خود قربن مى شوند ، و كفار و بد انديشان و بدكاران نيز همنشين هم قطاران خود خواهند شد ، تماسها و روابط متقيان با هم بر مبناى انس والفت و محبت هاى پاك الهى و استفاده از نعمت هاى بهشتى است كه طبعاً لذت بخش و سرورانگيز و مايه اطمينان و آرامش خاطر مى گردد .

اما ديدار و برخورد كفار و بدكاران با يكديگر به حكم سنخيت و به مقتضاى آن نظام آتش زا و عذاب خيز است ، و مولد نفرت و انزجار و فزونى حسرت و عناد و تخاصم خواهد بود .

بديهى است كه چون همه چيز در آن نظام بر اساس احكام و آثار برزخى است ، ديدارها و گفتگوها و كيفيت استفاده از نعمت هاى الهى و چشيدن عذابها همه بر مبناى ويژگيهاى آن عالم است .

هر چند قيافه ى برزخى تشابه كلى با جسم مادى دنيوى دارد ، مغايرتهائى نيز در ظاهر مشاهده مى شود ، زيرا هر خصلت و صفتى به تناسب و مقتضاى صورت باطنى خود ظهور مى يابند ، و روشنيها و تيرگيهاى روحى و روانى افراد در چهره آنها به خوبى نمايان مى گردد .

« ابراهيم بن اسحاق مى گويد : از امام صادق(ع) پرسيدم ارواح مؤمنين كجا هستند ؟ فرمود : ارواح مؤمنين در منازل بهشت جاى دارند كه از خوردنيها و آشاميدنيهاى آن استفاده مى كنند ، همديگر را مى بينند و زيارت مى نمايند و مى گويند پروردگارا قيامت را براى ما برپا ساز تا آنچه را كه به ما وعده فرموده اى محقق نمائى ابراهيم مى گويد : پرسيدم پس ارواح كفار كجايند ؟ فرمود : جايگاه آنها در آتش است ، به حكم اجبار از خوردنيها و آشاميدنيهاى جهنّمى مى خورند و مى آشامند ، و در آنجا يكديگر را مى بينند و ملاقات مى كنند و مى گويند خداوندا قيامت را براى ما برپا مساز تا آنچه را كه وعده داده اى تحقق نيابد » (1) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المحاسن ص 178 .

« ابوبصير نقل مى كند كه در محضر امام صادق(ع) سخن از ارواح مؤمنين و متقيان به ميان آمد ، حضرت فرمود : ارواح مؤمنين با يكديگر ملاقات مى كنند ، پرسيدم ارواح با يكديگر ملاقات مى كنند ؟ فرمود : آرى و با يكديگر گفتگو مى نمايند ، و همديگر را مى شناسند ، و تو وقتى كسى را ديدى مى گوئى اين فلانى است » (1) . حتى راه ارتباط انسانهاى برزخى با جهان مادى و مردم در حال حيات ، باز است ، و به ملاحظه ى خصايص درونى و اعمال و كردارشان كه در زندگى دنيوى انجام داده اند ، از طريق احاطه و اشراف در حدودى كه احكام خاص برزخ ايجاب مى كند ، مى توانند از خاندان و دوستان خويش و ديگران كسب خبر كنند .

البته موقعيت و شرايط انسانها در برزخ متفاوت است ، و هر كس براى خود عالمى دارد كه از نوع حركت خاص وى در دنيا منشأ مى گيرد ، و به همين سبب ارتباط با دنيا و مردم در حال حيات ، براى همه انتقال يافتگان به عالم برزخ يكسان نيست ، بلكه هر فردى به مقتضاى منزلت و كمال وجودى خود از احاطه و ارتباط با دنياى مادى برخوردار مى شود .

بنابراين خداپرستان و متقيان پاكباز طبيعتاً به صورت وسيعتر و با كيفيت بهترى بر دنياى مادى احاطه خواهند يافت ، و در محدوده سنن برزخى و اذن پروردگار ، به محض توجه و اراده ى حضور در هر مكان كه مايل باشند قرار خواهند گرفت ، در حالى كه ارتباط با دنيا براى گمراهان بدسيرت و آلودگان نوعى عذاب و حسرت است كه مايه ى فزونى رنج آنها مى گردد .

امام صادق(ع) فرمود :

« شخص مؤمن نزديكان و خاندان خود را زيات مى كند ، و آنچه را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المحاسن ص 178 .

كه دوست مى دارد مى بيند ، و از هر چه نفرت دارد از وى پوشيده مى ماند ، و كافر نزديكان و خاندان خود را زيارت مى كند در حالى كه آنچه مورد تنفر او است مى بيند و ملاحظه مى كند ، و آنچه را كه دوست مى دارد از وى پوشيده مى شود .

از مؤمنين كسانى هستند كه روز جمعه روز ديدار آنها است ، و كسانى هم هستند كه به ميزان عمل خود موفق به اينگونه ديدارها مى شوند » (1) .

« راوى مى گويد از اميرمؤمنان على(ع) پرسيدم آيا ميت نزديكان و خويشان خود را زيارت مى كنمد ؟ فرمود : آرى پرسيدم در چه مدتى و در چه فاصله ى زمانى ؟ فرمود : در جمعه و در ماه و در سال ، به اندازه ى منزلت و سعه ى وجود خود » (2) .

* * *

قرآن كريم از عذاب دائمى برزخ و شكنجه هائى كه در آن عالم بر ارواح شرير و فاسد وارد مى شود ، و لحظه اى آنها را آرام نمى گذارد ، سخن مى گويد و مى فرمايد :

« هر بامداد و شامگاه بر آتش عرضه مى شوند ، و در روز رستاخيز خاندان فرعون را با سخت ترين عذاب وارد كنند » (3) .

بديهى است كه در قيامت كه سراى جاويدان است صبح و شبى وجود ندارد ، چه اين دو مربوط به دنيا هستند .

در مورد سعادتمندان نيز مى فرمايد : « و به آنها صبح و شام روزى مى رسد » (4) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافى ج 1 ص 62 .

در اينجا سخن از پگاه و شبانگاه به ميان آمده و اينهم روشن است كه به تبعيت از عالم دنيا روز و شبهاى پيش از قيامت و در برزخ تواند بود زيرا قرآن خود از ويژگيهاى بهشت چنين ياد مى كند :

« در آنجا « بهشت » نه آفتابى ببينند و نه سرماى زمهرير » (1) .

«اهل بهشت درآنروزمسكنى بهتروخوابگاهى نيكوترخواهندداشت» (2) .

آنچه در آيه ى فوق جلب نظر مى كند كه كلمه ى « مقيل » است كه به خواب پيش از ظهر اطلاق مى شود زيرا مسأله ى خواب در بهشت قيامت مفهومى ندارد، درست است كه در برزخ از خوابهاى دنيوى خبرى نيست، با اين حال در مقايسه با رستاخيز همچون نسبت خواب است به بيدارى ، وبه همين سبب درخصوص قيامت مردم را به « قيام » وصف نموده است .

حتى درجه ى حيات برزخى كاملتر از حيات در دنيا است ، و اينكه در روايت آمده : « مردم خوابند همين كه مردند بيدار مى شوند » (3) .

اشاره به اين نكتته است كه همانگونه كه انسان وقتى به خواب مى رود ، احساس و دركش ضعيف است ، و حالت نيمه زنده به خود مى گيرد ، و هنگام بيدارى از حيات كاملترى برخوردار مى شود ، همچنين حالت زندگى انسان در دنيا نسبت به حيات برزخى تا حدودى ضعيف تر است ، و در آن لحظه كه به عالم برزخ انتقال مى يابد ، كاملتر خواهد شد .

غزالى مى گويد :

« هنگام خواب ما عالمى را مشاهده مى كنيم كه در آنحال تصور نمى كنيم در خوابيم ، و اين كيفيت خاص جزء نظام زندگى ما است ، در صورتى كه اصل بيدارى است ، اما به محض اينكه از خواب برمى خيزيم ، به جزء بودن آن حالت آگاه مى گرديم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دهر 13 .

از كجا كه حالت زندگى ما در دنيا حالت خواب را نسبت به يك زندگى ديگر نداشته باشد ، اعتقاد و ايمان ما به اصالت زندگى دنيوى خود ، بيش از يقين انسان خفته در خواب نيست .

اينكه مى گوئيم وقتى بيدار شديم مى فهميم خواب و خيالى بيش نبود ، و از حقيقت عارى بوده است ، يعنى نسبت به زندگى كاملتر كه يك جزء كوچك آن خواب ، و جزء بزرگترى بيدارى است ، وگرنه نسبت به خودش حقيقت است ، نه خيال ، حيات دنيوى هم نسبت به خود حقيقت است ، اما نسبت به حيات وسيعتر و مدار بزرگترى خواب محسوب مى شود » (1) .

در جهان برزخ ارواح انسانها زندگى خود را با اختلاف درجات ايمان و آگاهى و عمل ، دنبال خواهند كرد ، و چون در آنجا حيات تابع قوانين ماده نيست ، بلكه تابع ضوابط ويژه اى است ، طبيعتاً شرايط آن با حيات كنونى متفاوت است ، اما به سبب اينكه ادراك انسان در برزخ بسيار قوى است ، عذاب و لذت روحانى آنهم از توصيف فعلى ما بيرون است .

در نظام برزخ انسان ثمره ى اعمال خود را لمس مى كند ، و كسانى كه توفيق انجام عمل صالح را نيافته اند ، آرزوى بازگشت به دنيا براى حيران گذشته ى خود مى كنند ، قرآن مى فرمايد :

« و آنچه روزى شما كرديم در راه خدا انفاق كنيد ، پيش از آنكه مرگ يكى از شما فرا رسد ، در آنحال بگويد : پروردگارا اگر به من فرصت مى دادى و اجل مرا اندكى تأخير مى انداختى نيكى و احسان مى كردم و از نيكوكاران مى شدم » (2) .

صالحين نيكوكار نيز در برزخ از فرط شادمانى چنين زمزمه را سير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بيست گفتار ص 323 .

مى دهند :

« اى كاش نزديكان و بستگان و قوم من مى دانستند كه چگونه خداوند مرا آمرزيد و مورد رحمت وعنايت خويش قرار داد » (1) .

از ويژگيهاى برزخ اين است كه نعمت و عذاب آن موقتى است ، و با آغاز قيامت پايان مى يابد .

برخى از آيات به بيان سرنوشت نامعلوم متوسطين و متسضعفين مى پردازد ، يعنى گروهى كه شرايط سخت و خاص محيط امكان دسترسى به اسلام را از آنها سلب كرده و دستشان از تحقيق كوتاه بوده است، و حتى نتوانسته اند به سرزمين ديگر هجرت كنند .

چنين كسانى اگر مرتكب جناياتى نشده باشند ، اين احتمال وجود دارد كه در رستاخيز مشمول عفو و رحمت الهى قرار گيرند ، اما در برزخ نه گرفتار عذابند و نه از نعمت هاى برزخى استفاده مى كنند ، بلكه همچنان در انتظار سرنوشت مبهم خود تا قيامت باقى خواهند بود .

شكنجه و ناراحتى آنها به مثابه زندانيانى است كه هنوز به پرونده ى آنها رسيدگى نشده و آينده شان نامعلوم و در بلاتكليفى به سر مى برند .

قرآن مى فرمايد :

« آنانى كه در شرايط دنيا به خود ستم كرده اند ، هنگام مرگ فرشتگان از آنها مى پرسند ، در دنيا چه مى كرديد ، مى گويند ما
مستضعف بوديم و راه به جائى نداشتيم فرشتگان مى گويند آيا زمين خدا پهناور نبود كه در آن سفر كنيد ( و از محيط جهل به سرزمين ايمان و علم بشتابيد ؟ ) جايگاه اين مجرمين مقصّر جهنم خواهد بود و چه جايگاه بد و وحشتناكى است ، مگر آن گروه از مردان و زنان و كودكان كه به راستى گرفتار بوده و در بن بست قرار داشته اند كه گريز و چاره اى بر ايشان ميسّر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره يس آيه 27 .

نبوده و راه نجات نمى يافتند ، اميد است خداوند اين گروه را مورد عفو و رحمت قرار دهد كه خداوند بخشنده و آمرزنده است » (1) .

بديهى است كه اين وضع مبهم مربوط به برزخ است ، وگرنه وضعيت و تكليف هر كس در قيامت روشن مى گردد .

*

پس در واقع جهان برزخ گوشه اى از پاداش و كيفرى است كه انسان آنرا در رستاخيز دريافت مى كند ، و جهان برزخى همانند روزنه اى است كه مى توان از آن به پايان كار و سرانجام خود آگاه شد ، و احساس كرد كه سرنوشت نهائى چگونه است .

در روايات بسيارى كه به كيفيت حال متقيان در برزخ مى پردازند ، خاطرنشان مى كنند كه آنها وارد بهشت نمى شوند ، بلكه درى از بهشت برويشان گشوده مى شود ، و آنها جايگاه خويش را در آنجا مى بينند ، و از نسيم فرحبخشى كه مىوزد استفاده مى كنند .

دانشمند خداشناس روسى ، تولستوى مى نويسد :

« اى خداوندا فقط توئى كه مى توانى درى از دنياى رحمت به روى بنده ى درخاك رفته ى خود بگشائى .

از اين همه استخوانهائى كه آرام آرام مى پوسند .

كدام مال شاه و كدام مال گدا است ؟

كدام از قاضى و كدام از سرباز است ؟

كدام مال پارسائى است كه آسمان را براى خويشتن خريده ، و كدام مال گنهكارى است كه از ملكوت آسمان رانده شده است ؟ .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره نساء آيه 98 ـ 97 ـ 96 .

هر چه هست تاريكى و شبح و رؤيا است .

اى خداوند در آستان سراسر پرده تو ، فقط در آسمان تو است كه مى توان ره به آرامش و رستگارى برد ، روزى كه از كالبد خاكى ما جز غبارى ناچيز ، چيزى بر جاى نماند ، و جلال و شكوه زندگى م ، براى هميشه به خاك سيه پيوندد فقط توئى كه مى توانى درى از رحمت به روى بنده ى در خاك رفته ى خود بگشائى » (1) .

نخستين واقعيتى كه از لحظه ى مرگ و آغاز حيات ديگر براى انسان آشكار مى گردد ، نابودى و محو همه ى آداب و رسوم و بطلان هر چيزى است كه در عرصه ى دنيا جريان داشته ، وقتى اسباب و وسائل ظاهرى از هم گسست ، و آدمى وارد صحنه اى شد كه از تمام پديدارها و اشياء متنوع دنيا عارى است ، طبعاً كليه ى اهداف و غاياتى كه در امتداد حياتش بدانها سرگرم بوده ، تبديل به سراب خواهد گشت .

قرآن مى فرمايد :

« اگر سختى فلاكت بار ستمكاران را ببينى آنگاه ك در سكرات مرگ گرفتار آيند ، و فرشتگان براى قبض روح آنها دست قهر و قدرت برآورند و گويند كه جان از تن به در كنيد ، امروز كيفر عذاب و خوارى مى كشيد ، چون بر خدا سخن به ناحق مى گفتيد ، و از حكم آيات او گردنكشى و تكبر مى نموديد ، و محققاً شما يكايك به سوى ما باز آئيد ، بدان گونه كه اول شما را آفريديم ، و آنچه ار كه از مال و جاه به شما داده بوديم كه « سبب غرور شما بود » همه را پشت سرافكنيد ، و آن وسائط و شفيعان كه به تصور باطل خود به سود خويش مى پنداشتيد همه نابود شوند ، و ميان شما و آنها جدائى افتد » (2) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زيباترين شاهكارهاى شعر جهان ص 300 .

« اگر شما راست مى گوئيد كه قيامتى نيست پس چرا هنگامى كه روح به گلويشان رسد ، و شما وقت مرگ بر بالين مرده حاضريد و مى نگريد ، و ما به او از شما نزديكتريم ليكن شما بصيرت نداريد ، اگر كا به دست شما و طبيعت است ، پس روح را دوباره به بدن برگردانيد اگر راست مى گوئيد ؟ آنكه بميرد اگر از مقربان درگاه خدا است ، آنجا در آسايش و نعمت بهشت ابدى است ، اگر از اصحاب يمين است وى را مژده دهيد كه تو را ايمنى است ، و اما اگر از منكران و گمراهان است ، نصيبش حميم جهنم و جايگاهش آتش دوزخ است ، اين ها همه حق است و ترديدى در آن نيست » (1) .

امام صادق(ع) در تفسير آن قسمت از آيه كه مى فرمايد :

« آنكه بميرد اگر از مقربان خدا است آنجا در آسايش و نعمت است » به عالم برزخ مربوط مى شود و آخر آيه كه مى فرمايد : « در بهشت ابدى مربوط به قيامت است » (2) .

و نيز امام صادق(ع) فرموده است :

« به خدا سوگند من در برزخ بر شما مى ترسم » عمرو بن يزيد مى گيود از امام پرسيدم : برزخ چيست ؟ فرمود : « برزخ همان قبر است از روز مرگ انسان تا روز قيامت » (3) .

اصولاً انسان در حيات دنيا با دو مسأله روبرو است ، يكى آنچه كه از متاع اين جهان خود را مالك آنها مى پندارد ، و چنين فكر مى كند كه آنها عواملى هستند براى رساندن وى به آمال و آرزوهايش .

دوم كسانى كه مى پندارند بدون تأثير و كمك آنها بر رفع نيازهاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره واقعه آيه 83 تا 93 .

خويش توانائى نخواهند داشت ، همچون دوستان قدرتمند و نزديكان و بستگان خود ، اينجا است كه قرآن به زوال و بطلان هر دو اشاره مى كند ، زيرا انسان در آستانه ى مرگ پيوند خود را با همه ى اين دلبستگى هاى مادى مى برد ، و در اين لحظات كه چشم واقع بينش باز مى شود ، بى اعتبارى آنچه را كه تكيه گاه خود مى پنداشت ، درخواهد يافت .

او در چنين شرايط غير قابل بازگشتى علاقمند است به بستگان و اعضاء خاندان خود هشدار دهد كه تا وقت باقى است ، كارى نكنند كه همچون او به گرداب شقاوت و بدبختى ابدى گرفتار شوند .

رسول اكرم(ص) طى روايتى فرمود :

« روح ميت پس از مرگ ندا مى دهد اى خاندان و فرزندان من مواظب باشيد دنيا شما را به بازى نگيرد ، همانگونه كه مرا به بازى گرفت و گمراهم ساخت ، اموال مشروع و نامشروعى را رويهم گذاشتم و براى ديگران بجاى گذاردم هم اكنون استفاده اش براى آنها است ، و بدبختى و گرفتاريش براى من ، بپرهيزيد از آنچه بر سر من آمده است » (1) .

امام هادى(ع) دنيا را به بازار معامله و داد و ستد تشبيه مى كند و مى فرمايد :

« دنيا بازارى است كه در آن يك دسته سود مى برند و دسته ى ديگر زيان به بار مى آورند » (2) .

قرآن كريم هم مردم را به انجام تجارت پر سود كه در بازار دنيا جريان دارد چنين فرا مى خواند :

« اى اهل ايمان آيا شما را به تجارتى راهنمائى كنم كه از عذاب دردناك آخرت رهائى تان بخشد؟ پس به خدا و رسولش ايمان بياوريد،و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار ج 3 ص 136 .

در راه حق با مال و جان خويش جهاد كنيد » (1) .

يكى از اصحاب امام صادق(ع) مى گويد : به امام صادق عرض كردم سفارش و توصيه اى به من بفرمائيد . آنحضرت فرمود : « توشه ى سفر خود را مهيا كن و وسائل و متاعى كه براى تو در اين راه ضرورت دارد آماده نما خودت شخصاً وصى خويشتن باش و به ديگرى دستور مده كه پس از پايان حياتت چيزهائى را كه موجب اصلاح امور تو است برايت بفرستد » (2) .

اميرمؤمنان على(ع) مى فرمايد :

« دنيا دار گذر است نه جايگاه قرار ، و در اين جهان مردم دو دسته اند يك دسته خود را فروخته اند ، از راه حق و حقيقت منحرف گشته اند ، و راه هلاكت را مى پيمايند ، و دسته ى ديگر خود را خريده اند ، راه رستگارى را برگزيده اند و خويشتن را آزاد ساخته اند » (3) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صف 9 و10 .

درس پنجاه و نهم

كردار ما را با چه مقياسى مى سنجند ؟

حال ببينيم وقتى رستاخيز به پا شد چگونه به كردار و سابقه ى عمل انسانها رسيدگى و حساب رسى مى شود ؟ . چنانكه قبلاً اشاره كرديم تصويرهاى ذهنى ما نسبت به صحنه هائى كه سابقه يا شباهتى از آنها در زندگى خود نداشته ايم ، تصويرى تخيلى است ، و فكر براى دسترسى به قلمرو واقعيت امر از تحرك و پيشروى باز خواهد ماند .

اين انتظار بيهوده است كه بتوان از چهره ى زندگى و ويژگيهاى سراى ديگر چيزى در ذهن ترسيم كرد ، هم اكنون كه ما در زندان دنيا مصحوريم ، و خط فاصلى ميان ما و جهان آخرت كشيده شده است ، چگونه خواهيم توانست عظمت و شكوه و ژرفاى تكامل آن زندگى را بكاويم ، و به كنه آن دست يازيم ، توقع توصيف حقيقى و خصوصيات يك ابديت ، از موجود ناپايدار متغير خطا است .

بنابراين وقتى سخن از حساب رسى و محاكمات انسانها در عرصه ى قيامت به ميان مى آيد ، اين معنى در ذهن تداعى نكند كه حساب رسيها

در آن جا عيناً به مثابه پرونده سازيه ، و بازجوئيه ، ومحاكمات نظام دنيا است ، چه كيفيت امر به طرزى اسرارآميز در ظلمت ابهام پوشيده شده است و لذا هر تصويرى در اين زمينه جز به درد فراموشى نمى خورد .

پويندگان راه حقيقت مى دانند آنگاه كه از جهانى بحث مى كنيم كه با دنياى ما در هر زمينه اى مغاير است ، اگر از نحوه ى حساب رسى و وسيله اى سخن به ميان آيد كه بتواند كردار انسانها را از نظر خوبى و بدى بسنجد ، نبايد تصور شود كه ابتدا مردم در برابر دادرسان اين دادگاه حاضر مى شوند ، واعمالشان را به وسيله ى ميزانهاى عظيم وزن مى كنند ، و اندازه ى آنها را معلوم مى دارند ، آنگاه پس از بازپرسى ها و مدافعات متهمين ، رأى نهائى صادر مى شود ، و براى اجرا به مأموران ابلاغ مى گردد ، در حالى كه قرآن از ميزان مفهوم جامعى به دست مى دهد و مى فرمايد :

« آسمان را برافراشت و در هر چيز ميزان و حسابى قرار داد » (1) .

« ميزان هاى عادلانه را در رستاخيز بر پا مى داريم ، و هيچ كس در آنروز مورد ستم قرار نمى گيرد ، هر كسى به مقدار عملش پاداش خواهد ديد ، اگر كردارش به اندازه ى خردلى باشد ، ما آنرا به حساب خواهيم آورد ، و همين بس كه ما حساب رس آنانيم » (2) .

« روز محشر به حق روز سنجيدن اعمال است ، پس آنانكه در آن ميزان حق ، وزين و نيكوكار بودند ، آنها رستگار خواهند بود ، و آنانكه در آن ميزان سبك وزن بودند ، افرادى هستند كه چون به آيات و رسل خدا ستم كرده اند ، در حقيقت به خود زيان زده اند » (3) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رحمن 7 .

در اين آيه خاطرنشان شده كسانى كه سرمايه ى وجود خود را از دست داده اند ، گرفتار خسران و زيان جبران ناپذيرى شده اند ، زيرا زيانى كه اصل وجود و هستى آدمى را به تباهى كشد ، بزرگترين خسرانى است كه هيچ چيز نمى تواند خلأ ناشى از آنرا پر كند .

بايد توجه داشت كه در فهم معانى الفاظ نمى توان هميشه از مصداق هاى موجود الهام گرفت ، بلكه مفاهيم را بايد از نظر نتيجه بررسى كرد .

مفاهيمى هم كه بعدها در جهان ديگر با آنها سر وكار پيدا خواهيم كرد ، زير نظام الفاظ و بيان ما قرار نمى گيرند ، و سخنان ما در تفهيم اين حقايق بسى نارسا است .

*

بشر امروز در مسير پيشرفت و تكامل علمى توانسته براى سنجش ، به ميزانهائى دست يابد كه حتى منشأ هوا و خون ، و ميزان حرارت بدن ، و جريان برق را بسنجد ، اما براى انگيزه هاى عمل و چگونگى نيات ، و اندازه ى نيكى يا بدى عمل ، هيچ ميزانى براى سنجش در دسترس وى نيست ، در صورتى كه در جهان ديگر براى كيفيت هاى مشخص قملروى است كه وسيله ى مقياسهاى متناسب ارزيابى مى شود .

در آنجا مقياسهاى دقيق و وسائل سنجش ويژه اى براى ارزشهاى معنوى و روحى وجود دارد كه مى توانند اعمال انسان را از لحاظ خوبى و بدى كنترل و مشخص كنند ، هر چند ما در شرايط حاضر از كيفيت آنها آگاه نيستيم ، و نمى توانيم در شرايط اين دنيا حقيقت آنرا درك كنيم ،
زيرا شناخت ما از دنياى رنگارنگ و تغييرپذير كنونى كه هر چيز در آن بى هيچ وقفه اى در جريان پيدايش يافتن است ، به علت تجاربى است كه

از تماس ما با آن حاصل مى شود ، در حالى كه جهان ديگر داراى محتوا و خصايصى است كه در حيطه اى درك مستقيم يا حدس صائب ما نيست ، و به همين علت خود به خود هر تجربه اى را در مورد آن امكان ناپذير مى سازد .

هشام مى گويد : از امام صادق(ع) پرسيدم معنى آيه : ما ميزانهاى عادلانه را در رستاخيز برپا مى داريم (1) چيست ؟ فرمود : انبياء و اوصياء ميزان هستند (2) .

يعنى هر كس وزن و ارزش خود را به اندازه ى شباهت خويش به ايمان و عمل آنها مى تواند بسنجد .

حتى در جهان كنونى ما نيز پاكان متقى و پرهيزكار مقياس سنجشند ، اما از آنجائى كه در نظام اين عالم حقايق بسيارى در پرده ى ابهام مى ماند ، در روز رستاخيز كه روز ظهور و تجلى حقايق است ، اين واقعيات نيز آشكار خواهند شد ، و اينكه ميزانها با كلمه ى جمع در قرآن آمده بدين لحاظ است كه اولياى خدا و الگوهاى انسانيت و تقو ، يعنى همان ترازوهاى سنجش افراد متعددند .

عمل از لحاظ نقش خارجى و رابطه اش با فاعل ، داراى دو بعد است ، يك وقت عمل از نظر فوائد خارجى آن مورد سنجش قرار مى گيرد ، « حسن فعلى » و زمانى به ملاحظه ى علل روحى آن ارزيابى مى شود « حسن فاعلى » اسلام براى اعمال و رفتار انسان ، معيار و ملاك قرار مى دهد ، و هر انتخاب و عملى را نمى پذيرد ، از اين ديدگاه وقتى عمل در قلمرو ارزشها قرار مى گيرد ، كه از انگيزه پاك نفسانى مايه بگيرد ، چه انگيزه ى الهى در انتخاب وعمل، عنصر اصلى سازندگى انسان است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره انبياء آيه 47 .

درجات و مراتب كمال هر كس در ارتباط با آن سنجيده مى شود .

گاهى آدمى سر تسليم به پيشگاه هواهاى نفسانى خود فرود مى آورد ، و به خواست هوسها عمل مى كند و در جاى ديگر در رفتار و كردارش به مبدأ هستى نظر دارد ، و نفس مطمئنه خود را راضى مى سازد ، و اينجا است كه در يك مرحله عمل موجب بارورى ابعاد مثبت فطرت انسان گرديده ، و در مرحله ى ديگر ابعاد منفى طبيعت شخص رشد يافته است .

چگونه مى توان اين دو انگيزه را با هم مساوى و برابر دانست ، عملى كه با رنگ معنويت به عرصه ى ظهور رسيده ، با كردارى كه با ريا و فريبكارى رنگ آميزى شده است ؟ ! .

گروه اول كسانى هستند كه نظارت و حضور ذات مقدس ربوبيت را هيچگاه بر رفتار خويش از ياد نمى برند .

قرآن مى فرمايد :

« در هيچ حالى نباشى ، و هيچ آيه از قرآن تلاوت نكنى ، ودست به هيچ عملى نمى زنى ، مگر آنكه همان لحظه ما ناظر بر شما هستيم ، و هيچ ذره اى در همه ى آسمان و زمين از خداى تو پنهان نيست و كوچكتر از ذره و بزرگتر از آن هر چه هست همه در كتاب مبين ( و علم الهى ) ثبت است » (1) .

ملاك ارزش عمل

بسيارى از انسانها تصور مى كنند ارزش هر كارى بسته به ميزان منافعى است كه از آن ناشى مى شود ، و به همين سبب بالاترين ارزش را براى عملى قائل مى شوند كه سود و منفعت آن ارقام بالائى را به خود اختصاص دهد ، معمولاً داورى ها متكى به ارزشهاى خاص اجتماعى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره يونس آيه 60 .

و خارجى عمل است ، و نيت فاعل اساساً از اين ديدگاه مطرح نيست ، فرق نمى كند هدف انسان نيكوكار خودنمائى و جلب نظر جامعه به سوى خويش باشد ، يا اينكه انگيزه هاى عالى او را به تحرك وادارد ، و در قالب كردارش نيت پاك و متعالى بريزد .

پس در نظام اجتماعى نوعاً مفهوم كردار نيك سودمند بودن به حال اجتماع است ، و كارى ندارند او تحت تأثير چه عاملى دست به عمل زده ، و در نظام فكرى خود به سوى كدام هدف رهسپار بوده است .

اما در دستگاه ربوبيت كميت عمل اصلاً مورد توجه نيست ، آنچه ملاك شخص واقع مى شود و به حساب مى آيد ، و مقبول درگاه احديت قرار مى گيرد ، كيفيت عمل و نوع خاص كشش درونى و داخلى انسان است ، بر اين اساس اگر كسى عملش را خالى از روح حقيقت و ارتباط با مبدء هستى آغاز كند ، و با انگيزه ى تظاهر و رياكارى و يا به خاطر كسب شهرتى ناپايدار ، به انجام آن مبادرت مىورزد ، تا مثلاً او را به ديده ى احترام بنگرند ، نه فقط او با اين سرمايه ى فكرى ارتقاء و صعود نيافته ، بلكه سطح ارزش واقعى خود را بسيار تنزل داده است .

اينگونه اهداف عمل را از معناى اخلاص برهنه مى كنند ، در اين شرايط عمل مانند جسدى بى روح مى گردد كه نه ارزشى دارد و نه
مزيتى .

متاع آلوده ى چنين فردى در پيشگاه خداوند فاقد هر نوع اعتبار است ، چه او در اين حال دين خود را به دنيا فروخته ، و ديگر مستحق آن نيست كه خداوند نظر عنايت و رحمت به سويش معطوف دارد .

بنابراين داورى در مورد ارزش و بهاء يك كردار ، تنها توجه كردن به نتيجه ى آن از لحاظ ميزان سودآورى به حال اجتماع ، به هيچ روى
صحيح نيست ، و نبايد براى ارزيابى عمل از يك معادله ى رياضى استفاده كرد .

وقتى عمل از مزيت خاص برخوردار مى شود ، و از نظر تكامل معنوى بهاء مى يابد ، كه چهره ى ملكوتى به خود بگيرد ، و روح قفس تنگ هواهاى نفسانى را بشكند ، و به سر منزل اخلاص و صفا برسد .

يعنى انسان آنچنان دلبستگى به فرمان خدا پيدا كند كه بى هيچ قيد و شرطى دستوراتش را گردن نهد ، كردار و اعمال چنين فردى صرفاً براى خد ، و بردبارى و استقامتش در راه اداى وظيفه براى خد ، و پاداشش نيز با خدا خواهد بود .

اساساً عاملى كه سبب قبولى عمل و ترفيع درجات انسان مى گردد ، همان نيت و هدف پاكى است كه جلب رضايت و خشنودى آفريدگار در آن ملحوظ شود ، پس عمل داراى ارزش مطلق نيست تا با كميت يا بر اساس تلقى افراد بتوان سنجيد ، قدر با ارزشن هر آدمى زاده اى در بهائى است كه در برابر ميزان اخلاصش به او مى پردازند ، و ارزشمند بودن آن بيش از آنچه كه مقياس اخلاص آنراارزيابى كند، وبهاءآنرامعين سازد،نيست.

در جنگ تبوك هنگامى كه نيروهاى اسلام براى نبرد با دشمن آماده ى بسيج مى شد ، سپاه به كمكهاى مالى نياز داشت ، پيامبر(ص) از افراد متمكن خواست هزينه ى جنگ را تأمين نمايند ، و لذا هر كس به اندازه ى توان خويش ارتش اسلام را يارى داد .

در اين ميان شخصى بنام « ابو عقيل انصارى » با كار اضافى در شب ، توانست دومن خرما تهيه كند ، كه نيمى از آن را بعنوان كمك تقديم پيامبر نمود ، منافقان اين موضوع را وسيله اى براى تحقير مسلمين قرار دادند ، و همكارى عقيل را به باد استهزا گرفتند ، در اين احوال آيه اى نازل شد ، كه در آن منافقين مورد عتاب قرار گرفته و به عذاب دردناك آخرت تهديد شدند ، آيه چنين است :

« كسانى كه از روى بدنفسى از صدقات مؤمنان مطيع عيب جوئى

مى كنند ، و آنهائى را كه از اندك چيزى كه مقدورشان است در راه خدا مضايقه نمى كنند ، به تمسخر مى گيرند ، خدا هم آنها را استهزا مى كند و مجازات مى نمايد و براى آنها عذاب دردناك خواهد رسيد » (1) .

قرآن مى فرمايد :

اعمال خوب افراد كافر و بى ايمان در دنيا مانند سرابى است در بيابان هموار بى آب كه انسان تشنه آنرا آب مى پندارد ، و به جانب آن مى شتابد ، چون بدانجا مى رسد چيزى نمى يابد » (2) .

« مثل اعمال كسانى كه به خدا كافر شدند به خاكسترى مى ماند كه در روز تند باد شديد همه به باد فنا رود و از نتيجه ى كوشش خود هيچ ثمرى نبرند ، اين همان گمراهى دور از طريق نجات است » (3) .

« هر كس حاصل مزرعه ى آخرت را بخواهد ما اجر او را فزونتر از محصول كارش اعطا مى كنيم ، اما هر كه حاصل كشت دنيا را بخواهد در دنيا از نتيجه ى كارى كه انجام داده برخوردارش مى سازيم ، ولى در آخرت بهره و نصيبى عايد وى نخواهد شد » (4) .

رسول اكرم(ص) فرمود :

« هنگامى كه قيامت برپا مى شود ، ندائى در محشر بلند مى گردد كه همه ى مردم مى شنوند ، سخن منادى اين است : كجا هستند آنانكه مردم را عبادت مى كردند ، بپا خيزيد و برويد اجر و مزد خود را از كسى بگيريد كه به خاطر جلب نظر او كار كرديد ، من عملى را كه آميخته به دنيا و اهل دنيا است نمى پذيرم » (5) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه آيه 78 .

رسول اكرم(ص) فرمود :

« ارزش كارها وابسته به نيت ها است » (1) .

امام صادق(ع) در توضيح آيه ى : تا شما را بيازمايد كه كداميك كردارى بهتر داريد (2) . فرمود :

« منظور وسعت و تعدد كردار نيست ، بلكه درست كردارتر شما است ، و همانا درستى در خوف از خد ، صدق نيّت و عمل نيك است ، هر كارى را تا پايان آن پاك و با اخلاص نگهداشتن ، از خود عمل دشوارتر است ، و عمل خالص آن است كه در انجام آن ستايش هيچكس جز خداى بزرگ مدّ نظر نباشد ، و نيت از عمل بهتر است ، آگاه باشيد كه همانا خود نيت هم عمل است ، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود :

بگوه هر كس بر روش و آهنگ خود عمل كند (3) .

و اضافه نمود : يعنى بر نيت خود » (4) .

*

اين روايات اشعار مى دارند كه از نظر آفريدگار ملاك قبولى يا رد اعمال ، تنها روحيه ى خود فرد است همان روحيه اى كه هر كس به هنگام عمل در خود احساس مى نمايد ، و خدا نيز بر آن آگاه است ، و اين است ميزان ارزش كارها در نزد خداوند كه اولياى گراميش مردم را بدان آگاه ساخته اند،تاهيچگاه نيكى راجزبه پروردگاربه خاطر هيچ چيزديگرنخواهند.

قرآن مى فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج الفصاحه ص 190 .

« مثل آنانكه اموالشان را در راه خشنودى خدا انفاق كنند ، و با كمال اطمينان خاطر ، دل به لطف الهى شاد دارند ، مثل دانه اى است كه در زمين شايسته بريزند ، بر آن باران زيادى به موقع ببارد ، و ثمره ى حاصلى دو چندان كه منتظرند به بار آورد » (1) .

هرقدر ميزان اعتقاد و ايمان انسان به خدا فزونى يابد ، در كردار او به همان نسبت نشانه ها و آثار روشنترى از اخلاص مشاهده مى شود ، به گونه اى كه بر تمام خواسته هاى وى تنها تحصيل رضايت آفريدگار حاكم مى گردد .

قرآن كريم سخنان « سليمان » پيامبر را كه در مقام دعا به پيشگاه الهى عرضه داشته است ، چنين بازگو مى فرمايد :

« پروردگارا مرا الهام كن تا سپاس و شكر نعمت تو را بجا آورم ، آن نعمتى كه بر من و والدينم ارزانى داشتى ، و اينكه عمل شايسته و ارزشمند انجام دهم كه مورد رضايت ذات بى همتاى تو باشد » (2) .

يوسف صديق در آن لحظا حسّاس به خاطر رعايت فرمان الهى و حفظ پاكدامنى خويش ، زندان وحشتناك را بر تمرد از دستورات خداوند و فرو رفتن در منجلاب شهوت ترجيح داد ، و چنين به نيايش پرداخت .

« آفريدگارا رنج زندان براى من از آلودگى به گناه و نافرمانى تو بهتر و گواراتر است » (3) .

او با قاطعيت به آزادى ظاهرى كه وى را به سوى نافرمانى خدا مى كشاند ، پشت پا زد ، و گوشه ى زندان ر برگزيد ، و مفتخر بود كه روحش آزاد ، و دامنش پاك است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره 264 .

اميرمؤمنان على(ع) ضمن وصيّت خود به امام حسن(ع) فرمود :

« خوشبخت و رستگار كسى است كه علم و عملش ، دوستى و دشمنيش ، گرفتن و رها كردنش ، سخن گفتن و سكوتش ، رفتار و گفتارش تنها براى خشنودى و جلب رضاى ذات بى همتاى خدا باشد » (1) .

اين آرمان بلند و عالى به حدى گرانبها است كه هيچ ايده اى با آن برابرى نخواهد كرد .

در برخى از روايات اسلامى اطاعت و فرمانبردارى از فرامين الهى را فارغ از هرگونه بيم كيفر و يا سوداى پاداش ، مخصوص انسانهاى راستين مى داند كه خود را بنده ى دست پرورده و مورد عنايت دائمى او مى بينند ، آنها كه به بالاترين مرحله ى اخلاص و معرفت به ذات نامتناهى حق مى رسند ، در اين سير فكرى به چيزى جز تحصيل رضايت آفريدگار و اطاعت از او نمى انديشند ، در اين صورت است كه انسان عمل خود را چنانكه او خواسته به جا آورده است .

اميرمؤمنان على عليه السلام طى عباريت رسا و عميق اين گروه از انسانها را به عنوان « آزاد مردان » معرفى كرده و مى فرمايد : « دسته اى از مردم خداى را پرستش و عبادت مى كنند ، كه به ثواب و پاداش برسند ، و اين عبادت بازرگانان و سوداگران است ، جمعى از مردم از ترس مجازات ، خدايرا عبادت مى كنند ، و اين عبادت بندگان و غلامان است ، ولى برخى از انسانها تنها به خاطر سپاس و حق گذارى به پرستش و عبادت يزدان پاك قيام مى كنند و اينگونه عبادت مخصوص آزادمردان است » (2) .

*

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ص 91 .