رويدادهاى روزافزون جامعه اسلامى را از اين مدارك محدود استخراج نمايد ؟ آيا جز آن فرد شايسته اى كه از تعليمات غيبى و الهى برخوردار است ، كسى از عهده چنين مسئوليت سنگينى برمى آيد ؟ .

همچنين در مورد مسائل متغيرى كه با دگرگونى شرايط مختلف و اوضاع زمانى و مكانى حكم آن تغيير مى يابد ، جعل قوانين آن جا به عهده اولوالامر است ; كه به او نيز اختيار داده شده بر حسب شرايط و صلاحديد در آن محدوده ، از احكام ثانويه استفاده كند ، و عدم وجود حكم صريح در اينگونه موارد ، دليل بر اهمال و كوتاهى شريعت از بيان حكم يا نقصان قوانين نيست ، بلكه درست برعكس نشانگر قدرت تشريع و منطق پويا و فراگير دين ، پا به پاى پيشرفت زمان است .

*

اگر آيه اكمال دين در اينجا مورد استناد قرار گيرد ، مشكلى را حل نمى كند ; زيرا براساس روايت محدثان معروف اسلامى در روز غدير و پس از نصب اميرمؤمنان على (ع) به خلافت نازل شد . چه اگر در تحليل وضع موجود انديشه و دقت شود ، اين خطر وجود داشت كه آئين نوپاى اسلامى و موضع جناح حق ، پس از رحلت رسول اكرم (ص) از سوى دشمنان گوناگون مورد تهاجم قرار گيرد ; و ضربه هاى پيوسته اى بر پيكر حق وارد آيد .

به همين علّت اسلام نمى توانست برنامه هاى خود را بدون وجود يك مرجع الهى و منصوب پيامبر (ص) پيش ببرد ، و تداوم بخشد ، و سازمان خود را به صورت مطلوب كه مورد نظر نبى اكرم (ص) بود ، بر سرپا نگهدارد . و اين نارسايى در آينده به وسيله

نصب على (ع) براى سرپرستى و خلافت مسلمين ترميم شد .

به علاوه آيه در صدد اين نيست كه اعلام كند فروعات دين ، و مجموعه مقررات الهى ، در همه زمينه ها اكنون تكميل شد ; زيرا از يك سو درست است كه ديگر با رحلت رسول خدا (ص) فرامين وحى به نقطه آخر رسيد ، و آنچه كه انسانها براى هميشه بدان نياز داشتند ، رسول خدا (ص) از مبدأ آفرينش آموخت ، و كار تشريع پايان يافتت ; امّا از سوى ديگر مى بينيم كه احكام كليه موضوعات نه در قرآن مجيد وارد شده ، و نه در سنّت پيامبر (ص) ، دلائل فقهى موجود هم نمى توانست براى همه رويدادهاى جديد كه رخ مى دهند كافى و پاسخگو باشد ; و اين به علّت محدوديت زمانى ايام رسالت بود . و ديگر مشكلات و دشواريهاى پى در پى هم پيامبر (ص) را از انجام كارهاى اساسى باز مى داشت ; و موفق نمى شد آنچه را كه آموخته بود آموزش دهد ، حتّى بسيارى از اصحاب و نسل معاصر پيامبر (ص) غالباً تكيه بر آن شخصيت بزرگوار داشتند ; و تا هنگامى كه در سايه او مى زيستند ، به طور مستقيم توجهى به ضرورت فرا گرفتن احكام و مفاهيم دينى نداشتند ; و با آنكه بعد از رحلت آن حضرت موقعيّت حساس اجتماعى نيز پيدا كردند ، امّا در زمينه امور دينى و بسيارى از مسائل مربوط به عبادات و معاملات و مسائل قضايى ناآگاه و از لحاظ درك و اشراف بر جريانهاى سياسى و مسائل خلافت ، و شناخت عناصر زمان ، ضعيف بودند .

احاديث بسيارى در كتب دانشمندان سنت آمده كه صحابه پيامبر (ص) تصورات روشنى از مسائل ارث ، قضاء ، حدود ، و ديگر حقايق دينى نداشتند .

اينجا بود كه منطق رسالت ايجاب مى كرد امّت در زمانى

طولانى تر از آنچه كه بر او گذشت ، تا توجيهات دينى آشنا گردد .لذا مجموعه قوانين و فروعات احكام اسلامى كه رسول اكرم (ص) از طريق وحى دريافت كرده بود ، به جانشين و وصى خود آن هم جانشينى كه عمق وجودش در هستى اسلام شكل گرفته بود ، و آرمانهاى والا را مى شناخت ، و با تمام موجود خويش به آن عينيّت مى داد ، سپرد ; و در مدت كوتاهى از راه تصرّف در روح و قلبش ، به كليه تعاليم و حقايق اسلام آگاهش كرد ، و به او آمادگى رهبرى داد . كار نگاهبانى فرهنگ اصيل اسلام و معارف دين را بدو واگذاشت ; كه پس از وى بنا به موقعيت هاى زمانى آن حقايق را در اختيار امّت اسلامى بگذارد ، و جامعه را با اطلاعات وسيع و گسترده خود به وظايف خويش آشنا سازد .

شواهد زندگانى رسول اكرم (ص) و امام على (ع) گوياى اين حقيقت كه ساعتها پيامبر (ص) با امام به خلوت مى نشست ، و ديده اش را به برنامه هاى كار و دشواريهاى راه مى گشود ; و هنگامى كه امام از او پرسشى مى نمود ، به او كمك فكرى مى كرد ، و مفاهيم مكتب و حقايق آنرا در اختيارش مى گذاشت .

آرى پس از رحلت بانى اعظم اسلام ، تنها از اين كانال مستقيم بود كه راه يابى به حقيقت امكان پذير مى شد ، و امّت از عمل به ظنّ و شك و قياس و استحسان ، بى نياز مى گشت .

اگر قياس و استحسان را در مكتب حقوقى و جزائى اسلام ملاك عمل قرار دهيم ، شريعت دين برپايه حدس و گمان استوار مى گردد ، و آئينى كه صدور دستوراتش از منبع وحى مورد شك و ترديد باشد ، بنيان دين يك بنيان ناسالم ، سست ، و بى اعتبار خواهد بود .

پس امت در موضعى نيست كه بتواند كار تعيين خليفه و جانشين را به عهده گيرد ; بلكه بر شخص پيامبر (ص) است كه امانت خداوند را به كسى بسپارد كه همچون خود او ابعاد مصونيت در وجودش شكل گرفته ، و يك لحظه از حراست دين خدا و موضع حق غافل نمى شود .

در غير اين صورت با جايگزين شدن برداشتهاى شخصى به جاى احكام الهى ، برنامه هاى رسالت خدشه دار خواهد شد ; و فرامين پروردگار از حوزه مجتمع اسلامى كنار خواهد رفت .

تاريخ مستند گواه است كه موقعيت علمى و فرهنگ دينى مسئولين امر ، در سطحى نبود كه بتوانند جوابگوى مسائل جارى باشند ; رويدادهايى كه پس از رحلت پيشواى اسلام پيش آمد ، ثابت نمود كه براى حل مشكلاتى كه رخ مى داد ، زمامداران وقت فاقد آموزشهاى كافى براى گشودن آن مسائل بودند ; و نمى توانستند دستورالعمل مقتضى بدهند ، و همين بى خبرى آنها از معارف دين سبب مى شد قوانين الهى از مسير خود منحرف شود ، و احكام نامربوط و بيگانه با اسلام به مورد اجرا درآيد .

*

مورخين اسلامى نوشته اند : روزى پنج مرد به جرم آلودگى به فحشاء نزد خليفه آوردند ; خليفه حكم مجازات آنها را صادر كرد ، و دستور داد به هر كدام يكصد ضربه تازيانه بزنند . امام معصوم كه در مجلس حضور داشت ، براين حكم اعتراض نمود و فرمود :

« احكام مجروحين با هم متفاوت است . يكى كافر ذمى است كه چون به شرايط ذمه عمل نكرده ، بايد حكم اعدام در مورد او اجرا گردد . دوّمى مردى است كه خود همسر دارد ، و بايد سنگسار شود .

سوّمى جوان مجرّدى است كه هنوز ازدواج نكرده ، بايد با تازيانه به مجازات برسد . چهارمى غلام مجرّد است كه كيفر او نصف كيفر انسان آزاد است ; و پنجمى ديوانه است ، كه حكم مجازات درباره او به اجرا در نمى آيد . »

زن شوهردارى كه به طور نامشروع باردار شده بود ، به حضور عمر آوردند ; او دستور داد سنگارش كنند . اميرمؤمنان (ع) فرمود : « اگر زن از نظر قانون دين مجرم است ، حملى كه در شكم دارد ، بى گناه است ; و نمى توان او را همراه با مادر مجازات كرد ; اينجا بود كه راهنمايى امام ، از اجراى حكم غيرقانونى و خلاف دين خوددارى شد .(1)

زن ديوانه اى مرتكب عمل منافى عفّت شده بود ; خليفه حكم محكوميت او را صادر كرد ، تا به اجرا درآيد . امّا امام اين حكم را خلاف موازين اسلامى دانست ، و او را تبرئه كرد ، و با يادآورى حديثى از رسول خدا (ص) كه تكليف از سه گروه كه يكى از آنها ديوانه است ، برداشته شده ; به ماجرا خاتمه داد .(2)

بسيارى از بزرگان اهل سنّت نقل كرده اند ، عمر هنگامى كه در مسائلى در مى ماند ، و اميرمؤمنان مشكل را مى گشود ، اين جمله را بر زبان مى آورد : « اگر على نبود عمر هلاك مى شد . »

و يا مى گفت : « به خدا پناه مى برم از وقوع مشكلى كه على در آنجا حضور نداشته باشد . »(3)

اينها گوشه هائى از رويدادهائى بود كه احكامى كه در ارتباط با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ينابيع الموده باب 56 ص 211 .

2 . مدارك در الغدير ج 6 ص 110 و 111 .

3 . طبقات ابن سعد ج 2 بخش 2 ص 103 .

آنها صادر مى شد ، هيچگونه رابطه اى با وحى الهى نداشت .(1)

*

آيا راستى خداوند اجازه داده است ، قوانين دينش كه در مورد حوادث بسيارى پس از رحلت پيامبر (ص) رخ مى داد ، نقض شود ، و احكام باطل جاى آنها را بگيرد ؟ يا براى حفظ معارف دين زمام امر امّت را به دست كسانى سپرده ، كه بر تمام جزئيات مسائل مربوط به مكتب ، مسلّط و آشنا هستند ; و موظفند همانها را در جامعه اسلامى پياده كنند ؟ . اگر وجوب اطاعت از رهبر منحصر به شخصيت هايى شود كه همه شرايط ويژه رهبرى در آنها تبلور يافته باشد ، ديگر هيچگونه تعارضى ميان خواسته آنها و دستورات خدا و رسول (ص) پيش نخواهد آمد . آرى ; چنين تفسيرى از آيه همه اشكالات گذشته را حل خواهد كرد ، و ما را از توسل به هرگونه تفاسير نامطمئن و غيرقابل اعتماد بى نياز خواهد ساخت .

اساساً قرآن اجازه نمى دهد ، از كسانى كه خواسته هاى نفسانى خود را برفرامين خدا ترجيح مى دهند ; پيروى شود ، و صريحاً اعلام مى فرمايد : « هرگز از كسانى كه ياد ما را فراموش كرده اند و تابع هواى نفس خود شدند متابعت مكن . »(2)

بديهى است كه صدور هر حكمى بر خلاف آنچه خدا خواسته است ، ارزش و اعتبارى نخواهد داشت ; و هيچ انسانى حق ندارد در قبال قوانين پروردگار موضع بگيرد ، و دست به قانونگذارى بزند ; بنابراين به حكم عقل و وجدان ، و آيات و روايات بسيارى كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براى آگاهى بيشتر از اينگونه قضايا و حوادث مستند به ج 6 و 7 و 8 كتاب الغدير مراجعه شود .

2 . سوره كهف آيه 27 .

دراين زمينه وارد شده است ; مردم منحصراً بايد به اوامر خدا گردن نهند ، و از فرامين او تبعيت كنند و بس .

امير مؤمنان على (ع) فرمود : « تنها اطاعت از دستورات الهى و پيامبر خدا (ص) و صاحبان امر بر مردم لازم است . وجوب اطاعت مردم از صاحبان امر ، بدين سبب است كه آنها معصوم از گناهند ; و به تخلّف و سرپيچى از اوامر الهى دستورى صادر نمى كنند . »(1)

امام باقر (ع) فرمود : « اولوالامر پيشوايان امّت از نسل على (ع) و فاطمه هستند ، كه تا قيامت پا به عرصه هستى مى گذارند . »(2)

يكى از اصحاب امام صادق (ع) مى گويد ، كه از آن حضرت پرسيدم : اولوالامرى كه به حكم خدا اطاعت از آنها بر مردم واجب است كيانند ؟ در پاسخ فرمود :

« آنها عبارتند از على بن ابيطالب ، و حسن ، و حسين ، و على بن الحسين ، و محمد بن على ، و جعفر يعنى من ، بنابراين سپاس درگاه الهى را به جاى آريد كه ائمه و پيشوايانتان را به شما معرفى كرد ; در صورتيكه بسيارى از مردم راه انكار را در پيش گرفتند . »(3)

جابر يكى از ياران رسول خدا (ص) تفسير آيه : « وجوب اطاعت از اولوالامر » را از آن حضرت پرسش نمود ، و گفت : اولوالامر چه كسانى هستند كه بر ما لازم است از آنها پيروى كنيم ؟ آن حضرت فرمود :

« نخستين رهبر پس از من على بن ابيطالب (ع) است ; و پس از او فرزندانش حسن و حسين ، آنگاه على بن الحسين ، و سپس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ج 25 ص 200 .

2 . اثبات الهداة ج 3 ص 131 .

3 . تفسير عياشى ج 1 ص 252 .

محمد باقر ، كه تو او را ديدار خواهى كرد ; و هنگامى كه به ملاقاتش شتافتى ، سلام مرا به او ابلاغ نم ; بعد از او جعفر صادق ، و بعد موسى كاظم ، و سپس به ترتيب على رض ، محمد جواد ، على هادى ، حسن عسكرى ، و آنگاه قائم منتظر مهدى موعود ; پس از من امام و رهبر خواهند بود . »(1)

يكى از اصحاب امام صادق (ع) به آن حضرت عرض كرد : از اركان اسلام كه عمل كردن براساس آن موجب قبولى اعمال من مى گردد ، و نيز از امورى كه اگر هم نسبت به آنها بى اطلاع باشم ، به من زيان نمى رساند ، آگاهم سازيد . حضرت فرمود :

« شهادت به يكتايى پروردگار و گواهى به نبوت و رسالت محمد (ص) و ايمان به آنچه از جانب خدا آورده است ، و اعتراف و پاى بندى به حقوق مالى همچون زكات ، و اقرار به ولايتى كه پروردگار بزرگ بدان امر فرموده ; يعنى ولايت آل رسول و پيامبر اكرم (ص) كه خود گفته است : « هر كس دنيا را ترك گويد در حالى كه آگاهى نسبت به امام خود نداشته باشد به مرگ جاهليت از دنيا رفته است » و خداوند هم فرمان داده است : خدا و رسول و اولوالامر را اطاعت كنيد . »(2)

نخستين امام اولوالامر على (ع) بود ، و آنگاه به ترتيب حسن ، و حسين ، و على بن الحسين ، و محمد بن على ، و به همين ترتيب خط رهبرى ادامه مى يابد .

جهانى كه از وجود امام خالى باشد ، اصلاح شدنى نيست . مرگ بدون شناخت امام ، به مثابه مرگ در جاهليت است . انسان در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اثبات الهداة ج 3 ص 123 .

2 . سوره نساء آيه 59 .

آخرين لحظات زندگى بيش از هر زمان ديگر ، به شناخت امام نياز دارد ; و با چنين شناختى كه در اين مرحله حساس اظهار مى كند ، وضع او خوب و موقعيّتش عالى است . »(1)

فجايعى كه خلفاء بنى اميّه و بنى عبّاس به عنوان ولىّ امر بودن ، بر مردم مسلمان و حتّى اولياء دين مرتكب شدند ; كم نيست . آنها كه دستگاه خلافت را به پايگاه هرزگى و رزالت و پوچى تبديل كرده بودند ، و براى تثبيت پايه هاى حكومت ناحق خويش ، دستشان به خون بيگناهان و پاكان بى شمارى آغشته بود ; با همه اين احوال خود را اميرالمؤمنين نيز مى خواندند .

اگر خداوند حكومت چنين جانيان شرور و بى باكى را به رسميّت بشناسد ، و اطاعت از اين خليفه نماهاى تبهكار را بر مسلمين واجب شمارد ; تكليف قسط و عدل و مساوات ، و حقوق فرد و اجتماع چه مى شود ؟ و آيا در اين صورت فرامين الهى كه دربر گيرنده نيك بختى بشر در دو جهان است ، و تكامل حقيقى انسان را از هر جهت متضمّن مى باشد ; به انحراف و ابتذال كشيده نخواهد شد ؟ .

رواياتى كه برخى از بزرگان اهل سنت نقل كرده اند ، تفسير اولوالامر را به امامان اهل بيت تأييد مى كند .(2)

*

قرآن كريم ولايت وسرپرستى مسلمين را به خدا ورسول و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ينابيع الموده ص 137 .

2 . ابوبكر مؤمن در رساله اعتقادى خود به نقل از احقاق الحق ج 3 ص 425 ابوحيان اندلسى مفسر معروف در بحرالمحيط ج 3 ص 276 شيخ سليمان حنفى در ينابيع الموده ص 114 ـ 116 .

كسانى كه در حال ركوع زكوة مى پردازند ، منحصر مى سازد و مى فرمايد :

« منحصراً ولايت و سرپرست شما خدا است و پيامبر و مؤمنينى كه نماز را برپا مى دارند ، و در حال ركوع زكوة مى دهند . »(1)

اين آيه به رويدادى نظر دارد كه تنها يك بار در خارج تحقق يافته است ، زيرا ما يك حكم كلى در اسلام نداريم كه انسان بايد در حال ركوع زكوة بپردازد ، نه واجب و نه مستحب ، تا بتوان گفت ممكن است برخى از مردم مبادرت به اين عمل كرده اند .

و جريان حادثه بدين قرار است كه : مردى مستمند وارد مسجد پيامبر (ص) شد در حالى كه على (ع) در ركوع بود ، سائل از او تقاضاى كمك كرد ، آنحضرت به انگشت خود اشاره نمود و به او فهماند كه انگشتر را درآورد و او هم انگشتر را از دست على (ع) بيرون آورد و رفت .

در اين هنگام پيك وحى بر پيامبر (ص) نازل شد ، و آيه ياد شده را بر نبى اكرم (ص) تلاوت كرد .

شيعه و سنى اتفاق دارند كه آيه در شأن على (ع) نازل شده ، و او است كه مصداق وحى الهى قرار گرفته است(2) پس كلمه در اينجا كنايه و اشاره است به فردى كه در حال ركوع زكوة داده ، و در اينهم هيچ اختلافى نيست كه على بن ابيطالب (ع) چنين كارى را كرده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره مائده آيه 55 .

2 . تفيسرالدرالمنثور ج 2 ص 293 الكافى الشاقى ابن حجر ص 53 تفسيرالمنار ج 6 ص 442 تفسير كشاف زمخشرى ذيل آيه جامع الاصول ج 9 ص 478 تفسير طبرى ص 165 كنزالعمال ج 6 ص 391 مفاتيح الغيب رازى ج 3 ص 431 اسباب النزول واحدى ص 148 .

آنچه جايز نيست استعمال لفظ مفرد و ارداه جمع است ، اما عكس آن در محاورات به كار مى رود و بسيار شايع است و منحصر به اين مورد نيست ، و هيچ اشكالى از اين نظر وجود ندارد .

در قرآن كريم نسبت « نعيم بن مسعود اشجعى » هم لفظ جمع به كار رفته است .(1) همچنين كلمات جمع در سوره منافقون مقصود « عبدالله بن ابى » است .(2) و نيز آيات ديگر در قرآن كريم .(3)

بنابراين با توجه به اعترافات صريح بزرگان علماء اهل سنت در شأن نزول آيه ، شبهه اى باقى نمى ماند كه امام و پيشواى پس از پيامبر اكرم (ص) على (ع) است كه ولايت او با ولايت خدا و رسول قرين گشته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره آل عمران آيه 172 .

2 . تفسير طبرى ج 28 ص 270 تفسير سيوطى ج 6 ص 223 .

3 . سوره توبه آيه 61 سوره آل عمران آيه 154 .

نگهبانان مرزهاى شريعت و كشور

آئين اسلام بر خلاف مسيحيّت كنونى كه سيستم فكرى و اعتقادى او مبتنى بر يك دعوت روحى و معنوى است ، و كار اين مذهب در چهارچوب تبليغ دين و ارشاد و هدايت خلق خلاصه مى شود ; نظامى است كه به يك رشته مراسم خشك مذهبى بسنده نمى كند .

دعوت به تلاش هدف دار و اصيل و مقدّس ، و لزوم توسعه و گسترش آئين توحيد ، و تشريع مقررات و موازين و روشهاى خاص در ابعاد ماده و معنى ; و شركت رسول اكرم (ص) در نبردهاى گوناگون ، همه و همه در اسلام نمايانگر اين است كه سيستم فكرى اين دين الهى در راستاى تأسيس حكومت است ; حكومتى با آرمانهاى والا و نجات بخش ، كه انسانها را به خود آورد ، تا ارزش خويش را بازيابند ، و فرم زندگى انسانى خود را انتخاب كنند ; و نيز بتواند با قاطعيت از آئين توحيد حفاظت نمايد ، و جلو هرگونه تجاوزى را به سرزمين اسلامى بگيرد ، و قوانين الهى را دقيقاً به مورد اجرا بگذارد .

اين حكومت به لحاظ مسئوليتى كه در قبال حفظ احكام خدا دارد ، در برابر فشار دشمنان و مخالفين اسلام به هر صورت و به هر

درجه اى كه باشد ، هرگز حاضر نيست نقطه كوچكى از احكام مسلّم الهى را از دست بدهد ; و از اجراى حق چشم بپوشد ، و دستورات الهى را ناديده بگيرد .

اساساً اگر پيشوايى دينى از زمامدارى جدا شود ، و مكتب دين نسبت به نظام سياسى و رهبرى بى تفاوت باشد ، و تنها به وعظ و اندرز توده هاى مردم بسنده كند ; دين ضامن اجرا نخواهد داشت . و اگر هم با كوشش و مجاهدات دانشمندان و متفكران قوم ، مردم از تعاليم مكتب آگاهى يابند ، و بخواهند در زندگى خويش پياده كنند ; قدرتمندان باطل و سلطه گر از اجراى برنامه هايى كه براى سعادت بشر تشريع شده است ، به خصوص فرامينى كه به زيان دستگاه حاكم تمام مى شود و مى تواند در رهايى و نجات انسانها از اسارت جبّاران زورگو نقش مهمّى ايفا كند ; با ترفندهاى گوناگون جلوگيرى خواهند كرد . و خود طرح ها و برنامه هاى دقيق و حساب شده اى را در سطح جامعه به اجرا مى گذارند ، كه حاكميّتشان را تثبيت كند ، و منافع آنها را در كوتاه مدّت و دراز مدّت تأمين نمايد .

بنابراين اگر مكتب دين نجات و سعادت جامعه را در پيروى از تعاليم خود مى داند ، بايد به مسئله رهبرى بيانديشد ، و نظامى را عرضه كند ، و در آن باره دستورات و تكاليفى صادر نمايد ; تا بتواند مبانى مذهب را در جامعه مستقر سازد ، و راه براى توسعه و گسترش دين خدا باز شود .

هم در اسلام و هم در اديان توحيدى پيش از اسلام ، به بقرارى نظام صالح توجه خاص مبذول گرديده ، و اين اصل منطقى كاملاً مدّ نظر بوده است ; و بنيانگذاران مكتب ها كوشيده اند نتايج رنجهاى تربيتى خود را به پيشامدهاى تاريخ وانگذارند .

*

آغاز حكومت اسلامى يعنى اداره امت بر اساس قوانين اسلامى ، از آغاز هجرت رسول اكرم (ص) و ورودشان به شهر مدينه شروع شد ; و از آن زمان سيستم و شكل و نظام حكومت اسلامى مشخص گرديد .

از نخستين روزى كه رسول خدا (ص) مكتب توحيد را عليرغم موضع گيريهاى گمراهان و مشركين منحط بنيان نهاد ; و خارها را از سر راه ارزشها بركند ، و قدرت اسلام در ابعاد سياسى ، اقتصادى ، جغرافيايى و فرهنگى ، توسعه يافت ، عناصر شايسته اى را مسئول بخشى از امور كشور نمود ; تا با لياقت و كاردانى خود همه امور مربوط به اداره كشور را به پيش برند .

طى جنگها و نبردهايى كه به خاطر از ميان برداشتن موانع نشر حقّ ، و استقرار عدالت ، صورت مى گرفت ، هر سرزمينى كه به تصرف سپاهيان در مى آمد ، بلافاصله در قلمرو آن پيامبر حاكم و قاضى را مى گماشت ; و براى پيشبرد فرهنگ عمومى ، و گسترش بينش دينى ، و آموزشهاى مذهبى ، معلّم و استاد استخدام مى كرد . و حتّى نسبت به انسانهاى غير مسلمانى كه در قلمرو اين حكومت قرار داشتند ، از ارزشهاى فرهنگى و انسانى آنان پشتيبانى و حمايت مى شد .

قرآن كريم نيز رسول اكرم (ص) را به عنوان حاكم و قاضى مى شناسد ، و مى فرمايد :

« با آنچه كه خداوند بر تو نازل نموده ، در ميان آنان حكومت بنم ، و هرگز پيروى از هواهاى نفسانى آنان مكن »(1) .

اصولاً انبياء خود پايه گذاران حكومت الهى در زمين بوده اند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره مائده آيه 48 .

و براى جهت دادن به توده هاى اين جهان به منظور بدست آوردن حكومت صالحين پايگاهى استوار محسوب مى شدند .

قرآن نه تنها در مورد پيامبر اسلام (ص) بلكه درباره يوسف پيامبر نيز مى گويد :

« و چون يوسف به سنّ رشد و كمال رسيد ، او را مسند حكمفرمايى و مقام دانش عطا كرديم و همچنين ما نيكوكاران را پاداش مى بخشيم »(1) .

و نسبت به داوود مى فرمايد :

« اى داود ما تو را در روى زمين مقام خلافت داديم ، تا ميان خلق خدا به حق حكم كنى ، و هرگز هواى نفس را پيروى نكنى كه تو را از راه خدا گمراه سازد »(2) .

قوانين و مقررات اسلامى در مورد « حدود » و « ديات » و ديگر ابواب گسترده فقهى از پايه هاى اجرايى حكومت اسلامى است ; كه پيامبر گرامى (ص) بنيان گذار آن بوده است .

علاوه بر اين ، بعد فرمانروايى پيامبر خدا (ص) داراى ويژگى ديگرى است كه بايد براى تثبيت دعوت اسلامى محيطى مناسب بوجود آورد ، و مقررات و قوانين الهى و آنچه كه موجب قوام مكتب است ، براى بندگان خدا و توده هاى مردم تبيين كند ، و مفاهيم كتاب آسمانى را به مردم برساند ، تا از نظر آگاهى دينى و وصول به مدارج عالى به سطحى برسند كه هدف اسلام ايجاب مى كند .

قرآن كريم درباره اين ويژگى پيامبر خدا (ص) مى فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره يوسف آيه 22 .

2 . سوره ص آيه 25 .

« او است خدايى كه از ميان عرب امّى پيامبرى بزرگوار از همان مردم برانگيخت ; تا بر آنان آيات وحى خدا تلاوت كند ، و آنها را از لوث جهل و اخلاق زشت پاك سازد ; و شريعت كتاب آسمانى و حكمت الهى را بياموزد ، با آن كه پيش از اين همه در ورطه جهالت و گمراهى بودند . »(1)

بنابراين پيامبر اسلام (ص) هم زمامدار جامعه اسلامى بود ، و هم سمت ارشاد و هدايت خلق و تبليغ احكام خدا را به عهده داشت . و به همين علّت كسانى كه مى خواهند پس از رسول خدا (ص) به مقام جانشينى او برسند ، بايد هر دو بعد از مقام پيامبر (ص) را دارا باشند ; يعنى هم زمامدارى جامعه ، و هم شايستگى استقرار در پايگاه هدايتى امت اسلامى ; هم نگهاهبانى از مبانى عقيدتى و احكام شريعت ، و جلوگيرى از تغيير و تبديل در قوانين و نظام وحى ، و ايستادگى قاطعانه در برابر امواج كفرآميز و شبه هاى غرض آلود و گمراه كننده ، و حل مشكلاتى كه از تأثير انحراف ناشى مى شود ; و هم مقابله با هرگونه تجاوز و رخنه اجانب به مرزهاى كشور اسلامى ; تا بدين وسيله استمرار و بقاى اسلام از هر جهت در ميان امواج گوناگون تضمين گردد .

براى حفظ همه حقوق و شئون فردى و اجتماعى ، و گسترش رحمت وعدالت، بهترين راه حاكميت صلحااست; وصالح ترين نوع حكومت ، حكومت معصوم است ، كه در سايه آن مى توان نسبت به حفظ وگسترش همه حقوق وشئون انسانى اميدوار بود. چه زمامدار برگزيده خدا در واقع حكومت خدااست; وتنها در شعاع اين رهبرى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره جمعه آيه 2 .

است كه به انسان امكان مى دهد از شخصيت و كرامت و همه والائى هاى خويش پاسدارى كند ، و به تمام حقوق خود دست يابد . زيرا رعايت حيثيت انسانى و كوشش براى استقرار عدالت ، جزو اصول عمده اين حكومت است ; و اين رعايت هم جز با رهبرى الهى تحقق نمى پذيرد . وگرنه سلطه جويان باطل و زمامداران خود سر و ناصالح همواره به ظاهر دم از حقوق انسانها مى زنند ، و در حالى كه خود را مدافع حيثيت فرد و اجتماع معرفى مى كنند ، امّا عملاً در خارج شرف آدميان را به خاك مى كشند ; و بالاخره دستاورد آنها كه براى امّت حاصل مى گردد ، جز تبعيض و حق كشى و اجراى سياست تزوير و سلطه گرى نيست .

اهميت جريانهاى رهبرى بر حق ، و تلاش بزرگان دين در راه نشر فضيلت و خير امّت ، و اهداف حق و آزادى ، و نيز زيانهاى ناشى از سر كار آمدن زمامداران ناصالح و بى تفاوت نسبت به مسائل سرنوشت ساز اجتماعى ; و سستى در احقاق حقوق فردى و جمعى ; چيزى نيست كه بتوان در آن ترديد كرد .

آن كه مى خواهد زمام هدايت توده هاى بشرى و زعامت دينى را به عهده بگيرد، وبر جايگاه رسول خدا (ص) مستقر شود; بايد در معرفت و دانش ، و اقدام و عمل ، و طرز تفكر شباهت و سنخيّت با پيامبر (ص) داشته باشد ، و علاوه بر يك رشته ويژگيهاى اخلاقى ، وفضيلت هاى روحىوانسانى،ومصونيت هاى لازم مربوط به عصمت ، و اهتمام به تربيت و تهذيب نفوس ; به معارف و حقايق دين تسلط كافى داشته باشد ، تا بتواند براساس حق ، و مبناى شريعت ، به كليه مسائل پاسخ لازم ومناسب را بدهد، واختلافات را حل و فصل كند ; وگرنه اسلام نمى پذيردكه زمام اموراسلامى به دست هركس افتد;و

شئون و حيثيّت جامعه انسانى در كف هر فردى رها شود .

قرآن كريم برترى عملى ، و توان و استعداد ظاهرى طالوت را علّت برانگيختگى او و شايستگى اش براى زعامت قوم دانسته و مى فرمايد :

« او از اين رو به زمامدارى شايسته تر است ، كه خداوندش برگزيد ، و در دانش و توانايى او را فزونى بخشيد . »(1)

همانگونه كه خود رسول اكرم (ص) شخصاً داراى هر دو منصب بوده است ; طبيعتاً هركس كه بخواهد پس از رسول خدا (ص) جانشين آنحضرت شود ، بايد هر دو خصوصيّت پيامبر ، يعنى هم جنبه خاص باطنى و ارتباطى با مبدأ هستى كه امرى افاضى و خدايى است ، و هم سمت زمامدارى امت اسلامى را دارا باشد .

بنابراين براى رهبرى امّت نمى توان به يك جنبه از خصوصيت پيغمبر (ص) اكتفا كرد ، و زمام امور امت را به چنين كسى سپرد ، زيرا اين دو منصب از يكديگر قابل تفكيك نيست ; و نبايد بخش سياسى مديريت اجتماعى را از رهبرى معنوى كنار گذاشت . پس امام هم داراى جنبه ولايت تشريعى است ، و هم ادامه دهنده مديريت صحيح اجتماعات بشرى كه پيامبران آن را پى ريختند .

امام پنجم هنگامى كه از منطق اهل سقيفه و ديدگاه نظرى آنها ياد مى كند ، كه اين دو منصب را از هم جدا مى پنداشتند ; اين آيه از قرآن كريم را تلاوت مى كند كه خداوند هر دو عنوان را هم ارشاد و رهبرى معنوى ، و هم تدبير امور جامعه را به فرزندان ابراهيم اعطا فرموده است :

« آيا آنها بر آنچه كه ما اولاد ابراهيم را به فضل خود برخوردار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره بقره آيه 247 .

نموديم ، حسد مىورزند ، پس ما بر آل ابراهيم كتاب و حكمت فرستاديم ، و به آنها ملك و فرمانروايى بزرگى عطا كرديم . »(1)

آنگاه امام (ع) اضافه مى كند : چگونه به جمع اين دو مقام در خاندان ابراهيم اعتراف دارند ; امّا در برابر دودمان پيامبر(ص) موضع منفى مى گيرند ، و حاضر نيستند اين حقيقت جدايى ناپذير را در خاندان رسول خدا (ص) بپذيرند . »(2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره نساء آيه 52 .

2 . تفسير عياشى ج 1 ص 247 .

امامت يك ضرورت عقلى است

عنصر ارزشمند انسان براساس فطرت سالم و سرشت پاك خود به صورتى توقف ناپذير براى كمال يابى در حركت و كوشش است ، و آگاه و ناخودآگاه با عشقى كه هميشه روح و جانش را گرم نگه مى دارد ، به سوى پايگاه والاى كمال و آخرين نقطه كرامت انسانى ره مى پويد . و اين حقيقتى است كه همواره در وجود انسانها متجلّى است ; و او با احساس نيازمندى معنوى مى كوشد هر دم مراحل بيشترى را پشت سر بگذارد ، تا خود را به مدارج بالاتر و ارزشهاى متعالى نزديكتر كند . اين راه تكوينى درجات گوناگونى دارد كه بين آنها زنجيره اى از پيوند مستحكم و عميق برقرار است .

البته اين هم هست كه در درون انسان خواستهاى بى مهار و نامقدّس ، كه دشمن تكاملند ; وجود دارند ، و انسان بايد در مسير حركت خود ، با اين نيروهاى ويرانگر درونى كه به طور فزاينده توان پرواز و تلاش را به سوى مقصد بى كران هستى از وى مى گيرند ، و به قربانگاه اهريمنش مى كشانند ، بجنگد ، و مبارزه خويش را همچنان تداوم بخشد .

تا هنگامى كه آدمى در پهنه هستى مى خرامد ، بايد هم مسير

كمال وجود داشته باشد ، و هم غايت و آخرين نقطه آن ; و هم فرد ممتازى در ميان جوامع انسانى كه با دارا بودن همه مزيّتهاى روحى ، به اعماق و باطن قوانين و مقررات رسيده باشد . شخصيتى كه در متن صراط تكامل قرار مى گيرد ، و ذرّه اى به سمت انحراف نمى گرايد .

اين عنصر متكامل « امام » است ، يعنى انسان وارسته و برگزيده و منادى توحيد ، كه تمام امتيازاتى كه ممكن است در يك فرد بلند پرواز و آزاد و متعالى صورت تحقّق به خود بگيرد ، در او فعليّت يافته است .

آن پيشرو قافله انسانيت ، واسطه فيض ربّانى و رابطه و اتّصال ميان جهان غيب و نوع انسان است ; و او كه بىواسطه تحت هدايت مستقيم خداوند قرار گرفته ، و در دل تاريكى ها چراغ فروزان است ; بايد با هدايت و آموزشهاى آسمانيش ، هركس را براساس استعداد و ظرفيّتش ارتقاء و والايى بخشد ، و در پيشتازى به سوى مراتب متعالى ، عقل و ايمان و اراده اش را به كار گيرد ; و او را به سرچشمه فيّاض توحيد ، و عدالت و پاكى ، رهنمون شود و بدو عزّت و كرامت واقعى بخشد . و در غير اين صورت يعنى اگر جامعه بشرى از وجود چنين شخصيت الهى محروم گردد ، نه انسان مى تواند با هوشيارى جهت خويش را پيدا كند ، و نه ديگر رابطه اى بين نوع آدمى و جهان غيب وجود خواهد داشت ; و قهراً حركت استكماليش هم به نتايج مطلوب و ايده آل نخواهد رسيد .

محال است خداوندى كه انسان را مجهّز به نيروى كمال جويى كرده ، و به او اين آمادگى را بخشيده است كه به سمت مدارج عالى پيش رود ، راه رسيدن به منطقه كمال را در اختيارش نگذارد و او را رهنمون نشود .

آرى الطاف بى كران الهى اقتضا مى كند كه راه وصول به حقايق دين را به وى بنماياند ، و با ارائه يك طرح جامع و همه جانبه كه ضامن بهروزى حيات دنيا و سعادت جاودان او در سراى ديگر است ; وى را يارى دهد ، و اين برنامه جامع كه دربرگيرنده همه ابعاد وجود آدمى است ، وسيله انبياء برگزيده خود به سوى بشر فرستاده است .

براساس عقيده توحيدى جز خداوند هيچكس بر نظام آفرينش حكومت نمى كند . در جهان انسان هم كه جزئى از كلّ نظام هستى است ، بايد حاكميّت از آن خدا باشد . درست است كه آدمى در حوزه اعمال خود از حقّ انتخاب برخوردار است ، و اين براساس اراده و اختيارى است كه بدو تفويض شده است ; امّا براى اينكه اين جزء از هستى با كلّ جهان خود را هماهنگ سازد ، بايد به فرمان خدا عمل كند ; تا در حيطه حكومت پروردگار تصرفى صورت نگيرد ، ولى چنانچه او حرمت قوانينى كه از سوى پيامبر ارائه گرديده است ، پاس ندارد ; و تخلّف ورزد ، يك نوع ناهماهنگى و خودسرى از سوى انسان كوچك در جهان بزرگ پديد آمده ، و اينجاست كه جهت مسير صحيح خود را تغيير داده و به سمت انحراف گرائيده است .

همانطورى كه اطاعت از دستورات وحى و پيامبرى كه خود عصاره جريانهاى توحيدى تاريخ بود ، اطاعت از خداست ، هر آنكس هم كه بخواهد با عنوان جانشينى نبى اكرم (ص) حكومت و مديريت جامعه توحيدى را به عهده بگيرد ، همان جهات باطنى و ارتباطى با مبدأ و جنبه خاصّ پيامبر را لازم دارد ، تا پيروى از او نيز در خط مستقيم هدف ياب قرار گيرد .

از آن هنگام كه رسول خدا (ص) حكومت حقّه را پى ريزى كرد ، و زمينه سازى هاى لازم را جهت ايجاد محيطى نورانى معمول داشت ; شخصاً اجراى برنامه هاى انسان سازى كه خود حامل آنها بود عهده دار گرديد ; امّا چون عمر رسول خدا (ص) هم مانند ديگر ابناء بشر زودگذر و ناپايدار است ، و سرانجام زندگى خاكى را پشت سر مى گذارد ; بدين سبب به محض آنكه محيط از وجود مربّى و بنيانگذار بزرگ خالى گرديد ، بايد جانشين پيامبر (ص) يعنى انسان صالح و شايسته و واجد همه شرايط لازم براى زعامت مسلمين ، كه مرز رهبريش هم نفوذناپذير باشد ; نقش جهت دهنده خود را به صورت مطلوب و آرمانى ايفا نمايد .

آرى او كه همه كمالات و ويژگيهاى يك انسان كامل را دارا است ، با افاضات و جذبه هاى سرشار معنويش ، روح همه پيروان خود را تغذيه مى كند ، و نحوه حركت در راه حق ، و به سوى او ، و اطاعت فرمان او ، و روى گردانيدن از غير او را به وى مى نماياند . در چنين صورتى است كه همواره صراط مستقيم به روى مردم گشوده ، و هركس مى تواند خويشتن را در جريان اين مسير سعادت آفرين قرار دهد .

*

وقتى بهتر مى توانيم اين واقعيت را درك كنيم ، كه بدانيم بين دنياوآخرت خط فاصلىوجودندارد، ونمى توان برنامه هاى مربوط به زندگى جسمانى را از مقررات و موازين مربوط به حيات نفسانى و روحى جدا كرد ، و براى هركدام مسئول ونگاهبان خاصّى انتخاب نمودند، به همين سبب بايد آن شخصيت پاكومعصومى كه برگزيده خدا است ، زمام امور دنيا و آخرت را به دست بگيرد ، و از مصالح

كلّى و جهانى اسلام در برابر امم و ملل ديگر حراست كند .

به بركت وجود اين پيشواى برحق ، و خليفه خدا در زمين ، راه وصول به سعادت حقيقى كه تنها يك راه بيش نيست ، به روى مردم باز مى ماند ; و او با غناء معنوى و روش حكيمانه خود آنها را در راهى كه نهايتاً همه ارزشهاى پاك ، و اصيل و خالص ، را در پيشگاه خداى عزيز خواهند يافت ; رهبرى خواهد نمود .

درست است كه از ميان ائمه دوازده گانه ، تنها على بن ابيطالب (ع) بود كه مدت محدودى زمام امور امت را به دست گرفت ; و ديگر ائمه هرگز به مسند حكومت ننشستند ، و نگذاشتند آنها از مقام اجتماعى خويش براى تحكيم موضع قرآن ، و نشر گسترده فرهنگ اسلامى ، و بسط هويت امّت ، استفاده كنند ; امّا اين گناه و نقص از ناحيه خود مردم بود ، كه راه را براى استقرار حكومتشان هموار نساختند ، و خود از ثمرات وجودى اين اسوه هاى بى نظير انسانيت محروم شدند ، وگرنه خداوند حجّت خود را بر خلق تمام كرد ، و چنين برگزيدگان شايسته و صالحى را به مردم معرفى نمود ; برگزيدگانى كه نه تنها براى امت اسلام و عموم مسلمانان ، بلكه وجودشان براى بشريت پرثمر و راهگشا و رهايى بخش بود .

از سوى ديگر آثار وجوودى امام تنها در حكومت و زمامدارى خلاصه نمى شود ، بلكه وظيفه برگزيدگى خود را در ساير ابعاد و جنبه هاى ديگر ايفا مى كند . امام مسئول حراست از موضع حق ، و دست نخوردگى و نگهدارى احكام خدا از تحريف و دستكارى است . او از جانب خدا و رسول (ص) مكلّف است ، تا حقايق دينى و آگاهيهاى قرآنى و آموزشهاى اجتماعى را به مردم بياموزد ; و آنها را تربيت كند و جهت بخشد .

علاوه بر اين امام مصّب فيوضات حق تعالى است ; بنابراين هر چند به علّت بى كفايتى و سستى ، مردم از حكومت عدل و قسط پيشوايان معصوم محروم شدند ; امّا از آثار گوناگون ديگر وجودى ائمه بهره مند گرديدند . زيرا آنها كه واسطه فيض خدا بر خلقند ، چه بر مسند حكومت بنشيند ، و چه جلو استقرار حكومتشان را بگيرند و نگذارند در رأس جامعه اسلامى قرار گيرند ; خير سرشار از وجودشان منشأ مى گيرد ; استعدادها را شكوفا مى سازند ، و به ثمر مى رسانند .

ديگر اينكه پايدارى اساس دين در هر شرايطى به توجه خاص آنان به مسير فرهنگ آينده اسلام ، و رهبرى معصومانه شان ارتباط داشت ; احساس حضور آنها در ميان امّت ، جلو بسيارى از تحريفهاى بنيادى را گرفت .

امام على بن ابيطالب (ع) به صورت يك ناظر آگاه و بيدار ، همواره مراقب اوضاع زمان بود . هر جا قضاوتى ناحق صورت مى گرفت ، و يا حكمى تحريف مى شد ، و يا حدّى نادرست مى خواست به مورد اجرا درآيد ; على (ع) به مسائل رسيدگى مى كرد و ارشاد مى نمود ، و در نگهبانى از اصول و فروع اسلام ، موضعى جدى و راستين داشت .

و در هر مرحله رهبرى خود را به ظهور مى رساند ، و براى پاسخگويى به علماى اديان كه براى دريافت پاسخ هاى خود از وصىّ پيامبر از نقاط مختلف به مدينه سرازير مى شدند ; پيوسته آمادگى خويش را نشان مى داد .

به بركت وجود آنها بود كه معارف اسلامى ، و تعاليم حقوقى و تربيتى و اجتماعى ، در ميان مسلمين گسترش يافت ; و احكام و فرامين زنده قرآن در سطح جامعه نشر گرديد . حتّى در قلمرو