در اين بحث، ابتدا به ذكر سبب پرداخته و سپس اخبار كتمان فضائل و نشر سبّ و لعن امام على(ع) را يادآور مى‏شويم.
قريش از جمع نبوت و خلافت در بنى‏هاشم ناخشنود بود
طبرى در تاريخ خود، دو محاوره و گفتگو را ميان خليفه عمر و ابن‏عباس روايت كرده و گويد: خليفه عمر در يكى از آنها به ابن‏عباس گفت:
«چه مانع شد كه قوم شما[= قريش]ولايت و رهبرى شما را نپذيرفتند؟»
ابن‏عباس گفت: «نمى‏دانم!»
عمر گفت: «ولى من مى‏دانم: آنها ولايت شما بر خويش را ناخوش داشتند!»
ابن عباس گفت: «چرا؟ ما كه براى آنها منشأ خير بوديم؟!»
عمر گفت: «بگذريم، آنها خوش نداشتند نبوت و خلافت در شما جمع گردد و مباهات مضاعف افزايد! شايد بگوييد: ابوبكر چنين كرد. نه به خدا، ولى ابوبكر بهترين تدبير را برگزيد!...».
و در دوّمى به ابن‏عباس گفت:
«ابن‏عباس! آيا مى‏دانى چرا قوم شما پس از محمد ولايت شما را نپذيرفت؟»
ابن عباس گويد: «خوش نداشتم پاسخش را بدهم. لذا گفتم: اگر ندانم، اميرالمؤمنين آگاهم مى‏كند.»
عمر گفت: «خوش نداشتند نبوت و خلافت در شما جمع گردد و شما بر قوم خود مباهات نمائيد، مباهات مضاعف! لذا قريش براى خود دست به انتخاب زدو درست انتخاب كرد و پيروز گرديد!»
گفتم: «يا اميرالمؤمنين! اگر به من اجازه سخن بدهى و خشمت را از من دور كنى، پاسخ دهم.»
گفت: «بگو ابن‏عباس!»
گفتم: «يا اميرالمؤمنين! اما اينكه گفتى: «قريش براى خود دست به انتخاب زد و درست انتخاب كرد و پيروز گرديد» براستى اگر قريش براى خود همان را انتخاب مى‏كرد كه خداى عزّ و جلّ برايش انتخاب كرده بود، راه صواب در دستش بود و مردود و محسود نمى‏شد. و امّا اينكه گفتى: «آنها خوش نداشتند نبوت و خلافت از آن ما باشد»، خداى عزّ و جلّ قومى را به خاطر اين كراهت و خوش نداشتن چنين توصيف فرموده:«ذلك بانّهم كرهوا ما انزل اللّه‏ فاحبط اعمالهم»: «اين بدان خاطر است كه آنها از آنچه خداوند نازل كرده كراهت داشتند؛ از اين رو خدا اعمالشان را حبط و نابود كرد [151] ».
عمر گفت: «هيهات اى پسر عباس! به خدا سوگند از تو به من چيزهائى مى‏رسد كه خوش نداشتم چنانت پندارم و مقامت نزد من كاهش يابد!»
گفتم: «آنها چيست يا اميرالمؤمنين! اگر حق است، كه شايسته نيست مقامم نزد تو كاهش يابد، و اگر باطل است، كه مانند منى باطل را از خود دور مى‏كند!»
عمر گفت: «به من خبر رسيده كه تو مى‏گوئى: «آن را با ظلم و حسد از ما دريغ داشتند!»
گفتم: «يا اميرالمؤمنين! اما اينكه گفتى: «با ظلم و ستم بوده» اين براى جاهل و بردبار روش است. و امّا اينكه گفتى: «از روى حسد بوده» آرى، ابليس به آدم حسد ورزيد و ما فرزندان محسود او هستيم!»
عمر گفت: «هيهات! كه به خدا سوگند قلوب شما بنى‏هاشم از حسد و كينه و نيرنگ رويگردان و تهى نگردد!»
گفتم: «يا اميرالمؤمنين آهسته‏تر! دلهاى قومى را كه خدا رجس و پليدى را از آنان زدوده و پاك و پاكيزه‏شان گردانيده، به حسد و نيرنگ توصيف مكن. زيرا دل رسول‏اللّه‏(ص) از دلهاى بنى‏هاشم است!»
عمر گفت: «ابن‏عباس از من دور شو!»
گفتم: «چنين كنم،» و خواستم برخيزم كه از من خجالت كشيد و گفت:
«ابن‏عباس! بنشين كه به خدا سوگند من حق تو را رعايت مى‏كنم و دوستدار چيزى هستم كه تو را خشنود كند!»
گفتم: «يا اميرالمؤمنين! مرا بر تو و ساير مسلمانان حقى است كه هر كه نگهدارش باشد، به حظّ و بهره‏اش نايل شده و هر كه تباهش گرداند، حظ و بهره خود را تباه كرده است!» سپس برخاست و برفت [152] .
نقد و بررسى اين دو روايت
خليفه عمر در اين دو روايت تصريح مى‏كند كه «قريش خوش نداشتند نبوت و خلافت در بنى‏هاشم جمع گردد و بنى‏هاشم به خاطر آن بر قريش فخر و
مباهات نمايند».
و در روايت دوم گويد: «قريش براى خود دست به انتخاب زد و درست انتخاب كرد و پيروز شد» پس، قريش در موضوع ولايت و رهبرى مصلحت دنيائى خويش را مى‏جست نه مصلحت ساير مسلمانان را، و مسلمانان در اينكه كدام‏يك از تيره‏هاى قبيله قريش پس از رسول‏خدا(ص) به حكومت برسند، فرقى نمى‏ديدند!
و نيز، در تصويب عمل قريش تنها چنين استدلال كرد كه: «قريش براى خود دست به انتخاب زد» و هيچ دليلى از كتاب خدا و سنت رسول‏اللّه‏(ص) نياورد!
و از جواب ابن عباس به خليفه كه گفت: «اگر قريش براى خود همان را انتخاب مى‏كرد كه خداى عزّ و جلّ برايش برگزيده بود، راه صواب در دستش بود». دو نكته به دست مى‏آيد:
نخست آنكه، انتخاب قريش غير از انتخاب خدا بوده است، و مرادش از منتخب خدا، امام على(ع) بوده است. چنانكه آيات و احاديث مربوط به آن را به زودى مى‏آوريم.
دوم آنكه، قريش حق نداشت جز برگزيده خدا را انتخاب كند، و ابن‏عباس با اين سخن اشاره به سخن خداى متعال در سوره احزاب آيه 36 دارد كه مى‏فرمايد:
«و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضى اللّه‏ و رسوله امرا ان يكون لهم الخيرة من امرهم و من يعص اللّه‏ و رسوله فقد ضلّ ضلالاً مبينا».
يعنى: «هيچ زن و مرد مؤمنى حق ندارد، هنگامى كه خدا و پيامبرش حكمى كردند، اختيارى داشته باشد؛ و هر كس خدا و رسولش را نافرمانى كند، آشكارا گمراه شده است».
و نيز، كراهت قريش از جمع نبوت و خلافت در بنى‏هاشم را شديدا نكوهش
كرده و گويد: «خداوند عزّ و جلّ قومى را به خاطر اين كراهت چنين توصيف فرموده:«ذلك بانّهم كرهوا ما انزل اللّه‏ فأحبط اعمالهم».
و در جواب خليفه عمر به ابن‏عباس، سخنى در ردّ ادّعاى او ديده نمى‏شود؛ زيرا، ابن‏عباس گفت: «انتخاب قريش غير انتخاب خداوند و غير ما انزل‏اللّه‏ بوده است» و خليفه در پاسخ او گفت: «به من خبر رسيده كه تو گفته‏اى: «قريش آن را با ظلم و حسد از ما دريغ داشتند» چيزى كه ابن‏عباس آن را انكار نكرد، بلكه براى آن اقامه برهان كرد و گفت: «اما اينكه ظالمانه بوده، اين براى جاهل و بردبار روشن است!»
و مراد ابن‏عباس از اين سخن آن بود كه: «ظلم و ستم رفته بر بنى‏هاشم، با دور كردن امام على(ع) از حكومت و رهبرى، حقيقتى است كه كشف و درك آن ويژه ابن‏عباس نيست، بلكه براى همه مردم روشن است و عاقل تيزبين و جاهل تنگ‏نظر همگى آن را مى‏دانند!»
و در توجيه سخن خود كه گفته بود: «با حسادت چنين كردند» گفت: «ابليس به آدم حسد ورزيد و ما فرزندان محسود او هستيم!»
شايد ابن‏عباس با اين سخن اشاره به سخن خداى متعال در سوره آل‏عمران آيه 33 و 34 دارد كه فرموده:«انّ اللّه‏ اصطفى آدم و نوحا و آل‏ابراهيم و آل‏عمران على العالمين. ذريّة بعضها من بعض واللّه‏ سميع عليم».
يعنى: «خداوند آدم و نوح و آل‏ابراهيم و آل‏عمران را بر جهانيان برترى داد. دودمانى كه برخى از برخى ديگر گرفته شده‏اند و خداوند شنواى داناست». يعنى: بنى‏هاشم از دودمان كسى هستند كه ابليس بدو حسد ورزيد چون برگزيده خدا بود و اين خاندان پدران خود را الگوى خويش مى‏گيرد!
و در پايان، خشم خليفه فوران كرد و نتوانست سخنان ابن‏عباس را تحمل كند و به او گفت: «هيهات! كه به خدا سوگند قلوب شما بنى‏هاشم از حسد و كينه و
نيرنگ رويگردان و تهى نگردد!» و ابن عباس در پاسخش گفت: «يااميرالمؤمنين آهسته‏تر! دلهاى قومى را كه خدا رجس و پليدى را از آنان دور ساخته و پاك و پاكيزه‏شان گردانيده، به حسد و نيرنگ توصيف مكن. زيرا دل رسول‏اللّه‏(ص) از دلهاى بنى‏هاشم است!»
ما سخن سنگدلانه خليفه را وا مى‏گذاريم. ولى سخن ابن‏عباس اشاره به سخن خداى متعال در سوره احزاب آيه 33 دارد كه فرموده:«انّما يريد اللّه‏ ليذهب عنكم الرّجس اهل‏البيت و يطهّركم تطهيرا». يعنى: «خداوند فقط مى‏خواهد رجس و پليدى را از شما اهل‏البيت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند» و چون خليفه نتوانست برهان ابن‏عباس را پاسخ گويد به او گفت: «ابن‏عباس از من دو شو!»
و چون ابن‏عباس دستورش را اطاعت كرد و خواست تا برخيزد، خليفه با او به نرمى سخن گفت: و موضوع پايان خوشى گرفت و خلافت قريشى، با كراهت از استيلاى بنى‏هاشم بر حكومت، استمرار يافت و اين از محاوره و گفتگوى ديگرى كه ميان خليفه و ابن‏عباس، پس از مرگ فرماندار حمص، انجام شد آشكار مى‏گردد؛ آنجا كه خليفه عمر ابن‏عباس را مورد خطاب قرار داد و گفت:
«ابن‏عباس! فرماندار حمص فوت كرد. او از نيكان بود و نيكان‏اند كند و من اميدوار بودم كه تو از آنان باشى، ولى دلم درباره‏ات به چيزى گواهى مى‏دهد كه از تو نديده‏ام، و اين مرا خسته كرده است. اكنون نظرت درباره فرماندارى چيست؟»
ابن عباس گفت: «هرگز نمى‏پذيرم تا از آنچه در دل دارى آگاهم كنى!»
گفت: «براى چه مى‏خواهى؟»
گفت: «مى‏خواهم بدانم اگر چيزى است كه از وجود آن بر جان خود بيمناكم، آنگونه كه بايد و تو از آن بيمناكى، بر خود بلرزم؛ و اگر از همانند آن برى و منزه
بودم، در مى‏يابم كه اهل آن نيستم و فرماندارى آنجا را از تو مى‏پذيرم؛ و من كمتر ديده‏ام كه تو چيزى را بخواهى و با سرعت انجامش ندهى!»
عمر گفت: «ابن‏عباس! من بيم آن دارم كه چون مرگم فرار سد و تو فرماندار باشى بگوئى: «به سوى ما بيائيد» در حالى كه نيايد از غير شما بريده و به سوى شما بيايند ... [153] »
ظاهر آن است كه اين گفتگو در اواخر حيات عمر انجام گرفته است. و نيز، در آخرين ماه زندگانى عمر حادثه‏اى ديگر اتفاق افتاده كه بخارى با سند خود آن را روايت كرده و گويد:
«ابن‏عباس گفت: «مردانى از مهاجران را قرائت و تفسير قرآن مى‏آموختم كه از جمله آنها عبدالرحمان‏بن عوف بود. روزى در «منى» و در منزل او بودم و وى نزد عمربن خطاب بود ـ و او آخرين حج خود را مى‏گزارد ـ كه ناگهان به سوى من بازگشت و گفت: «اى كاش مردى را كه امروز نزد اميرالمؤمنين آمد مى‏ديدى!» او آمد و گفت: «يا اميرالمؤمنين! آيا مى‏دانى كه فلانى مى‏گويد: «اگر عمر بميرد من با فلانى بيعت مى‏كنم؛ و به خدا سوگند بيعت با ابى‏بكر كارى شتابزده و نابخردانه بود كه گذشت» و عمر خشمگين شد و گفت: «من امشب ـ ان‏شاءاللّه‏ ـ در جمع مردم بر مى‏خيزم و آنها را از اين گروهى كه مى‏خواهند امورشان را غصب نمايند برحذر مى‏دارم» عبدالرحمان گفت: «به او گفتم: «يا اميرالمؤمنين! چنين مكن كه موسم حج مردمان فرومايه و غوغاسالار را جمع مى‏كند و اينها كسانى هستند كه چون براى سخن برخيزى بيش از همه به تو نزديك مى‏شوند و من بيم آن دارم كه برخيزى و سخن بگوئى هر بدانديش و شايعه پراكنى آن را از تو بگيرد و به خوبى آن را نفهمد و در جاى خود قرارش
ندهد! پس، صبر كن تا به مدينه درآيى كه آنجا دار هجرت و سنت است و مخاطبانت دانايان و اشراف مردمند و تو با تمكن و قدرت سخن مى‏گوئى و اهل علم سخنت را مى‏گيرند و آن را در جاى خود قرار مى‏دهند!»
عمر گفت: «هان! به خدا سوگند كه ـ اگر خدا بخواهد ـ اولين سخنم در مدينه را بدان اختصاص دهم».
ابن‏عباس گويد: «در پايان ذيحجّه وارد مدينه شديم و چون روز جمعه و نزديك غروب شد با شتاب به مسجد رفتيم و من «سعيدبن زيدبن عمروبن نفيل» را يافتم و زانو به زانوى او نشستم. ديرى نگذشت كه عمربن خطاب وارد شد و چون او را ديدم به سعيد گفتم: «امشب سخنى مى‏گويد كه از ابتداى خلافتش تا به حال آن را نگفته است» او سخنم را نپذيرفت و گفت: «تو چگونه اميدوارى آنچه را تا به حال بر زبان نياورده بگويد؟» و عمر بر منبر نشست و چون اذان گويان ساكت شدند برخاست و خداى را آنگونه كه بايد ستود و گفت:
«اما بعد، مرا با شما سخنى است كه گفتنش بر من لازم آمده، نمى‏دانم شايد اين آخرين سخن پيش از مرگم باشد! پس، هركه آن را فهميد و دريافت تا آنجا كه مى‏تواند به ديگرانش برساند، و هركه بيم آن دارد كه سخنم را خوب نفهمد اجازه ندارد بر من دروغ ببندد. ـ تا آنجا كه گفت: ـ به من خبر رسيده كه گوينده‏اى از شما مى‏گويد: «به خدا سوگند اگر عمر بميرد من با فلانى بيعت مى‏كنم» مباد كسى فريب بخورد و بگويد: «بيعت با ابى‏بكر شتابزده بود و گذشت» آرى، اينچنين بود ولى خداوند شرّش را دور ساخت و اكنون در ميان شما كسى همچون ابوبكر،كه چشم‏ها متوجه او باشد، وجو ندارد! حال اگر كسى بدون مشورت مسلمانان با ديگرى بيعت كند، بيعت كننده و بيعت شونده خود را به كشتن داده‏اند! ـ تا آخر خطبه كه دوباره گفت: ـ پس، اگر كسى بدون مشورت مسلمانان با كسى بيعت كند، بيعت كننده و بيعت شونده خود را به كشتن
داده‏اند! [154] »
به نظر شما! كسى كه مى‏خواهند با او بيعت كنند كسيت؟ آن فلانى كه خشم خليفه را بر انگيخت تا خطبه بخواند و در خطبه‏اش اين سخنان را بگويد چه كسى است؟ ابن‏ابى الحديد شافعى اين معمّا را كشف كرده و گويد:
«آن مردى كه گفت: «اگر عمر بميرد با فلانى بيعت مى‏كنم» عماربن ياسر است كه گفت: «اگر عمر بميرد با على بيعت مى‏كنم» و اين سخن، عمر را بر انگيخت تا آن خطبه را بخواند! [155] »
نقد و بررسى اين خطبه
از اين سخن خليفه عمر دانسته مى‏شود كه او از آن مى‏ترسيد كه پس از مرگش زمام قدرت از كف قريش خارج شود و غير قريش از صحابه و تابعين با «امام على» بيعت نمايند. بدين‏خاطر با روش ابتكارى خود راه آنان را بست و گفت: «هركس بدون مشورت مسلمانان با ديگرى بيعت نمايد، بيعت كننده و بيعت شونده خود را به كشتن داده‏اند!» او اين سخن را در حالى مى‏گفت كه خودش بدون مشورت مسلمانان ولىّ‏امر آنان شده بود و دليل مشروعيت رهبرى خود را «وصيت» خليفه ابى‏بكر مى‏دانست! و به هرحال ـ با چنين نقشه‏اى ـ زمام امور را توانمندانه به دست گرفت. پس از آن در مدتى كوتاه، و به هنگامى كه ضربت خورد، فرمان داد تا شش نفر از قريشيان گرد هم آيند و يك نفر از خود را براى خلافت انتخاب كنند و كارگزينش خليفه را به عبدالرحمان‏بن عوف سپرد.
عبدالرحمان نيز، شرط بيعت را: «عمل به كتاب خدا و سنت رسول و سيره شيخين» قرار داد كه عثمان آن را پذيرفت و امام على(ع) نپذيرفت؛ و آنها از پيش مى‏دانستند كه امام على(ع) هرگز نمى‏پذيرد كه سيره ابى‏بكر و عمر را در رديف كتاب خدا و سنت رسول قرار دهد. و چون به صفحات پيشين اين كتاب مراجعه نمائيم در مى‏يابيم كه خليفه عمر پيش از اين «سعيدبن عاص اموى» را آگاه كرده بود كه ولىّ‏امر پس از او، خويشاوند سعيد است و اكنون پس از خليفه عمر، «عثمان‏بن عفان اموى» خويشاوند سعيد به حكومت رسيد. چنانكه شايد از بحثهاى پيش از آن نيز، به راز نهفته تعيين خليفه دست يابيم؛ آنجا كه ابوبكر عثمان را به خلوت فرا خواند و گفت: «بنويس! اين وصيت ابوبكر به مسلمانان است. اما بعد» و بيهوش شد و جمله ناتمام ماند و عثمان نوشت: «اما بعد، من عمربن خطاب را جانشين خود بر شما قرار دادم» و چون به هوش آمد آنچه را كه عثمان نوشته بود تأييد و امضا نمود چون با خواست او موافق بود.
 خليفه بعد از عثمان:
يعقوبى روايت كند و گويد: «عثمان كه به شدت بيمار بود «حمران‏بن ابان» را فرا خواند تا حكم خليفه بعد از او را بنويسد و جاى نامش را خالى بگذارد. سپس با دست خود نوشت: «عبدالرحمان‏بن عوف »و آن را بست و براى «امّ حبيبه» دختر ابوسفيان فرستاد. حمران در راه آن بخواند و نزد عبدالرحمان آمد و آگاهش نمود. عبدالرحمان به شدت خشمگين شد و گفت: «من او را آشكارا به حكومت رسانيدم و او مرا پنهانى؟!» خبر پراكنده و در مدينه منتشر گرديد و بنى‏اميّه را به خشم آورد. عثمان حمران را احضار كرد و يكصد ضربه تازيانه‏اش نواخت و به بصره تبعيدش نمود؛ و اين باعث دشمنى ميان او و عبدالرحمان‏بن عوف گرديد.
عبدالرحمان پس از آن، فرزندش را به نزد عثمان فرستاد و گفت به او بگو:
«به خدا سوگند من با تو بيعت كردم، حال آنكه واجد سه خصلتم كه با آنها از تو برترم ... تا آخر خبر [156] »
از اين روايت آشكار مى‏شود كه در جلسات سرّى چنان تصويب شده بود كه پس از عثمان، عبدالرحمان‏بن عوف به حكومت برسد؛ ولى عبدالرحمان پيش از عثمان، در سال 31 يا 32 ه و در اوج دشمنى با او وفات كرد [157] .
همچنين اختلاف و دشمنى ميان بنى‏اميه «خاندان حاكم قريشى» و ديگر تيره‏هاى قريش آغاز گرديد و «ام‏المؤمنين عايشه» به رهبرى خاندان خود و ديگر مخالفان برخاست تا آنگاه كه جنازه خليفه عثمان، در خانه خود و با حضور مهاجران و انصار، بر زمين افتاد [158] .
در اين هنگام مسلمانان از هر بيعتى رهايى يافتند و اختيار كار خود را به دست خويش گرفتند و در حالى كه اصحاب رسول‏اللّه‏(ص) جلودار آنها بودند به سوى «امام على(ع)» شتافتند تا با او بيعت كنند؛ و هنگامى كه امام على(ع) به حكومت پرداخت، همه امتيازات قريش را كه در زمان خلفاى پيشين دريافت مى‏كردند، الغاء نمود و ميان تيره‏هاى قريش و ديگر مسلمانان برابرى و مساوات برقرار كرد، و عرب و غير عرب را در تقسيم بيت‏المال و شئونات اجتماعى، يكسان داشت، و قريش پس از چهار ماه كه از حكومتش گذشت، هوادارن خود را بسيج كردند و «جنگ جمل» را براه انداختند؛ جنگى كه «مروانِ» خونخواه عثمان با «طلحه و زبيرِ» زمينه‏ساز قتل او، در يك صف قرار گرفتند و رهبرى آن را به «ام‏المؤمنين عايشه» فتوا دهنده به قتل عثمان سپردند! و پس از آن نيز، «جنگ صفين» را بر عليه آن حضرت براه انداختند!
اين دو جنگ به نام خونخواهى عثمان بر ضد آن حضرت برپا شد و قريش با اين كار، درك و ديد مسلمانان خارج مدينه را مشوّش نمود. پس از جنگ صفين و تحكيم حكمين[= عمرو عاص و ابوموسى اشعرى]نيز، امام على(ع) به جنگ خوارج نهروان كشيده شد! و بدين‏خاطر بود كه امام(ع) بارها از ظلم و ستم قريش شكوه مى‏كرد و در نوبتى به برادرش عقيل نوشت:
«قريش را رها كن كه در گمراهى پاى فشارند و در دشمنى جولان دهند و چموشانه سركشى نمايند! آنها براى جنگ با من چنان يكدل شدند، كه پيش از من براى جنگ با رسول‏اللّه‏(ص) يكدل شده بودند! پس، كيفر كار قريش با كيفردهندگان باد، كه رَحِم و پيوند خويشاوندى مرا قطع كردند و ...»
و نيز، درباره مشاجره‏اى كه بين آن حضرت و يكى از آنها پيش آمده، گويد:
«گوينده‏اى گفت: «تو براى رسيدن به حكومت بسيار حريص و آزمندى!»
گفتم: «بلكه به خدا سوگند شما حريص‏تر و دورتريد، و من گزيده‏تر و نزديك‏تر! من تنها حق خود را مى‏طلبم، و شما ميان من و آن فاصله مى‏شويد و با من ستيز مى‏كنيد!» و چون با اين برهان در جمع حاضران او را كوبيدم، چنان به خشم آمد كه نمى‏دانست چه پاسخم گويد!
پروردگارا من در برابر قريش و ياران قريش، از تو يارى مى‏جويم، كه آنها رَحِم و پيوند خويشاوندى‏ام را قطع كردند و منزلت والايم را كوچك شمردند، و براى آنچه حقم بود در ستيز با من يكدل شدند و سپس گفتند: «حق آن است كه تو حكومت را بگيرى، و حق آن است كه تو آن را رها كنى!! [159] »
و در خطبه ديگرى مى‏فرمايد: «پروردگارا من در برابر قريش از تو مدد مى‏جويم، كه آنها رحم و پيوند خويشاوندى‏ام را قطع كردند، و حقّم را تباه
ساختند، و در آنچه از ديگران سزاوارتر بودم به ستيز با من يكدل شدند، و گفتند: «حق آن است كه حكومت را بگيرى، و حق آن است كه رهايش كنى! پس يا با اندوه بساز و يا از تأسّف بمير!»
و چون ديدم هوادار و مدافع و ياورى جز اهل‏بيتم ندارم، و كشته شدن آنها را به مصلحت ندانستم بناچار با خار در چشم و استخوان در گلو و خشم تلخ‏تر از حنظل و دل خونبار شكيبائى ورزيدم! [160] »
و سرانجام، «امام(ع)» به دست يكى از «خوارج» در محراب مسجد كوفه به شهادت رسيد و پس از شهادت امام على(ع) در سال چهلم هجرى، «معاويه» بر حكومت چيره شد و آن سال را «عام‏الجماعة»[= سال همبستگى]ناميدند، كه در حقيقت «سال همبستگى قريش» بود. حكومت معاويه نيز بيست سال ادامه يافت و او در سال 60 هجرى وفات كرد.
* * *
اينها بخشى از آثار كراهت و ناخشنودى قريش از حكومت امام على(ع) بود. از آثار ديگر اين ناخشنودى «جلوگيرى از انتشار حديث رسول‏خدا(ص) بود» كه در بحث آينده يادآور مى‏شويم.
جلوگيرى از نوشتن سخن پيامبر(ص)
عبداللّه‏بن عمر و عاص روايت كند و گويد: «من هرچه از رسول‏خدا(ص) مى‏شنيدم مى‏نوشتم، كه قريش مرا بازداشتند و گفتند: «هرچه از رسول‏خدا مى‏شنوى مى‏نويسى، در حالى كه پيامبر بشر است و در حال خشم و خشنودى سخن مى‏گويد!» بدين خاطر از نوشتن خوددارى كردم و موضوع را با رسول‏خدا(ص) در ميان نهادم كه آن حضرت با انگشت به دهان خود اشاره كرد
و فرمود: «بنويس! سوگند به آنكه جانم به دست اوست، از اين دهان جز حق برون نيايد [161] »
قريش در بيان علّت نهى خود از نوشتن سخنان پيامبر(ص)، تصريح كرده‏اند كه سخن آن حضرت ممكن است در حال خشم و خشنودى از افراد باشد، كه در مورد اول، سخنان رسول‏خدا درباره بدكارى‏هاى قريش باقى خواهد ماند؛ چون مى‏دانيم كه پيامبر(ص) درباره سركشان قريش و تفسير آياتى كه آنها را مورد نكوهش قرار داده، سخنان بسيارى دارد! در مورد دوم نيز، نصّ صريح سخن پيامبر موجب تأييد و حقانيت كسى مى‏شود كه آنها به پخش آن درباره او رضايت ندهند! و بدين خاطر بود كه از نوشتن، «وصيت رسول‏خدا(ص)» نيز جلوگيرى كردند و آنگاه كه فرمود: «بيائيد تا براى شما كتاب و نوشته‏اى بنويسم كه هرگز گمراه نشويد»، عمر گفت: «درد بر پيامبر چيره شده، و كتاب خدا نزد شماست و كتاب خدا ما را بسنده است!»
و گفتند: «او را چه مى‏شود! آيا هذيان گفت؟» [162] اين منع و آن نهى، بدان خاطر بود كه قريش از نصّ رسول‏خدا(ص)، درباره كسى كه ولايتش را خوش نداشتند، بيمناك بودند. چون جمع نبوت و خلافت را در خاندان آنها روا نمى‏ديدند! و بدين خاطر نيز، خليفه عمر در زمان خلافتش از نوشتن حديث رسول‏خدا(ص) ممانعت كرد و نوشته‏هاى حديثى صحابه را سوزانيد، و اين منع[به جز دوران خلافت امام على(ع)]تا عصر خليفه اموى «عمربن عبدالعزيز» نافذ و باقى بود. [163] پس از خلفاى چهارگانه نيز، چنان شد كه مى‏آيد:
[121] ـ صحيح مسلم با شرح نووى، كتاب الوصية، ج 11 ص 89 . صحيح بخارى، كتاب المغازى باب مرض النبى، ج 3 ص 65 و كتاب الوصية باب الوصايا، فتح البارى، ج 6 ص 291 ، مسند احمد، ج 6 ص 32.
[122] ـ طبقات ابن‏سعد، چاپ بيروت، ج 2 ص 232 . بخارى نيز در صحيح خود، ج 3 ص 63 گويد: «ابن‏عباس گفت: آيا مى‏دانى آن مرد ديگرى كه عايشه نام نبرد كيست؟ گفتم: نه، ابن‏عباس گفت: او على‏بن ابى‏طالب بود» بخارى سخن ابن‏عباس را كه گفت: «جان عايشه از بيان هرگونه فضيلتى براى او ناخرسند است» از اين حديث حذف كرده است.
[123] ـ مسند احمد، ج 6 ص 113 .
[124] ـ صحيح مسلم، كتاب صلاة المسافرين، حديث 263 . صحيح بخارى، كتاب التوحيد، ج 4 ص 182.
[125] ـ توحيد صدوق، چاپ تهران 1387 هـ ، ص 94 حديث 11 . تفسير مجمع البيان طبرسى ت 568 هـ چاپ صيدا 1333 ـ 1356 هـ ، ج 10 ص 576 ، و تفسير برهان بحرانى (ت 1107 يا 1109) چاپ سوم قم 1394 هـ ، ج 4 ص 521 .
و عمران‏بن حصين ابونجيد خزاعى، در سال فتح خيبر اسلام آورد و عمر او را براى آموزش دين به مردم بصره بدانجا فرستاد. او از فضلاى صحابه و مستجاب الدعوه بود و در سال 52 هجرى در بصره وفات كرد. شرح حالش در اسد الغابه، ج 4 ص 137 ـ 138 ، آمده است.
[126] ـ مقاتل الطالبيين، چاپ قاهره، 1368 هـ ، ص 43 .
[127] ـ تاريخ طبرى، چاپ اروپا، ج 1 ص 3466 . تاريخ ابن‏اثير، چاپ اروپا، ج 3 ص 331 ، و چاپ اول، ج 3 ص 157 . طبقات ابن‏سعد، ج 3 ص 27 ، و مقاتل الطالبيين، ص 42 .
[128] ـ مقاتل الطالبيين، ص 42 .
[129] ـ صحيح بخارى، كتاب الوصايا، ج 2 ص 84 ، و كتاب المغازى، ج 3 ص 63 . صحيح مسلم، كتاب الوصية، باب 1 . سنن ابن‏ماجه، كتاب الجنائز، باب 64 . مسند احمد، ج 2 ص 32 ، 64 و 77 ، و تاريخ طبرى، ج 1 ص 1814 .
[130] ـ اين پنج حديث را از طبقات ابن‏سعد، چاپ اروپا، ج 2 قسمت دوم ص 51 ، آورديم.
[131] ـ مستدرك حاكم، ج 3 ص 138 ، گويد: اين حديث صحيح الاسناد است ولى بخارى و مسلم آن را روايت نكرده‏اند. ذهبى نيز در تلخيص مستدرك به صحت آن اعتراف كرده است. شرح حال امام علىع از تاريخ ابن‏عساكر، ج 3 ص 14 ـ 17 به طرق متعدد. مصنف ابن‏ابى شبيه، ج 6 ص 348 . مجمع‏الزوائد، ج 9 ص 112 . كنز العمال كتاب الفضائل، فضائل على‏بن ابى‏طالب، حديث 374، ج 15 ص 128، و تذكرة خواص الامة، باب حديث النجوى و الوصية از كتاب فضائل احمدبن حنبل.
[132] ـ كنز العمال، چاپ اول، ج 6 ص 392 . تاريخ ابن‏اثير، ج 7 ص 359 ، و شرح حال امام علىع از تاريخ ابن‏عساكر، چاپ بيروت 1395 هـ ، ج 2 ص 482 .
[133] ـ نهج البلاغه، خطبه 202 .
[134] ـ همان، خطبه 197 .
[135] ـ سنن ابن‏ماجه، كتاب الأدب، حديث 3708 ، و مسند احمد ج1 ص 80 .
[136] ـ مسند احمد، ج1 ص85 و 107 . مشروح آن در باب «مصادر شريعت اسلامى در مكتب اهل‏البيتع مى‏آيد».
[137] ـ هر دو روايت در شرح حال امام علىع از تاريخ ابن‏عساكر ج 2 ص 310 و 311 ، آمده است. و نيز در تاريخ ابن‏كثير، ج 7 ص 356 . و در شرح نهج‏البلاغه ابن ابى‏الحديد چاپ اول مصر، ج2 ص78 روايتى است كه فشرده آن چنين است: «عايشه وارد شد و ديد كه آن دو در حال نجوا هستند، گفت: «اى على! سهم من تنها يك روز از نه روز است، اى پسر ابى‏طالب! آيا مرا به حال خود نمى‏گذارى؟!»
[138] ـ محتواى اين حديث را حديث امّ‏سلمه و غير او تاييد مى‏كند.
[139] ـ شرح حال امام على از تاريخ ابن عساكر، ج 3 ص 15 .
[140] ـ همان.
[141] ـ مصادر اين روايت در بحث «سقيفه» همين كتاب گذشت.
[142] ـ مشروح موضع‏گيرى عايشه در برابر عثمان را در كتاب «نقش عايشه در تاريخ اسلام» بحث: همراه با معاويه، آماده و فهرستى از آن وقايع را بر آن افزوده‏ايم.
[143] ـ تاريخ ابن‏اثير، حوادث سال 56 ه ، ج 3 ص 199 .
[144] ـ صحيح بخارى، باب: و الذى قال لوالديه از تفسير سوره احقاف ج 3 ص 126 .
[145] ـ فتح البارى، ج 10 ص 197 ـ 198 . مشروح داستان را ابوالفرج در اغانى، ج 16 ص 90 ـ 91 ، آورده است. و نيز مراجعه كنيد: استيعاب، شرح حال حكم‏بن ابى‏العاص، واسدالغابه و اصابه. و نيز، مستدرك حاكم، ج 4 ص 481 ، تاريخ ابن كثير، ج 8 ص 98 . الاجابه بخش استدراك عايشه بر صحابه، و شرح حال عبدالرحمان‏بن ابى‏بكر در تاريخ ابن عساكر.
[146] ـ مراجعه كنيد: استيعاب، ج 2 ص 393 . اسدالغابه، ج 3 ص 306 ، اصابه، ج 2 ص 400 ، شرح حال عبدالرحمان‏بن ابى‏بكر. شذرات الذهب، ذكر حوادث سال 53 ه ، و نزديك به آن در مستدرك حاكم، ج 3 ص 476 .
[147] ـ در معجم‏البلدان گويد: «حبشى كوهى است در پايين مكه و در شش ميلى آن كه مرگ ناگهانى عبدالرحمان‏بن ابى‏بكر در آنجا اتفاق افتاد و جنازه او بر دوش مردان به مكه حمل گرديد و عايشه از مدينه وارد شد و بر سر قبر او رفت و بدين اشعار تمثل جست: و كنّا كندمانى ... ».
[148] ـ مراجعه كنيد: استيعاب در حاشيه اصابه، ج 2 ص 393 ، شرح حال عبدالرحمان‏بن ابى‏بكر.
[149] ـ مستدرك حاكم، ج 3 ص 476 ، و تلخيص آن از ذهبى.
[150] ـ مراجعه كنيد: نقش عايشه در تاريخ اسلام، بخش: همراه با معاويه.
[151] ـ سوره محمدص آيه 9 . معناى حبط اعمال را در كتاب «عقايد اسلام در قرآن كريم» مبحث پاداش و كيفر اعمال مشروحا بيان داشته‏ايم.
[152] ـ تاريخ طبرى، ذكر سيره عمر، حوادث سال 23 هجرى، چاپ اول مصر، ج 5 ص 30 ـ 32 ، و چاپ اروپا، ج 1 ص 2768 ـ 2772 . روايت دوم در تاريخ ابن‏اثير، ج 3 ص 24 ـ 25 نيز آمده است.
[153] ـ مروج الذهب مسعودى، ج 2 ص 321 ـ 322 .
[154] ـ صحيح بخارى، كتاب الحدود، ج 4 ص 119 ـ 120 ، پيش از اين نيز بخشى از اين خطبه را كه مورد نياز بود آورديم.
[155] ـ شرح خطبه 26 نهج البلاغه از ابن‏ابى الحديد.
[156] ـ تاريخ يعقوبى، ج 2 ص 169 .
[157] ـ مراجعه كنيد: الأوائل، ابى‏هلال عسكرى، چاپ بيروت 1407 ه ، ص 129 ، و شرح نهج‏البلاغه ابن‏ابى الحديد تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، ج 1 ص 169 .
[158] ـ مراجعه كنيد: نقش عايشه در تاريخ اسلام، بخش: همراه با عثمان.
[159] ـ شرح نهج‏البلاغه محمد عبده، خطبه 167 ، و نهج‏البلاغه، صبحى صالح، خطبه 172 .
[160] ـ همان، خطبه 212 ، و صبحى صالح 217 .
[161] ـ سنن دارمى، ج 1 ص 125 . سنن ابوداود، ج 2 ص 26 ، باب كتابة العلم. مسند احمد، ج 2 ص 162 ، 192 ، 7 ، 2 و 215 . مستدوك حاكم، ج 1 ص 105 ـ 106 ، و جامع بيان العلم ابن عبدالبرّ، ج 1 ص 85 .
[162] ـ صحيح بخارى، كتاب العلم، ج 1 ص 22 ـ 23 و كتاب الجهاد، ج 2 120 . صحيح مسلم، كتاب الوصية. ساير مصادر اين حديث در كتاب «عبداللّه‏بن سبا» ج 1 ص 98 ـ 102 آمده است.
[163] ـ و نيز، امور ديگرى كه آن را در جلد دوم همين كتاب، فصل: «منع از نوشتن حديث در زمانخلفا» آورده‏ايم.