است كه احتمال ارتكاب به معاصى در او به مرحله صفر مى رسد .

به طور كلى ارتكاب هر عمل ناپسندى يا به علت عدم شناخت و جهل به زشتى عمل ، و نتايج و آثار زيانبخش آن است ، يا اگر هم انسان تا حدودى به قبح عمل معتقد باشد ، و ايمان باطنى او را هشدار دهد و برحذرش دارد ، اما در برابر فشار هواها و هوسها تاب و توان و كنترل خود را از دست مى دهد ، و به سوى پليدى و گناه جذب مى شود . بنابراين عنايت و توجّه به پى آمدهاى خسران آور عمل ، و نيروى بازدارنده تقوى ، و حس اطاعت نيرومند از فرمان الهى ، يكنوع مصونيت در انسان ايجاد خواهد كرد ; و ديگر نيازى نيست كه براى كنترل آدمى از يك عامل پر نفوذ ديگر استفاده شود .

« محمد بن ابى عمير » مى گويد : از هشام شاگرد معروف برجسته امام صادق (ع) پرسيدم : آيا امام از مقام عصمت برخوردار است؟ پاسخ داد: آرى. گفتم: براى من چگونگى عصمت رابيان كن .

گفت : چند عامل منشأ عصيان و گناه است ، حرص ، حسد ، شهوت، خشم، از اين عوامل هيچ يك در وجود امام رخنه نمى كند.

چگونه حرص داشته باشد ، در حاليكه امكانات بسيارى در اختيار اوست ; و حتى بيت المال مسلمانان در دست دارد . چرا حسد ورزد زيرا كسى حسد مىورزد ، كه بالاتر از خود نتواند ديد ، و عالى تر از امامت چه مقامى مى توان تصور كرد ؟

ممكن نيست امام در امور دنيا خشمگين گردد ، زيرا
پروردگار اجراى حدود الهى را بدو سپرده است . امّا در ارتباط با جهان آخرت ، كه خشم و غضب ناپسند نيست . امام هرگز در دام شهوات و هوسها گرفتار نخواهد شد ، چه به خوبى آگاه است كه

لذات و خواستنيهاى اين دنياى گذر ، در برابر نعمتهاى بى حساب و پاداش خداوندى در روز رستاخيز كه ويژه پاكان حق پرست است ; بسيار ناچيز است ، و اصولاً به حساب نمى آيد »(1) .

وقتى مردم به حكم وظيفه مذهبى به دعوت رهبر گردن مى نهند . و تعاليم و اوامر او را بى چون و چرا مى پذيرند ، كه دستوراتش را كاملاً حكم خدا بدانند ، بى آنكه در اين زمينه كمترين ترديدى به خود راه دهند ; اگر كسى از مصونيت كامل گناه و خطا و اشتباه در امان نباشد ، آيا مى توان به گفته هاى او به صورت قطع ويقين اعتماد كرد، واز اعماق قلب به سخنان وفرامين او دل بست ؟ .

اينوسعت نفوذ عصمت است،كه انسانى كه همواره در برابر مظاهر فريبنده دنيا، واميالوخواسته هاى نفسانى، ودوستى مقام وجاه و مال و ثروت ، در معرض لغزيدن است ، نمى گذارد او را در برابر چنين عوامل منحرف كننده اى متزلزل كند ، و مقاومتش را درهم بشكند .

اگر نتوان به مقام رهبر صددرصد اعتماد كرد ، رسالت مذهب كه به كمال رساندن بشريت است ، ناتمام مى ماند ; زيرا با عدم مصونيت رهبر از گناه و خطا، مكتب مبتلا به انحرافى عظيم مى شود ; و دين خدا از هدفواقعى خود دور خواهد گرديد، و مردم در مورد هر يك از دستورات و فرامين او دچار شك و ترديد خواهند شد كه شايد اين فرامين مبتنى بر وحى و نظرات حقيقى اسلام نيست .

*

از سوى ديگر پاكى و عصمت رهبر مسلمين ، و دورى او از هر كژى و انحراف و گناه را نمى توان تنها به دوره امامت محدود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . امالى صدوق ص 376 .

كرد ; بلكه حتى در تمام دوران حيات ، و پيش از برگزيدگى به مقام رهبرى ، بايد قلب او به تيرگى و دامانش به گناه نيالوده باشد ; زيرا علاوه بر اينكه گناه خود موجب سقوط شخص از مقام والاى كرامت انسانى است ، اگر مردم كوچكترين سابقه سوء و ناروايى را در او سراغ داشته باشند ; هميشه در معرض اتهام به اين نوع آلودگى و گناه قرار خواهد گرفت ; و اين شبهه در دل امت ايجاد خواهد شد كه رهبرى او مشروعيتى ندارد ، و ديگر وى را به عنوان نمونه تقوى و پاكى نخواهند شناخت ; تا چه رسد به اينكه شيفته عمل و فضائل معنوى او گردند .

كسى كه بخشى از عمر خود را در گناه و فسادكارى گذرانيده ، و به اصطلاح تا ديروز جزء گروه رطب خورده ها بوده است ; خاطره تلخ گذشته او را مردم از ياد نمى برند ، به خصوص ازاين راه مضوع مخالفين كاملاً تقويت مى شود ، و آنگاه مى توانند با قدرت و صراحت براو عيب بگيرند ;و شخصيتو اعتبارآن مرد الهى رابرباد دهند، وبين پيشوا وپايگاههاى مردميش فاصلهوجدايى ايجاد كنند ; درچنين شرايطى اوهم قادرنيست به دفاع از كرامت روحى و معنوى خود برخيزد ; و با بيان و استدلال پاسخگوى هجوم مخالفان باشد .

اگربه بررسى تاريخ زندگى ائمه طاهرين(ع) بپردازيم ، خواهيم ديد كه گروههاى مخالف ، با همه دريدگيها و گستاخيهايشان ، هيچگاه براى خرد كردن اعتبار آنها به تهمت فساد اعمال متوسل نمى شدند ، و اگر كمترين زمينه اى براى وارد آوردن اتهام وجود داشت ، هرگز سكوت روا نمى داشتند، و هيچ انعطافى از خود نشان نمى دادند ; و مردم نيز نسبت به سخنان آنها در ارتباط با وحى واحكام الهى خاطر جمع نبودند، چه احتمال كذب وخلاف گويى در

ايشان همواره وجود داشت ; و لذا راه شك و ترديد نسبت به گفتار و ادعاهايشان هميشه باز بود ; اينجاست كه امر مهم رهبرى دينى كه در ارتباط با خداست ، با جوّ عدم اطمينان هيچگاه تثبيت نمى شود .

در داستان موسى كليم مى خوانيم كه فرعون آن طاغى ستمگر ، هنگام رويارويى با موسى (ع) بى درنگ انگشت انتقاد بر سابقه او گذاشت ، و به حضرت موسى (ع) گفت :

« تو آن كودك نيستى كه تحت پرورش ما بودى ، و عمرت سالها نزد ما گذشت ؟ و سپس آن عمل قتل نفس از تو سر زد ، و به خدايى ما كافر بودى ؟ موسى (ع) پاسخ داد : آرى چنين كارى را من انجام دادم ، امّا نه از روى عمد ، بلكه با انگيزه نجات مظلومى كردم ، كه منتهى به قتل خطايى شد ، آنگاه از ترس شما فرار كردم ، تا آنكه خدايم مرا دانش و حكمت آموخت ، و از پيامبران قرار داد »(1) .

بنابراين نخستين شرط ضرورى احراز مقام امامت ، پاكى درون و تقواى عميق و ژرف ، و عصمت و شايستگى آن شخصيتهاى الهى ; و درخشندگى آينه درون آنها در تمام دوران پيش و بعد از انتخاب به مقام پيشوايى و رهبرى امت است .

*

درست است كه هر انسانى در معرض خطا و اشتباه قرار دارد ، و اين بدان علّت است كه دانش و اطلاعات او يك سلسله مفاهيم و تصوراتى است كه به وسيله حواس و مدرك علمى بدست مى آيد ; و بدين جهت از خطا و فراموشى در امان نيست .

اما امام (ع) با چشم دلر ، باطن و نهاد جهان هستى و ملكوت عالم را مشاهده مى كند، واز اين طريق به گنجينه معارف وعلوم حقيقى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره شعرا آيات 16 ـ 19 .

راه مى يابد ; پس وقتى درك واقعيات و تلقى حقايق بدين كيفيت صورت مى گيرد،نه بهوسيله حواس; روشن است كه خطاواشتباه بر چنين شخصى عارض نخواهدشد; آنچه خطابردار است ، در تطبيق صورتهاى ذهنى به واقعيتهاى خارجى است ، نه وقتى كه انسان مستقيماً در متن واقعيت ها قرار مى گيرد ، و از درون با حقيقت هستى رابطه پيدا مى كند ; اينجا ديگر خطا و اشتباه مفهومى ندارد .

عصمت و مصونيت همه جانبه امام ، در ناحيه گفتار و رفتار و انديشه ه ، يكى از آثار برخوردارى امام از علم به غيب است ; زيرا از راههاى ظاهرى و عادى هيچ كس نمى تواند به همه واقعيت ها دسترسى پيدا كند ، و حقايق را آنطور كه هست درك نمايد ; اين آگاهى و بينش الهى و علم و احاطه غيبى است كه آدمى را براى هميشه از اشتباه و خطا مصون مى دارد ، و به واقعيت اشياء رهنمون مى شود .

اصولاً تقواى عملى در تربيت نفوس انسانها نقش اساسى دارد ; و تأثير كيفيت افعال و صفات رهبر در تغيير و تحوّل درونى ، و رشد و افزونى تقوى در نفوس و دل پيروان وى ، به مراتب بيشتر از گفتار و سخنان رنگارنگ اوست ، آنكه مسئوليت رهبرى معنوى خلق را به عهده گرفته است ، اگر پوچ و تهى از فضيلتهاى روحى باشد ، و نشانى از تقوى و پاكى در او نتوان يافت ، هيچگاه توانا برساخت انسانهاى والا و متعالى ، نخواهد بود ، و نمى تواند در تحوّل و دگرگونى نفوس بشر نقش سازنده اى ايفا كند ، و آنها را به سوى اهداف تربيتهاى دينى و مذهبى رهنمون شود .

*

اگر در قرآن كريم به انبياء نسبت گناه داده شده است ، بايد

قبلاً گناه را بررسى كرد ، تا واقعيت امر روشن گردد ; تمرّد و سرپيچى از اوامر الهى ، و غرقه شدن در گرداب سيئات و عصيان ، گاه واقعى تلقى مى شود ، كه در برابر هر كدام از آن مجازات خاصى مقرر شده است ; و دامن انبياء از اين نوع پليديها پاك و منزه است .

نوع ديگر گناه نسبى خوانده مى شود ، كه ارتكاب آن مجازات را در پى نخواهد داشت ; امّا چنين تمرّدى از ناحيه رهروان راستين راه خدا و اولياء گرانمايه حق ، كه رابطه اى مستقيم با مبدأ هستى دارند ، و آنگونه به روشنى حقايق پنهانى را لمس مى كنند ; خلاف توقع است ، و انتظار مى رود كه آنها با آن بينش و معرفت ، لحظه اى از ياد حق غافل بمانند ، اين است كه غفلت كوتاه مدت آنان از رتبه و مقام و تقرّبشان به درگاه الهى خواهد كاست .

اولياء خدا با دارابودن ذخاير عظيم ايمان و علم ، و دسترسى به حقايق عينى ، و منابع دقيق معرفت و آگاهى ، اگر دچار كوچكترين حالت انقطاع موقتى و بى توجهى شوند ; چون با شخصيت عظيم و والاى آنها متناسب نيست ، به عنوان يك گناه تلقى مى شود ، ولغزشى به حساب مى آيد كه براى ديگران سرزنشى را برنمى انگيزد.

اين واقعيت حتى در ميان شخصيتهاى اجتماعى نيز با در نظر گرفتن موقعيت و عنوانى كه دارند ، صدق مى كند ; چه نوع انتظارات مردم از شخصيتها متفاوت است ، و هر فردى به نسبت شئون و وزنه خود بايد توقعات مردم را پاسخگو باشد ; و انتظارات ديگران را برآورد ; مثلاً آن ادب و حرمت كلام كه از يك فرد دانشمند و عالم انتظار مى رود ، از يك عامّى بيسواد و فاقد معرفتهاى لازم نمى توان انتظار داشت .

درست كه علم به نتايج سوء گناه نوعاً ايجاد مصونيت

نمى كند ، و به عنوان يك نيروى بازدارنده كاربرد هميشگى و اطمينان بخشى ندارد ; امّا علم واقع نما و عميق به همه آثار وخيم گناه ، و بيم از كيفر سخت الهى ، وبالاخره آن نوع آگاهى ژرف و ديدى كه واقعيت ها را به روشنى مى بيند ، و لمس مى كند ، به گونه اى كه فاصله هاى زمان و مكان در آن تأثير نمى گذارد ; آنچنان عامل كنترلى است كه صدور گناه را از معصوم غير ممكن مى سازد .

يك خلبان خردمند هيچگاه با هواپيمايى كه در آن بمب ساعتى تعبيه شده ، و مى داند كه در هوا منفجر مى شود ; پرواز نخواهد كرد ; بى شك خلبان در برابر اين عمل نابخردانه يكنوع مصونيت بدون اراده را ندارد .

بلكه او بر پرواز و عدم پرواز هر دو صاحب اراده است و مختار ; و خوددارى و پرهيز او براساس آگاهى كامل از نتيجه وحشتناك و غير قابل اجتناب عمل استوار است ; و اين عقل و آگاهى است كه اجازه پرواز را به او نمى دهد ، و احتمال اقدام به چنين عملى را با تجسم عاقبت كار در او به مرحله صفر مى رساند .

اينجا است كه به خوبى مى توان دريافت كه چگونه آگاهى هاى عميق و روشن و ملموس نسبت به نتايج مرگبار عمل ، مصونيت زا است ; و تا چه حد نمود عملى و قدرت بازدارنده دارد .

پس رهبر و پيشواى دين نه در اطاعت از فرمان خدا و انصاف به فضائل به پاكيهاى نفس مجبور است ; و نه عصمت از آنها نفى اراده و اختيار مى كند كه قهراً و بى هيچ تصميمى به مرز عصيان نزديك نشوند .

از سوى ديگر توجه هميشگى آنها به ذات پاك ربوبيت ، وتلاش بى دريغ در راه او، وفداكارىوتحمّل رنج وصرف تمام نيروها

و توان و امكانات خود ، به خاطر جلب رضاى حق ، همه اينها از عوامل نيرومندى است كه آن شخصيتهاى والاى معنوى را در برابر گناه بيمه مى كند ; و با همه توانايى و قدرتى كه بر انجام سيئات دارند ; هيچگاه بدان آلوده نخواهند گشت ; و حتى انديشه پاك آنها به سمت ميل به عصيان و گناه هم كشيده نمى شود .

اين احاطه علمى به مفاسد گناه ، و معرفت كامل به عظمت ذات مقدس پروردگار است كه همه تمايلات سركش و هواهاى نفسانى را در وجودشان مهار مى كند ، و گامهاى آنها را در مسير پاكى و تقوى و فضيلت و هر آنچه مايه رشد و تعالى آدمى است ; استوار مى سازد .

امامان معصوم (ع) كه در درجات متعالى معرفت و شناخت قرار دارند ، به جاى خود ، حتى در ميان افراد غير معصوم نيز عاشقان پاكباز و پر جوشى هستند كه همه هستى خود را براى جلب رضاى حق و كسب درجات معنوى ، مايه مى گذارند ; و براى رسيدن به مقام والاى انسانيت ، و بدست آوردن رضاى معبود ، در برابر بسيارى از گناهان مصونيت پيدا مى كنند و انديشه تمرّد و تخلف از فرامين الهى در آنجا كاملاً بى رنگ مى شود .

البته چنين حالتى ممكن است ناشى از آگاهى كافى و بينش وسيع ، و شناخت كامل ارزشها نباشد ; بلكه همان نيروى حسّ اطاعت از فرمان خد ، و پاكى ذهن و انديشه ، چراغ راه اين رهروان مى گردد ; و آنچنان تحولى در آنها ايجاد مى كند ، كه روح سركشى و گستاخىوتمايلات هوس آلود رادر وجودشان سركوب مى نمايد ; و آنان را به آنجا مى كشاند كه چنين موضعى قاطع را اتخاذ كنند .

بنابراين ارتكاب گناه چه ناشى از عدم اطلاع كافى از زشتى

عمل ، و بى توجهى به عواقب سوء آن باشد ; و چه به علّت ضعف عقل و اراده و سستى و لغزندگى در برابر امواج هوسها و شهوات نفس ; هيچكدام از اينها عامل اسارت انسانى كه از معارف غنى معنوى برخوردار است ، و مفاسد عمل را تا آخرين درجه خود مى بيند ، و حس مى كند ، و نيز با سرمايه تقوى و پرهيزكاريش بر هواى نفس تسلط دارد نخواهد شد .

*

از سوى ديگر مراقبت الهى نيز براى به انجام رساندن تبليغ ، نفى خطا و اشتباه مى كند ; همانطوريكه گرفتن احكام به وسيله وحى با مراقبت پروردگار انجام مى پذيرد ; عصمت در اين مرحله از رسالت محقق و محرز مى گردد ، چه آنكه دستورات و پيام پروردگار بايد به دور از دستكاريهاى عمدى و سهوى و بدون كوچكترين لغزش و اشتباه ، به دست توده هاى بشرى برسد .

چنانكه قرآن مى فرمايد :

« اگر فضل و رحمت خدا شامل تو نمى بود ، دسته اى از دشمنان بر آن همّت گماشته بودند ، كه تو را از راه صواب دور سازند ; ولى به لطف خداوند آنها خود را از راه حق و صواب دور ساخته ، و به تو هيچ زيانى نتوانند رسانيد ; و خدا اين كتاب و مقام حكمت و نبوت را به تو عطا كرد ، و آنچه را نمى دانستى بياموخت ، كه خدا با تو لطف عظيم و عنايتى بى پايان دارد »(1) .

ابلاغ و اجراء پيام و دستورات وحى شده نيز ، داراى همين ويژگى وخصوصيت است، كه درحقيقت امتداد خط رسالت ايجاب مى كند رهبر وامام در يك حصار استوار مصونيت، از لحاظ سخن و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره نساء آيه 111 .

عمل و فكر قرار گيرد ; چه خطاكاران در بيان احكام دين خد ، هدف امامت و رهبرى را خنثى خواهند كرد ; آن سان كه زمامداران نالايق و فاسد براى مكتب خطر جدى و حقيقى به وجود مى آورند .

ترديدى نيست كه اگر مسئوليت نگهدارى و اجراى قوانين الهى ، به عهده فرد قابل اعتماد و به دور از خطا و اشتباه كه در رأس قوه مجريه قرار دارد ; سپرده نشود ، كه آنها را با اخلاص و امامت مو به مو به مرحله اجرا درآورد ; برنامه هاى دين خدا ايمن و از دستبرد تغيير و تحوّل نخواهد بود ; چه اين احتمال وجود دارد ، كه مجرى احكام در مقابل اجرا اشتباه كند ، يا حكم خدا را به خوبى فرا نگيرد ; و يا حتى به خاطر اينكه برنامه هاى دين را به ميل و سود خود ترتيب دهد ، به طور عمد و خودسرانه مرتكب خلاف شود .

وانگهى بسيارى از آيات كتاب آسمانى نياز به توضيح و تفسير امام (ع) دارد ; و او است كه بايد در اين زمينه روشنگرى كند و حقايق را بشكافد .

كسى كه تمام كمالات انسانى در او به فعليت رسيده است ; نمونه انسان كامل دينى است ، و او كه غايت حركت استكمالى بشر است ، و در متن صراط مستقيم دين قرار دارد ; طبيعتاً بايد به تمام دست آوردهاى شريعت در همه دوران عمرش عمل كند ; و هرگز لكه گناه و آلودگى بر دامنش ننشيند ، زيرا حتى اگر بخش ناچيزى از عمرش در گناه بگذراند ، و مسير حركت او در كوتاهترين مدت ، از متن صراط مستقيم منحرف گردد ; و به نافرمانى خدا كشيده شود ; او ديگر يك فرد نمونه و اسوه كامل دينى به حساب نخواهد آمد ; و اينجا است كه هدف خداوند متعال كه تعالى بخشيدن به انسانها از طريق فرمانبردارى از اوامر پروردگار است ; تأمين نخواهد شد .

در پرتو اين حقيقت هرگز نمى توان از عصمت و مصونيت همه جانبه مجرى و تبيين كننده قوانين الهى ; حتّى پيش از تصدّى مقام امامت صرفنظر كرد ; چه در صورت عدم تحقق شرايط امامت ، جامعه با آسودگى خاطر نمى تواند به دستورات امام گردن نهد ، و تسليم ارشاد و هدايتش گردد .

اينهم تأييد از كتاب و سنت

يكى از دلايل عصمت اهل بيت رسول خدا (ص) آيه « تطهير » است كه در آن چهره پاك و بى آلايش خاندان پيامبر (ص) ترسيم شده ، و شخصيت ممتاز آنها چنين مورد تنزيه و تقديس قرار گرفته است :

« خدا مى خواهد هر رجس و پليدى را از شما خاندان نبوت ببرد ، و شما را از هر آلودگى پاك و منزه گرداند »(1) .

در لغت عرب رجس به معناى پليدى و آلودگى آمده است ، چه آلودگى ظاهرى ، و چه پليدى باطنى ، كه از آن به گناه تعبير مى شود . در قرآن كريم هم در هر دو معنى استعمال شده ، در يكجا آلودگى ظاهرى مورد نظر است و مى فرمايد :

« مردار و يا خون ريخته شده و يا گوشت خوك همه نجس هستند »(2) .

و در جاى ديگر به معنى ناپاكى باطنى و درونى آمده ، و مى فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره احزاب آيه 33 .

2 . سوره انعام آيه 145 .

« كسانى كه دلهايشان به بيمارى مبتلا است خدا هم بر پليدى آنها افزود تا به حال كفر جان دادند »(1) .

در آيه ياد شده كه رجس و پليدى از خاندان نبوت دور شده است ، نمى توان به معنى آلودگى ظاهرى تفسير كرد ، زيرا همه مسلمين بنابر وظيفه دينى مكلفند از نجاستهاى ظاهرى بپرهيزند ، و اين امر به اهل بيت پيامبر منحصر نمى شود ; در حاليكه آيه متضمّن يك امتياز اختصاصى براى خاندان پيامبر (ص) است ; وانگهى اجتناب از نجاست و پليدى هم فضيلتى محسوب نمى شود ، كه قرآن آن را ويژه افراد معدودى بداند ، بنابراين جز اينكه رجس در آيه تطهير به معناى پليدى روح و باطن تفسير شود ; تصويرى صحيح و روشن از مفهوم آيه نمى توان ارائه داد .

امّا خواست و اراده خداوند در زدودن هر پليدى از حريم
خاندان نبوت; همان اراده تكوينى است ، بدين معنى كه خداوند در نظام تكوين چنين خواسته كه ساحت اين دودمان از هرگونه آلودگى پيراسته، به همه نوع پاكى آراسته باشد; زيرا اگر خواست حق تعالى را به اراده تشريعى تفسيركنيم; از آيه چنين برداشت مى شود كه خداوند در نظام قانونگذارى وتشريع مقرر نموده كه اهل بيت، خويشتن را به گناه و آلودگى نيالايند ; يا از پليديها و نجاسات بپرهيزند ; و شك نيست كه چنين معنايى بسياردور ازواقعيت و غيرقابل پذيرش است ; چه ترك گناه و پرهيز از نجاسات يك وظيفه دينى و مبتنى بر دستور وتكليف شرعى است; و به كسى آن امتياز و افتخار را نمى بخشد ، تا جايى كه پيامبر (ص) به يك حركت بى سابقه دست زند ، و قطعه اى پارچه ياعبا را بر سر اهل بيت بيفكند، واز ورود ديگران به آن جمع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه آيه 125 .

جلوگيرى نمايد .

*

نزول آيه تطهير در عصر رسول اكرم (ص) همه جا ميان اصحاب پيامبر پيچيد ; و آن گروه خاص را كه مشمول آيه قرار گرفته وواقعيت قداست واخلاصشان براى همه ترديدناپذير بود، اصحاب كساء ناميدند ; و خود اهل بيت پيامبر (ص) نيز در هر كجا احساس مى شد كه لازم است به بيان موقعيّت خاص معنوى خود بپردازند; آن را به عنوان سندى پر افتخار مورد استناد قرارمى دادند.

امير مؤمنان على (ع) در جمع شورايى كه پس از درگذشت عمربراى تعيين خليفه تشكيل يافت;باحضاراحتجاج نمود، وفرمود :

« آيا كسى در ميان شما جز من و اهل بيتم هست كه در باره اش آيه تطهير نازل شده باشد ؟ پاسخ دادند : نه . فرمود : وجود اهل بيت سرشار از فضيلت ها است ; زيرا قرآن مى فرمايد : « خدا مى خواهد هر رجس و آلودگى را از شما خاندان نبوت ببرد ، و شما را از هر آلودگى پاك و منزه گرداند » بنابراين خداوند همه بديهاى ظاهرى و باطنى را از ما دور نمود ، و بر طريق حق و حقيقت استوار ساخت »(1) .

ابن عباس روايت جالبى از پيامبر اكرم (ص) نقل مى كند كه چنين فرمود :

« آفريدگار بزرگ آدميان را به دو دسته تقسيم كرد ، و مرا در زمره بهترين آنها قرار داد ; چنانكه فرموده است :

« امّا اصحاب يمين چه خوش روزگارند »(2) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غاية المرام ص 295 .

2 . سوره واقعه آيه 27 .

« و اصحاب شقاوت ( چه بدبختند ) »(1) .

من كه از اصحاب يمين هستم بهترين آنها محسوب مى شوم ; آنگاه آنان را به سه گروه تقسيم نمود ; و مرا در پاكترين گروه جاى داد چنانكه فرموده است :

« گروهى راستان اصحاب يمين باشند ، كه چقدر حالشان نكوست . و گروهى ناراستان اصحاب شومى و شقاوتند ، كه چقدر روزگارشان سخت است .

و طايفه سوم كسانى كه در ايمان پيشى گرفتند ، آنان به حقيقت مقربان درگاهند »(2) .

و من از بهترين آنها يعنى سابقين هستم ; سپس آنها را تقسيم كرد به شعبه ها و قبيله ه ، و مرا در ميان نيكان قرار داد ، آن گونه كه مى فرمايد :

« اى مردم ما همه شما را از مرد و زنى آفريديم ، و شعبه و فرق مختلف گردانيديم ، تا يكديگر را بشناسيد ; بزرگوارترين شما نزد خدا با تقوى ترين مردمند »(3) .

پس من با تقوى ترين و گرامى ترين نسل آدم هستم ، با اين حال به خود نمى بالم .

سپس آنها را به خانواده ها تقسيم كرد ; و مرا در ميان با فضيلت ترين خاندانها جاى داد ، زيرا فرمود :

« خدا چنين مى خواهد كه رجس و پليدى را از شما خاندان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره واقعه آيه 40 .

2 . سوره واقعه آيه 7 ـ 9 .

3 . سوره حجرات آيه 13 .

نبوت ببرد و شما را از هر آلودگى پاك و منزه گرداند »(1) .

بنابراين من و اهل بيتم به علت دارا بودن مقام عصمت از گناه و آلودگيها مصونيت داريم »(2) .

در اين روايت پيامبر اكرم (ص) با صراحت آيه تطهير را به عصمت تفسير مى نمايد .

*

و اما شرح داستان و شأن نزول آيه بدين قرار است : ام سلمه همسر پيامبر كه به تقوى و بزرگوارى شهرت داشت ; و حادثه در منزل او رخ داد ، اين داستان را براى گروهى از مردم نقل كرده ، و چنين توضيح داده است كه :

« روزى فاطمه (ع) دختر پيامبر با ظرفى از غذا كه همراه داشت ، به حضور رسول اكرم (ص) رسيد ; آنحضرت از دختر خود خواست كه از شوهرش على (ع) و حسن و حسين (ع) نيز دعوت به عمل آورد ; او هم دستور پيامبر (ص) را اجابت كرد ، و هنگامى كه آنها حضور يافتند ، و به صرف غذا مشغول شدند ، آيه تطهير نازل شد ; آنگاه رسول اكرم (ص) پارچه اى كه بر دوش داشت ، بر سرشان افكند ، و سه بار اين جمله را تكرار فرمود : پروردگارا اينها اهل بيت من هستند ، آلودگى و رجس را از آنها دور كن و پاكشان ساز »(3) .

بسيارى از علماء و دانشمندان اهل سنت مى گويند : « آيه تطهير در باره اين پنج تن نازل گرديد ، پيامبر ، على ، فاطمه ، حسن ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره احزاب آيه 33 .

2 . الدر المنثور ج 5 ص 199 .

3 . ينابيع الموده ص 125 .

و حسين »(1) .

عمر بن ابى سلمه كه خود ناظر جريان بود ، اين رويداد را چنين شرح مى دهد :

« آيه تطهير در منزل ام سلمه نازل شد ، آنگاه پيامبر اكرم (ص) على ، و فاطمه ، و حسن ، وحسين ، را به نزد خود فرا خواند ، و قطعه اى كه بر دوش داشت بر سرشان افكند ، و فرمود : اينها اهل بيت منند ، رجس را از ايشان دور ساز ، و پاكيزه شان گردان . ام سلمه پرسيد : يا رسول الله من هم از جمله ايشانم ؟ فرمود : برجاى خود باش تو هم از خوبانى »(2) .

عايشه مى گويد : بامداد يكى از روزها در حاليكه رسول اكرم جامه اى بر دوش داشت ، از منزل خارج گرديد ; آنگاه حسن ، و حسين ، و فاطمه ، و على (ع) ، بر آن حضرت وارد شدند ; جامه را بر سرشان افكند ، و آيه تطهير را تلاوت فرمود(3) .

ابوالحمراء ، از اصحاب پيامبر مى گويد : « مدت هشت ماه در مدينه مراقب پيامبر بودم ، هيچ گاه براى نماز بيرون نيامد ، مگر آنكه اول به در خانه على مى آمد ، دستش را در دو طرف در قرار مى داد و مى گفت : نماز ! نماز ! خداوند اراده كرده است از شما اهل بيت پليدى را دور كند و از هر آلودگى پاكتان گرداند »(4) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ينابيع الموده ص 126 الدر المنثور سيوطى ج 5 ص 199 مسند احمد حنبل ج 1 ص 331 تفسير فخر رازى ج 1 ص 783 خصايص الكبرى ج 2 ص 264 صواعق ابن حجر ص 85 .

2 . جامع الاصول ج 1 ص 101 روايت در شأن نزول آيه در رياض النضرة ج 2 ص 269 و مجمع الزوائد ج 9 ص 119 و 207 نيز آمده است .

3 . ينابيع الموده ص 124 .

4 . الدر المنثور سيوطى ج 5 ص 198 اسد الغابه ج 5 ص 174 مجمع الزوائد ج 9 ص 168 .

با آنكه چند تن بيشتر ناظر قضيه كساء نبوده اند ، اما رسول اكرم (ص) به لحاظ اهميت موضوع ، و عنايت به گسترش امواج خبر در ميان مردم ; و روشن شدن مصداق اهل بيت ، و براى اينكه حادثه در يك دايره بسته محدود نماند ، و اصحاب كاملاً در متن جريان قرار بگيرند ; تا در آينده آگاهى هاى خود را به ديگران منتقل سازند ; تا مدتها اين برنامه را پى گيرى مى كرده است ; و آنگونه كه ابن عباس نقل مى كند : تا نه ماه در وقت نماز هرگاه پيامبر (ص) روبروى منزل على (ع) مى رسيد ، مى فرمود : سلام بر شما باد اهل بيت بعد آيه تطهير تلاوت مى كرد »(1) .

انس بن مالك مى گويد : رسول خدا تا مدت شش ماه ، هنگام نماز صبح كه به منزل دخترش فاطمه (ع) مى رسيد ، مى فرمود :

« اى اهل بيت من براى اداء نماز بپاخيزيد ، بعد آيه تطهير را تلاوت مى نمود »(2) .

اميرمؤمنان على (ع) مى گويد : هر روز صبح رسول اكرم روبروى منزل ما كه مى رسيد ، مى فرمود : رحمت خدا بر شما باد براى اداء نماز بپا خيزيد » آنگاه آيه تطهير را تلاوت مى كردند(3) .

*

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كفاية الطالب گنجى شافعى ص 232 الامام الصادق والمذاهب الاربعه ج 1 ص 89 روايت ابن عباس در شأن نزول آيه در مسند احمد حنبل ج 1 ص 330 و خصائص نسائى ص 11 و رياض النضرة ج 2 ص 269 ومجمع الزوائد ج 9 ص 119 و207 آمده است .

2 . صحيح ترمذى ج 2 ص 308 مستدرك حاكم ج 3 ص 158 تفسير ابن كثير ج 3 ص 483 فصول المهمه ابن صباغ مالكى ص 8 تفسير طبرى ج 22 ص 5 درالمنثور ج 5 ص 199 كنزالعمال ج 7 ص 102 مسند احمد حنبل ج 3 ص 286 .

3 . غاية المرام ص 295 .

برخى خواسته اند با طرح اين اشكال مسئله عصمت را نفى كنند ، آنها مى گويند آيه تطهير در زمينه آيات مربوط به زنان پيامبر نازل شده ; و قرينه سياق ايجاب مى كند كه آيه تطهير نيز مربوط به زنان پيامبر باشد ، و يا حداقل آنها را از شمول آيات خارج نكنيم ; اگر آيه دليل عصمت مى بود ، بايد همسران رسول اكرم (ص) همگى معصوم باشند ; در صورتيكه هيچكس قائل به عصمت آنها نيست ; از اين رو بايد آيه را مربوط به زنان پيامبر بدانيم ، نه دليل عصمت آنها و ديگر افراد اهل بيت .

اين اشكال وارد نيست ; و چنين برداشتى با تركيب كلمات آيه وفق نمى دهد ; زيرا اگر آيه تطهير مربوط به زنان پيامبر بود ، بايد خطاب به صورت مؤنث باشد ، نه جمع مذكر ، در حاليكه در آيه كلمه « عنكم و يطهركم » آمده است .

روايات ياد شده ، به روشنى دلالت دارند كه جز آن چهار تن ، هيچ فرد ديگرى شامل اهل بيت رسالت نمى شود ، وقتى رسول خدا مى فرمايد : « بارخدايا اينان اهل بيت منند » به وضوح عضويت خاندان پيامبر را در دوران حيات خود ، منحصر به آن چهار تن مى نمايد ; و همسران خويش ، و همگى خويشان و نزديكانش ; حتّى جعفر بن ابيطالب ، و عمويش عبّاس را از دايره عترت مورد نظر خارج مى سازد .

از سوى ديگر در روايات بسيارى تصريح به شأن نزول آيه شده ، و رسول اكرم (ص) در پاسخ ام سلمه و زينب و عايشه كه پرسيدند : ما هم از اهل بيتيم ؟ فرمود : شما نزديك نشويد و سر جاى خود باشيد » و تلّقى آيه تطهير به عنوان يك جمله معترضه در ميان آيات مربوط به زنان پيامبرايجاداشكالى نخواهدكرد;زيرااستعمال

جمله معترضه در ميان كلمات فصيح به فراوانى يافت مى شود ، و در قرآن نيز منحصر به اين مورد نيست .

بعلاوه در اينجا تطهير مرادف با عصمت است ، و به اجماع همه محدثان و مورخان ، زنان پيامبر داراى چنين رتبه والايى نبودند ، چه آنها بارها در دوران حياتشان خاطر پيامبر را آزردند ; و بدانجا كار را رساندند كه پيامبر از برخى از آنها يك ماه كناره گرفت ; و چند بار تهديد به طلاقشان نمود ، بالاتر از اين روزى رسول خدا (ص) با گروهى از اصحاب در نزديكى خانه يكى از همين زنان درنگ نمود ، و با دست اشاره به آن خانه كرد ، و فرمود : « فتنه از اين جا برمى خيزيد »(1) .

با اين وصف چگونه مى توان همسران پيامبر (ص) را مشمول آيه تطهير دانست ؟ .

رواياتى نيز كه با صراحت تمام بيانگر عصمت امام است ، كم نيستند .

ابن عباس مى گويد : رسول خدا فرمود :

« من و على ، و حسن ، و حسين ، و نه تن از فرزندان حسين ، معصوم و پاك هستيم »(2) .

سليم بن قيس از اميرمؤمنان على (ع) نقل مى كند كه مى فرمود :

« جز اطاعت خدا و رسول و اولوالامر ، اطاعت از هيچكس ديگر واجب نيست ; و لزوم پيروى از اولوالامر بدين لحاظ است كه آنهامعصومند، وبه دور از گناهومعاصى; وحكمى بر خلاف دستور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صحيح بخارى ج 2 ص 189 .

2 . ينابيع الموده ص 534 .

خدا صادر نمى كنند »(1) .

همچنين آن حضرت (ع) فرموده است : « چرا در يافتن راه حق و حقيقت متحير و سرگردانيد ؟ در حاليكه عترت پيامبر در ميان شما هستند ; آنها رهبران حق ، و پرچمهاى دين ، و زبانهاى راستى و صداقتند ; عترت را همچون قرآن به حساب آوريد ، و مانند تشنگان به سمت آنها بشتابيد »(2) .

حضرت رضا (ع) فرمود : « امام شخصيتى است كه منزه از گناه و معاصى است و از هر عيبى پاك و با علم و دانايى قرين است »(3) .

امام صادق (ع) فرمود : « پيامبران و خلفاى آنها از گناه و آلودگى مصونند ، زيرا از عصمت برخوردارند »(4) .

و باز آنحضرت در اين زمينه توضيح بيشترى مى دهد و مى فرمايد :

« امام شخصيت برگزيده و ممتازى است ، هادى و راهنماى انسان ها به سوى حق تعالى است ; او قيام كننده اى است كه به دلها اميد مى بخشد ; برگزيده اى است كه تحت توجهات خاص الهى در عالم ذر ، و سپس در نظام آفرينش طلوع نمود ; پيش از آفرينش جنبندگان به صورت شبحى درجانب راست عرش الهى جاى داشت ; دانش و حكمت را از جهان غيب آموخت ; به علت دانائيش به مقام امامت رسيد ; و به خاطر پاكى طينتش انتخاب گرديد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اثبات الهداة ج 1 ص 232 .

2 . نهج البلاغه 83 .

3 . اصول كافى ج 1 ص 200 .

4 . بحار ج 25 ص 199 .

امام بهترين فرزند آدم و نوح ، و برگزيده آل ابراهيم ، و خلاصه اولاد اسماعيل ، و مختار از عترت محمد (ص) است . آفريدگار بزرگ به او توجه مخصوص دارد ; و از جانب ذات اقدسش نگهدارى و حراست مى شود ; دامهاى شيطان از او دفع مى گردد ; تاريكيها و وسوسه هاى فساق در او تأثيرى نمى بخشند ، از كردار ناپسند مصونيت دارد ، و از هر عيبى پاك و منزه است ; محجوب از آفات ، و معصوم از لغزشها است ; و هرگز به بديها آلوده نمى شود ، از آغاز بلوغ و رشد به بردبارى و نيكى شهرت مى يابد ، و به پاكدامنى و فضيلت و دانش شناخته مى شود »(1) .

ابو سعيد خدرى مى گويد : رسول اكرم (ص) مى فرمود :

« اى مردم من دو امانت پر ارزش و بزرگ را بين شما مى گذارم ; اگر تمسّك به آنها جوئيد ، به گمراهى نخواهيد افتاد ; يكى از آن دو از ديگرى بزرگتر است ، آن دو امانت بزرگى يكى كتاب خدا است ، كه وسيله ارتباط بين زمين و آسمان است ; و امانت دوم عترت و اهل بيت من است ; آگاه باشيد ، كه عترت و قرآن تا روز رستاخيز از هم جدا نمى گردند »(2) .

اين روايت همان حديث معروف ثقلين است ، كه بزرگان از علماء شيعه و سنى آن را در كتب خود و به سندهاى متعدد نقل كرده اند ; از اين حديث متواتر نكاتى چند مى توان استفاده كرد .

نخستين مطلب قابل توجه در اين حديث ، اين است كه شيوه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافى ج 1 ص 204 .

2 . ينابيع الموده ص 36 در صحيح ترمذى از زيد بن ارقم نقل شده است ج 5 ص 329 حديث 3876 .

عمل و خط و خط مشى ، و امر و نهى آنها نه تنها قابل پيروزى كه به كارگرفتن و اسوه قرار دادنش لازم است ; و سرباز زدن از آن موجب ضلالت و گمراهى خواهد بود ; و اين وقتى صحيح است كه گام آنها هرگز در مسير عصيان و خطا نلغزد ، بلكه در حصار استوار عصمت همواره مستقر باشند ; زيرا اگر چنين نبود طبيعى است كه امت در پيروى از آنها به گرداب هولناك ضلالت خواهند افتاد ، در حالى كه رسول اكرم (ص) قاطعانه اعلام مى كند كه پيروى از عترت من گمراهى به دنبال ندارد ; زيرا آنها اسلام مجسّم هستند ، و لذا بايد راه و روش آنها به عنوان الگو مورد پيروى امت قرار گيرد ، و آن را در زندگى روزمره و وجود خود عينيّت بخشند .

دومين مطلب اينكه رسول اكرم (ص) قرآن و عترت را تا قيامت از يكديگر جداناپذير مى داند ; و همانگونه كه بقاء قرآن تا قيامت تضمين است ; زمين نيز از وجود امام تا عصر بر پايى رستاخيز خالى نخواهد شد .

ديگر اينكه از نظر رسول اكرم (ص) اهل بيت او كه در شرايط تاريخى و زمانى مختلف مى زيسته اند ، يك مرجع معتبر علمى هستند ، كه بر همه مسلمين لازم است در فراگيرى احكام دين الهى به آنها مراجعه نمايند .

امام هشتم (ع) مى فرمايد :

« هرگاه خداوند كسى را براى اداره امور بندگانش برگزيد ، سينه اش را براى آن مقام گشاده مى سازد ; و قلبش را كانون حكمت قرار مى دهد، وعلوم خود را پيوسته به اوالهام مى كند، وزان پس ديگر از پاسخ هيچ مشكلى ناتوان نيست ; و در انتخاب راه حق سرگردان نخواهدشد; او به خاطر مقام عصمتش منزّه از گناه وتمرّد است ، و

مشمول امداد الهى ، و در پيمودن راه راست پيروزى از آن او است ; و لغزش و خطا به حريمش راه ندارد ; اين مقام والا را خداوند به او افاضه كرده ، تا بر بندگانش حجّت و بر آفريده اش گواه باشد ; اين فضيلتى است از جانب خدا كه بر هر كسى اراده كند ، مى بخشد ، كه خداوند داراى فضل بزرگى است »(1) .

علامه شرف الدين در اين زمينه به طرح يك احتمال مى پردازد و مى گويد :

« اينكه ما معتقديم هيچ گونه تحريفى در آيات قرآن كريم صورت نگرفته و كتاب آسمانى ما از دستخوردگى كاملاً مصون ماند است اما اين مسئله روشن نيست كه جمع آورى و تدوين آيات ، عيناً به همان ترتيب نزول انجام يافته باشد ; چه محتمل است كه آيه تطهير كه در خصوص اهل بيت به تنهايى نازل شده است ، هنگام جمع آورى آيات و تدوين آنه ، اشتباهاً يا عمداً در بين آيات مربوط به زنان پيامبر قرار داده باشند »(2) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافى ج 1 .