 |
|
ترجمه و شرح رساله حقوق سيد محسن حجت - ۱۲ -
16- حق مالك .
تلزمك طاعته فيما دق و جل منك
إلا أن تخرجك من وجوب حق الله و يحول بينك و بين حقه و حقوق
الخلق؛ فإذا قضيته رجعت إلى حقه فتشاغلت به و لا قوة الا بالله.
ترجمه :
اما حق كسي كه مالك تست ؛ پس مثل حق كسي است كه بر تو حكومـت دارد
مگر با اين تفاوت كه مالك چيزي را مالك است كه سلطان و حاكم مالك آن نيست !
پس بر تو لازم است كه مالك را در امور كوچك و بزرگ اطاعت نمائي
تا وقتي كه اطاعت از او منافات با اطاعت و فرمانبرداري خداي متعال نداشته باشد و حق خودش را بين
تـو و حق خدا و حقوق ديگر بندگان خدا حايل و پرده نكرده باشد ؛
پس هر وقت كه حقوق خدا و ديگر بندگان خدا را ادا نمودي ؛ بر
گرد و حق مالكت را ادا كن . شرح :
شكي نيست كـه اگـر بعد از رسول خـدا صلي الله عليه و اله وسلم ؛ خلافت در مسير اصلي دين قرار مي گرفت و به جاي حكام ظالم و سلاطين جور ائمهء معصومين
صلوات الله عليهم اجمعين ؛ زمام ملك و ملت را به دست مي گرفتند و اسلام
راستين و ناب ؛ همانطور كه نازل شده بود بين مردم تبليغ مي شد
؛ مالكيت و مملوكيت بسيـار زود از بين ميرفت ؛زيرا اسلام دين
حريت و احترام به كرامت انسانيست و براي نجات انسان از قيد
عبوديت ديگران و نفي استثمار انسان از انسان نازل شده است .
اما چنانكه اقبال لاهوري مي گويد :
چون خلافت رشته از قرآن گسيخت حـريت را زهـر اندر جـام ريخت
اهـداف متعالي اسلام گرديـد و تا سالها بعـد از رسول خدا صلي الله عليه و اله و سلم نظام برده داري سر جاي خودش باقي ماند .
امام زين العابدين عليه السلام چون در عصري زندگي مي كرد كه يك عـده مالك و يك عده مملوك بودند و حكام وقت نيـز از ايـن وضع سرسختانه حمايت مي نمودنـد ؛ آن حضرت به پيروي از رسول خدا و ديگر پيشوايان دين عليهم السلام؛ با بيان حق مالك بر مملوك و حق مملوك بر مالك ( كه خواهد آمد) تا حدودي از اجحاف و ظلم جلوگيري نموده و سبب باز شدن راه براي آزادي از قيد عبوديت ديگران گرديد . اما امروز كه ديگر نظام برده داري قديم وجود ندارد ( گرچه نظام برده داري مـدرن و و به شكل غربي آن كه امروز در جوامـع انساني حاكم است ؛ بـه مراتب بدتر از نظام برده داري قديم است)مي توان از كلمات امام سجاد عليه السلام بعنوان توصيهء براي كارگراني كه عمل خود را به خاطـر اجرتي كه مي گيرند ؛ ملك كار فرما قـرار مي دهنـد استفاده نمود ؛ چنانكه بعدا در بيان حقوق مملوك بر مالك خواهيم گفت كه بر كارفرم نيز واجب است كه حقوق كارگر را كاملا رعايت نمايد . بنابراين بر اجير و كارگر واجب است كه به كارفرما و مالك كار وكارخانه خيانت نكند و به اندازه اي كه با او قرار داد نمــوده هست كار نمايد ولي به هيچ عنوان حق ندارد كه حقوق كارفرما را بر حقوق خداوند يا حقوق ديگران مقدم بدارد . از باب مثال اگر كارفرما از او بخواهد كه نمازش را بتاخير اندازد يا ماه رمضـان روزه نگيرد يا از او بخواهد كه به مشتري خيانت نموده جنس خراب را به قيمت جنس خوب به فروش برساند ؛ در تمام اين مثالها و موارد مشابه مخالفت كارفرما واجب و موافقت او حرام است و در روايات آمده است كه لاطاعة لمخلوق فى معصية الخالق " هرجا طاعت مخلوق معصيت خالق باشد در آنجا اطاعت حرام است (1) .
حقوق زير دستان
امام عليه السلام رعيت را نيز به چهار قسم تقسيم مي نمايند كه عبارت اند از : > 17- حق رعيت . فأما حقوق رعيتك بالسلطان فأن تعلم أنك إنما استرعيتهم بفضل قوتك عليهم فإنــه
إنما احلهم محل الرعيـة لك ؛
ضعفهم و ذلهم فما اولى مــن كفاكه ضعفه و ذله حتى صيره لك رعية
و صير حكمك عليه نافذا؛ لايمتنع منك بعزة و لا قوة و لا يستنصر
فيما تعاظمه منك إلا (بالله) بالرحمة والحياطة والأناة وما أولاك إذا عرفت
ماأعطاك الله من فضل هذه العزة و القوة التى قهـرت بهـا أن
تكـون لله شاكرا و مـن شكر الله أعطاه فيما أنعم عليه ؛ و لا
قوة إلا بالله .
ترجمه :
اي كسيكه بر مردم حكومت مي كني و زمام امور آنها را بدست گرفته اي بدان كه رعيت را بر گردن تو حقوقي است كه ملزم به رعايت آن ميباشي .
بدان كه حكومت تو بر آنها ناشي از قوت تو و ضعف ايشان است ؛پس بهتر آنست
كـه كفايت و رعايت كني كسي را كه ضعف و ناتوانيش اورا رعيت تو
ساخته است ؛و حكم ترا بر او نافذ گردانيده است و نمي تواند كه
با تو به مخالفت پـردازد و براي استيفاي ــــــــــــــــــــ
(1) الفقيه
ج 4 ص
381 حقش عليه تو قيام نمايد و فرمانت را سر پيچي كند چون قوت و قدرتي ندارد . چنانكه براي رهائيش از تو نمي تواند به كسي اتكاء كند مگر به خداوند متعال
. پس نسبت به رعيت رحيم و مهربان باش و براي حفاظت جان و مال و ناموس رعيـت
و حمايت از آنان لحظهء غافـل نباش ؛ براي آسايش و آرامش آنها تلاش كن و با
حلم و بردباري با ايشان برخورد نما و بايد بداني كه تو به فضل
خداوند و لطف او حكومـت را به دست آورده اي پس خدا را شكرگزار
باش؛ زيرا كسيكه شاكر باشد خداوند نعمت بيشتري به عطا مي كند و
قوتي نيست مگر به قوت خداوند . شرح :
كساني كه بر جوامع انساني حكومت مي كنند به دو دسته تقسيم ميشوند :
1- حكامي كه به فضل انتخاب و راي اكثريت افراد جامعه به قدرت رسيده اند .
2- حكامي كه با زور و قدرت حكومت را به دست آورده اند . اما حكومتهاي انتخابي توسط خود مردم گرچه كه ملزم به رعايت حقوق مردم بوده؛
و هيچ حاكمي به هيچ عنوان حق ندارد حقوق رعيت را زير پا بگزارد ؛ اما اگر
انتخاب به صورت صحيح و عادلانه انجام شده باشد و مردم با شناخت
و آزادي كامل ؛ حاكـم بر خود را انتخاب كرده باشند در اين صورت
بسيار كم اتفاق مي افتد كه حاكمي بر مردم زورگفته و حقوق آنها را ضايع نمايد يا خود را مالك جان و مال و ناموس مردم
بداند . زيرا كساني كه اورا انتخاب كرده اند مي توانند عزلش نمايند و به جاي او
فرد ديگري را برگزينند . بيشتر روي سخن با دسته دوم است كه متاسفانه اكثريت قريب به اتفاق سران
وحكام جوامع از اين دسته حساب ميشوند ؛ چون انتخابهاي كه صورت
مي گيرد به هيچ وجه عادلانه و روي آگاهي نيست بلكه در اثر تبليغات و نشان دادن باغهاي سرخ و سبز
و فعاليتهاي مستمر افراد حزب براي پيروزي بر حزب مقابـل و دادن
وعده هاي دروغين و هزار ويك حيله و نيرنگ است كه حزبي به پيروزي
ميرسد؛ و رئيس حزب به عنوان رئيس جمهور بر كرسي حكومت تكيه مي
زند . اين جاست كه بايد به اين دسته گفته شود : اي كساني كه از ضعف مردم اعم از
ضعف نظامي ؛ فرهنگي ؛ اقتصادي ؛ سياسي و غيره استفاده نموده و با اتكاء به نيروي
حزب و سرمايه يا قدرت نظامي حكومت را بدست آورديد ؛بدانيد كه
رعيت مظلوم و ضعيفي كه در اثر ضعفهاي ذكر شده؛ حكومت شما را
پزيرفته و تحمل مي كنند ؛بر شما حقوقي دارند كه ملزم به رعايت
آن هستيـد ؛ پس از موقعيت و قدرتي كه بـه دست آورده ايد به طور
صحيح استفاده نموده حافظ منافع ملت باشيد . در برقـراري امنيت و آرامش روحي و جسمي ملـت از هيچ كوششي دريـغ نكنيد و ب حلم و بردباري با مردم برخورد نموده؛ از ظلم و تجاوز به حقوق آنان خود داري
كنيد زيرا قدرتي را كه به دست آورده ايـد ؛ ناشي از ضعـف رعيت
است پس منشاء قوت و قدرت شما رعيت است و آنان بر شما حكم ولي
نعمت را دارند و احترام و تكريم اولياء نعمت از اوجب واجبات است
. در ضمن حكام و قدرتمندان بايد متوجه باشند كه در صورت ظلم و جنايت عذاب
خود را چند برابر نموده و تسريع در سرنگوني حكومت خود خواهند
كرد ؛ براي آنكه صبر رعيت هم ظرفيتي دارد و بالاخره لبريز خواهد
شد و با قيـام و شورش عليه استبـداد و بيعدالتي ؛ ظلم و ظالم را
سر نگون خواهند كرد . خداوند متعال نيز ظالم و متجاوز به حقوق ملت را به حال خودش رها ننموده
بلكه ب شديد ترين عذابها او را معذب ميسازد . از باب نمونه اين روايت را
كه از حضرت رسول اكرم صلي الله عليه واله وسلم روايت شده است
نقل مي كنيم : ما مـن عبـد يسترعيه
الله رعية ثم يمـوت يوم يمـوت غاشا لرعيته الا حرم الله عليه
الجنة
" هر بندهء كه خداوند رعيتي را به بسپارد ؛ و با رعيت خويش از
را فريب و خيانت وارد شده باشد ؛ خداوند بهشت را براو حرام كند (1) . وايـن روايـت را كه فرمود : مااسترعى الله عبـدا
رعية فلم يحطها بنصحه الا حرم الله عليـه الجنة
" وقتي خداوند رعيتي را به رعايت كسي سپارد و او به لوازم خير خواهي رعيت قيام نكند ؛ خداوند بهشت را بر او حرام بگرداند (2) .
علي عليه السلام نيز در نامهء كه براي يكي از حكمرانان مي نويسد چنين مي
فرمايد
: واخفض جناحك للرعية و ابسط لهم وجهـك و الن لهم
جانبـك وآس بينهم فى اللحظة و النظـرة
والاشارة والتحية حتى لا يطمع
العظماء فى حيفـك ولا ييأس الضعفاء من عـدلك
"" و با رعيـت فروتن باش و گشاده روي و نرم خوي و مبادا كه يكي را بـه گوشه چشم نگري و يكي را رويا روي نگاه كني يا يكي را به اشارت پاسخ گوئي و ديگري را بادرود و تحيت ب همگان يكسان باش ؛ تا بزرگان به طمع نيفتند كه ترا به ستم كردن بر ناتوانان تحريك نمايند و بر انگيزند و ناتوانان از عدالت تو نوميد گردند (3) . ــــــــــــــــــــــــــ (1 و 2) نهج الفصاحه ص 325(3) نهج البلاغه نامه 46
18- حق متعلم بر استاد يا حق جاهل برعالم .
وأما حق رعيتك بالعلم ؛ فأن
تعلم أن الله قـد جعلك لهم فيما آتاك مـن العلم ؛ و ولاك
من خزانة الحكمـة ؛ فإن أحسنت
فيما ولاك الله من ذلك و قمت بـه لهم مقام الخازن الشفيق ؛ الناصح لمولاه فى عبيده ؛ الصابر المحتسب الذى إذا رأى ذا حاجة أخرج
ترجمه : اما حق جاهل برعالم يا متعلم برمعلم آنست كه بداند خداوند متعال اورا امام و راهنما قرار داده است به جهت علمي كه به او عطا نموده است وكليد خزانه حكمت ر به دست او داده است ؛ پس اگر با آنها كه نمي دانند احسان و نيكي نمود و از علمي كه خداوند به او عطا نموده با مهرباني به آنها آموخت و در نصيحت و راهنمائي آنان ب صبر و حوصلـه قدم برداشت؛ و براي نجات جامعه از جهـل و ناداني ؛از خزانهء علمي كه خدا در اختيار او گزاشته است انفاق كرد ؛ ايـن عالم ومعلم هدايت شده و هدايت گر است و از روي اعتقاد و ايمان ؛ خدمتكار جامعه انساني است . اما اگر از آنچه مي داند انفاق نكند و علم خود را از ديگران دريغ بدارد ؛ خيانتكار بوده و نسبت به خلق خداوند ظالم محسوب مي گردد . شرح : همانطوريكه عالم و معلم را برگردن ديگران و شاگردان حقوقي است كه ملـزم به رعايت آن هستنـد ؛شاگردان و كساني كه عالم نيستنـد ؛ نيز بـه گردن دانشمنـدان و اساتيد حقوقي دارند كه بايت رعايت شود . براي آنكه تمام كساني كه نمي دانند رعيت عالم حساب ميشوند و به خاطر همين ؛امام سجاد عليه السلام فرمود : ( اما حق رعيتك بالعلم " اما حق كساني كه رعيت تو هستند از جهت علم و دانشت )به اين معني كه عالم راعي و رعايت كننده آنها حساب مي شود و به خوبي متوجه مي شويم كه مراد از بيان امام عليه السلام فقط حقوق شاگردان بر معلم و استاد به معناي مصطلح و معروف نيست و در اول رساله نيز امام سجــاد عليه السلام فرمود : جاهل رعيت عالم است . بنا براين بر علما ودانشمندان واجب است كه علم خود را نشر نموده و از بذل آن براي كساني كه اهليت دارند ممانعت نكنند . رسول خدا صلي الله عليه واله وسلم فرمود : إن علما لا ينتفع منه لكنز لا ينفق منه " علمي كه مردم از آن نفع نبرند چون گنجي مي ماند كه دست نخورده و مدفون؛ در زير زمين باقي ماند (1) . وفرمـود : تناصحوا فى العلـم و لايكتـم بعضكم بعضا فان الخيانة فى العلـم اشد مـن الخيانة فى المال " در كار دانش يار همديگر باشيد و دانش خود را از يكديگر پوشيده مداريد زير كه خيانت در علم بدتر از خيانت در مال است (2) . وفرمود : ثلاث من حقائق الايمان ؛ الانفاق من الاقتار و انصافك الناس من نفسك و بذل العلم " سه چيز از حقايق ايمان است ؛ بخشش در حال تنگ دستي و رعايت انصاف نسبت بـه مردم ولو بر ضرر خود شخص تمام شود و بذل علم براي دانش آموز (3) . وفرمود : العلم لا يحل منعه " منع علم از ديگران روا نيست (4) . و فرمود : كاتم العلم يلعنه كل شئ حتى الحوت فى البحر و الطير فى السماء "نهان كننده علم را همه چيز لعنت ميكند حتي ماهي دريا و مرغ هوا (5) . و فرمود : من كتم علما عن اهله الجم يوم القيامة لجاما من النار " هركـه علمي را از اهل آن مخفي كند روز قيامت لگامي از آتش بر او زنند (6) . ضمنا عالم و دانشمند؛بايد اهليت طرف مقابل خود را براي آنچه كه به او مي آموزد در نظر بگيرد ؛ براي آنكه ظرفيت هركسي حـدود معيني دارد و بيشتر از آن را نمي تواند تحمل كند . از جمله اموري كه بر عالم ودانشمند رعايت آن لازم است ؛سخن گفتن با مردم است به زباني كه براي آنها قابل فهم باشد ؛ نه اينكه با بكار گرفتن كلمات نا مفهوم و استعمال الفاظ و جملات غير قابل فهم ؛ مهارت و علميت خود را به نمايش بگزارد؛ وگرنه علم او به حال كسي نافع نخواهد بود . بلكه بهترين روش براي دانشمندان جهت ارشاد و هدايت مردم ؛روش و سيره حضرت خاتم صلي الله عليه واله وسلم است كه با مردم بزبان بسيار ساده و به اندازه درك و فهم آنان سخن مي گفت . متاسفانه پيدا مي شوند كساني كه به فكرارشاد مردم نيستند بلكه مي خواهند خود ر به رخ مردم بكشند و لذا گاهي ديده ميشود يكنفر و قت ده ها و صد ها نفر را مي گيرد تا مقاله را كه از لابلاي اين كتاب و آن كتاب تهيه نموده است و اصطلاحات بسيار گنگ و مغلق را به كار برده است كه شايد خودش هم نفهمد چه مي گويد براي مردم بخواندو ازين طريق بادي به غبغب اندازد و بر ديگران فخر فروشد . غافل از آنكه اين كار نـه تنها هدايتگري نيست ؛ بلكه جز بيزار ساختن مردم از شركت در مجالس و محافل ديني و علمي نتيجه ديگري نخواهد داشت . ـــــــــــــــــــــــــــ (1) تا (6) نهج الفصاحه ص 469 و 470 و 473 و 474
19- حق زن بر شوهر . و أما حـق رعيتك بملك النكاح فـأن تعلـم إن الله جعلهـا سكنـا و مستراحـا و انسـا و واقية ؛ و كذلك كل واحد منكما يجب ان يحمد الله على صاحبه و يعلم أن ذلك نعمــة |
