
56221511نامعلومآقا حسين سرماسنكته شايسته گفتنى، جز اين كه خوش خط است، ندارد.
574327141245 ه.ق.آقا محمد گل جلبىداراى ورقههاى اندوده، برخوردار از مقدارى
تزيين و به خط جلى است و در ميان سطرها ترجمهاى به زبان فارسى و به خط قرمز رنگ
وجود دارد.
58392412نامعلوممحمد جعفرداراى ورقههاى اندوده، برخوردار از مقدارى تزيين و به
خط جلى است و ميان سطرها ترجمهاى به زبان فارسى و به خط قرمز رنگ وجود دارد.
59302115نامعلومناشناختهاز ابتدا نقص دارد و اين نقص با افزودن چند عددطول عرض
سطرتاريخ اسم مشخصات ورقه به خطى غير از خط متن برطرف شده است. در صفحههاى متن
سطرهاى اول، آخر و وسط با خط جلى و آب طلا و ديگر سطرها با مداد مشكى نوشته شده و
در كنار سطرها اندكى نقش و نگار وجود دارد.
60493118نامعلومناشناختهداراى ورقههايى اندوده است و در آن تفسيرى هندى به خط
تعليق وجود دارد. اين قرآن تا پايان سوره اِسراء را در بر مى گيرد و ظاهراً جلد
دومى داشته كه اكنون مفقود است.
613123111260 ه.ق.حاج مهدى كليدداربرخوردار از نقش و نگار و تزيين است. سطر اول
و آخر هر صفحه به خط جلى و با مداد نقرهاى رنگ و سطر وسط به خط جلى و با آب طلا
نوشته شده و هشت سطر باقيمانده به خط رفيع است.
62402313نامعلومناشناخته27 صفحه از آغاز و به همين تعداد از انجام كاستى داشته و
اين كاستى با افزودن برگههايى به خطى متفاوت با خط اصل متن برطرف شده است. در هر
صفحه اصل متن سه سطر به خط جلى وديگر سطرها به خط رفيع است.
632921161260 ه.ق.ناشناختهداراى خطى خوش است و در ميان سطرها ترجمهاى فارسى با
خطى قرمز رنگ ديده مى شود.
64211114نامعلومناشناختهداراى ورقهايى اندوده است و خط آن به لحاظ زيبايى متوسط
است.
653019111242 ه.ق.خير النساء خانماندوده و تزيين يافته است و اسماء جلاله با عدد
طول عرض سطرتاريخ اسم مشخصات آب طلا نوشته شده است.
664329151240 ه.ق.محمد ابراهيماندوده و خوش خط است و در ميان سطرها اسماعيل
صحافترجمهاى فارسى به رنگ قرمز وجود دارد.
674224141264 ه.ق.ميرزا محمد طيبميان سطرها ترجمهاى فارسى به رنگ قرمز ديده مى
شود.
683020151272 ه.ق.محمد رحيماندوده است و در ميان سطرها ترجمهاى فارسى به رنگ
قرمز وجود دارد.
693621111290 ه.ق.احمد بن اسدداراى تزيين است و در ميان سطرها ترجمهاى فارسى، با
خطى به رنگ قرمز وجود دارد.
704119151257 ه.ق.مهدىقلىخاننورىدر سال 1257ه.ق. يعنى در همان سال وقفش نوشته
شده. داراى تزيين است و در ميان سطرها ترجمهاى فارسى به رنگ قرمز به چشم مى خورد.
714129151220 ه.ق.محمد طباطبايىدر هر صفحه سه سطر به خط جلى و ديگر سطرها به خط
رفيع(120) نوشته شده است.
72402815نامعلوممظفر حسين خانورقها با آب طلا اندود شده، صفحه اول و دوم با آب
طلا تزيين شده و حاشيه همه صفحهها داراى نقش و نگار است.
فهرستى كه گذشت، در بر دارنده مهمترين نسخههاى خطى نفيس قرآن بود كه در گنجينه
حرم امام حسين(عليه السلام) نگهدارى مى شود. البته افزون بر اين، نزديك به دويست
نسخه خطى ديگر در قطعهاى متوسط، كوچك و بزرگ كه داراى خطى معمولى هستند. و همچنين
شمارى قرآن چاپى از گونههاى مختلف در اين گنجينه وجود دارد كه در فهرست بالا نيامده
است.
گذشته از اينها شمارى شعر منسوب به پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم در حرم امام
هست كه در صندوقچهاى در داخل ضريح و پيچيده به چند لايه پارچه و پنبه در درون
شيشهاى نگهدارى مى شود و اينها همه مجموعهاى گرانسنگ از ميراث فرهنگ اسلامى و شيعى
را فراروى مى گذارد.
