 |
|
شرح بر صد كلمه أمير المؤمنين شيخ كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى - ۱۶ - كلمه سيزدهم گفتار آن حضرت ( ع ) : لا وفاء لملول . شخص ملول و خسته را وفا نيست . شارح گويد : وفا ، فضيلتى نفسانى است كه با آن كارهايى كه مورد عهد و پيمان است بهتر به انجام مىرسد و اقدام و مواظبت كردن بر آن كارها كاملتر مىشود اگر چه رنج و زحمت بيشترى را بايد تحمل كرد ، وفاى به عهد و پيمان از بزرگى روح و شهامت و آزرم كه از فضايل و كمالات است نشأت مىگيرد چون هر گاه آدمى بتواند بزرگوارى و وقار را به همراه ----------- ----------- ----------- [ 158 ] داشته باشد و به كار بزرگ بپردازد و بر آن حريص باشد و انتظار داشته باشد كه نام نيكى از او بماند از نكوهش و ناسزاى راست به سبب افتادن در كار زشت پرهيز كند ناگزير بايد با وفا باشد ، و در مقابل صفت وفا صفت غدر و حيله گرى وجود دارد و تقابل آن دو صفت از باب تقابل دو ضدّ يا تقابل عدم و ملكه است ، در نوع تقابل ميان وفا و غدر بين دانشمندان اختلاف است . امّا ملال : آن است كه نفس از به پايان رساندن كارهايى كه بايد انجام دهد روى بگرداند و عواملى موجب اين ملال مىشود : 1 بازى كردن نيروى واهمه با نيروى خيال و مشوّش ساختن انديشه و مخالفت با عقل وقتى كه نفس به كارها توجّه مىكند و مىخواهد آنها را شروع كند به اين كه چيز لذّت بخش يا سودمند ديگر را با خيالات دروغين بستايد كه اين كار از كارى كه مىخواهى به دست آورى برتر است در نتيجه تصميمش را از حركت در آن كار بر هم مىزند يا آن كار را سست جلوه مىدهد و معتقد ساختن او به اين كه انجام آن كار در هر وقتى كه بدان مايل شوى آسان است و يا جز اينها در نتيجه او را از كار سودمند منصرف مىكند و به بيهودگى مىكشاند پس نيروها با پيروى از آن معطّل و از كار باز مىمانند . 2 ضعيف بودن ابزار و ناتوانى آن از حركت يا ضعيف بودن نيروهاى حركت دهنده و ناتوانى آن از حركت دادن پس به خاطر راحت طلبى از آن منصرف مىشود چنان كه اين حالت در برخورد يا فكرهاى زياد عارض مىشود پس نفس به شك و ترديد در كارها عادت مىكند و اين حالت برايش ملكه مىشود و غير آن از اسبابى كه مانع كار نفس مىشود ، و ملول كسى است كه ملكه آن انصراف و توجّه برايش حاصل شود و هر چه اسباب انصراف بيشتر عارض شود انصراف بيشتر است ، و چون آن مطلب را شناختى خواهى دانست كه فضيلت وفاى به عهد براى نفس ملول يافت نمىشود چون هنگامى كه در شخص ملول اين ملكه پيدا شد قدرت ندارد كه كارى را تمام كند چه رسد به آن كه كار را خوب انجام دهد و از آن مواظبت كند و در زمره خيانتكاران داخل مىشود اين حالت سبب مىشود كه در داد و ستدها طبيعت مردم از او گريزان باشد تا آن جا كه اگر داراى شغلى يا رهرو راه دانش باشد او را ممكن نمىشود كه به كمك شغل و داد و ستد كه وسيله زندگى است به كار دنيا و آخرت خويش بپردازد و بدان برسد بلكه حالش بدتر از افرادى است كه عمر را بيهوده سپرى مىكنند چون آنان از حركتهاى رنج آور در فراگيرى آن راهها و صنعتها آسايش را به عنوان بهره به دست آوردهاند و در اين كلمه هشدارى است بر شخص ملول كه درمان كردن نفس و كوشش در گشودن گره ملال واجب است بدين گونه كه آنچه مخالف اسباب ملال و عادت كردن به آن است به دست آورد و آنها را تمرين كند تا بتواند ملكه وفا را به دست آورد . اين ملكه وفا از فضيلتهاى بزرگ است و در هر زبانى ستوده و در نزد هر خردمندى پسنديده است ، و هر انسانى بدان اقرار دارد اگر چه بهرهاش از انسانيّت كم باشد . فضيلت وفا را در طبقات گوناگون مردم چون اهل روم ، حبشه ، نوبه ، و بسيارى از بردگان مشاهده مىكنى . غدر و حيله در تمام آنچه ياد كرديم در مقابل فضيلت وفاست يعنى در هر زبانى نكوهيده است و شنونده از ذكر آن گريزان است و بسيارى از بردگان از آن متنفّر مىباشند و برترى چيزى پستى ضد آن را روشن مىكند و خداوند در چند مورد قرآن دارنده فضيلت وفا را ستوده است ، خداى تعالى فرمود : و كسانى كه به عهد خدا وفا مىكنند و پيمان شكن نيستند 24 . و فرمود : كسانى كه هر گاه پيمانى ببندند به پيمانشان وفا مىكنند 25 ، و خداى متعال در امر كردن به وفا فرموده است : به پيمان خدا وفا كنيد هر گاه پيمان بستيد و سوگندها را بعد از محكم شدن نشكنيد 26 خداوند خود را در سخت رعايت كردن وفا ستوده و فرموده است : چه كسى به پيمان خدا از خدا وفادارتر است 27 . و خلاصه وفا از صفات كمال و فضيلتهاى روحانى است كه از بهره فراوانى برخوردار مىباشد ، و توفيق از خداست . كلمه چهاردهم گفتار آن حضرت ( ع ) : لا كرم اعزّ من التقى [ 28 ] . هيچ بخششى برتر و بزرگوارتر از پرهيزكارى نيست . ----------- ----------- ----------- ----------- [ 28 ] نزديك به اين گفتار است فرموده حضرت در باب حكم نهج البلاغه : « و لا عزّ اعز من التقوى » شارح در شرح خود در نهج البلاغه ( چاپ اوّل صفحه 624 ) فرموده است : « براى اين كه تقوا همه كرامتهاى اخلاقى را كه عزّت دنيا و آخرت در آن جمع است . در بردارد پس عزّت تقوا از ديگر عزّتها برتر و بزرگتر مىباشد » . [ 160 ]
شارح گويد : كرم آن است كه نفس به آسانى مقدار زيادى مال را به اندازهاى كه شايسته است به صورتى شايسته در كارهاى بزرگ و پرفايده ببخشد و آن نوعى از انواع فضيلت بخشندگى است ، و تقى در لغت به معناى ترس مىباشد ، و در اصطلاح خاص ترسيدن نفس از آلوده شدن به پليديهاى جسمانى و متصف شدن به ملكات پست مىباشد و نيز به دور افكندن خواهشهاى جسمانى و دور شدن و گريختن از آنهاست با پايدارى كردن در برابر شيطانها و جنيّان كه در قلّهها ساكنند و الهامهاى كسانى كه به انواع زيركيها چنگ مىاندازند كه به بلندترين مقامها برسند اين پايدارى بايد به اندازه معتدل و متوسّط باشد به گونهاى كه شايسته است و مطابق با قانون دين باشد و از قانونهايى كه براى رياضت كشيدن واقعى و چگونگى آن وضع شده است بيرون نباشد چون تجاوز كردن از كمال ، خود كاستى مىباشد ، و عزّت : شكوه و بزرگى مقام است . چون مطالب ياد شده را شناختى بايد بدانى كه همان گونه كه كرم بطور حقيقت بر آنچه ياد كرديم گفته مىشود همچنين گاهى مجازا گفته مىشود و مقصود از آن بى ميلى نفس و صرف نظر كردن آن از خواستههاى جسمانى و كم توجّهى به لذّتهاى حسّى است كه در سرگرمى به آن بيم آن مىرود كه از قبله واقعى روى برگرداند اين التفات از قبله حقيقى سبب خشم خدا مىشود و قيدهايى كه آنها را در حقيقت تقوا اعتبار كرديم به عنوان استعاره است . كه برترين انواع مجاز مىباشد ، آن قيود عبارتند از : « بسهولة منه و طيب » يعنى ترس نفس از آلودگى با طيب خاطر و آسانى حاصل مىشود . مناسبت تشبيه آن است كه شخص بخشنده چنان كه مال فراوان را مىبخشد و براى به دست آوردن كارهاى بزرگ و پر فايده به اندازهاى كه شايسته است و به گونهاى كه سزاوار است از مال به آسانى جدا مىشود همچنين شخص پرهيزكار از آن نظر كه پرهيزكار است از لذّتهاى حسّى و خواستههاى جسمانى به آسانى صرف نظر مىكند تا به كارهاى بزرگ و پرفايده دست يابد اين كارهاى مفيد لذّتهاى عالى و خواستههاى جاويد است به اندازهاى شايسته و به گونهاى كه سزاوار مىباشد مشروط بر اين كه با قوانين شرعى و اوضاع حقيقى مخالفت نداشته باشد و به خاطر اين شباهت برتر و ملاحظه لطيف و ظريف امام ( ع ) بطور كلى از تقى تعبير به كرم و بخشش فرموده است . امّا توضيح اين كه تقوا عزيزترين چيزى است كه نام بخشش بر آن اطلاق مىشود كه منظور از اين كلمه هم همين است به اين دليل مىباشد كه شخص پرهيزكار از همه لذّتهاى نيكوى حسّى مىگذرد و از آن روى مىگرداند و اگر چيزى از آنها را به دست آورد به اين سبب كه لذّت بخش است نمىگيرد بلكه به اين خاطر كه زندگى مادى بدان وابسته است تا آنجا كه اگر زندگيش به چيزى كه لذّت بخش نيست وابسته باشد آن كه لذت بخش نيست با آن كه لذّت بخش است نسبت به او يكسان مىباشد . پس شخص بخشنده اگر چه مال مىبخشد امّا مال جزيى از جزئيّات اين لذّتهاست ، و گاهى بخشش او موجب به دست آوردن لذّتى است كه فنا پذير است و چه قدر فاصله است ميان آن دو لذّت و جدايى است ميان آن دو بخشش . شعر : هر گاه به آب دهانش تشنه مىشوم [ 29 ] بنابر اين روشن شد كه تقوا عزيزترين و بزرگترين بخشش است و از نظر مقام و درجه بزرگترين و بهترين صفات و از نظر مكان بلندترين آنهاست و صاحب تقوا كسى است كه مشكلات راه هدايت را مىگشايد هر گاه درهاى راههاى پستى را بر خويشتن ببندد . بار خدايا رشته دلهاى ما را در پاسخ دادن به دعوتت در اختيار بگير تا به غير تو توجّه نكنيم و بر دراندن پردههاى در حرامهايت جرأت پيدا نكنيم ، و در نتيجه گامها پس از استوارى در راه بلغزد و در اثر بازماندن از راهت بدى را بچشيم . پروردگارا دلهاى ما را پس از آن كه هدايتمان كردى منحرف مگردان و از نزد خودت به ما رحمتى بخشاى محقّقا تو بسيار بخشندهاى [ 30 ] . [ 29 ] اذا ما ظمئت الى ريقه [ 30 ] بايد توجه داشت كه شارح دو آيه را بى آن كه با نقطه از يكديگر جدا كند آورده است و به نظر مىرسد كه يك آيه متصل است ولى دو آيه است قسمت اوّل از آيه 94 سوره نحل با اندك تغييرى گرفته شده است و آيه چنين است : وَ لا تتخذوا ايمانكم دَخلاً بينكم فَتَزِّلَ قَدَمٍ بَعْدَ ثبوتها وَ تذوقوا السّوء بما صددتم عن سبيل اللَّه و لكن عذابٌ عظيمٌ . و قسمت دوّم كه با ربنا شروع مىشود آيه ( 8 ) سوره آل عمران مىباشد . م . [ 162 ] كلمه پانزدهم گفتار آن حضرت ( ع ) : لا معقل احصن من الورع [ 31 ] . پناهگاهى محكمتر و رهابخشتر از پارسايى نيست . مىگويم : معقل و عقل به معناى پناهگاه و حرز است ، و حصن جايى است كه در آن چيزى حفظ مىشود ، و ورع در لغت به معناى پاكدامنى است ، و در اصطلاح دانشمندان عبارت است از اين كه آدمى ملازم كارهاى زيبا باشد كه كمال نفس در آن است چنان كه پيش از اين توضيح داديم . معلوم شد كه ورع نوعى از انواع پاكدامنى است و امام ( ع ) لفظ معقل را كه حقيقت در پناهگاه جسمانى است مجازا بر ورع اطلاق فرموده است اين مجاز از باب استعاره و تشبيه مىباشد . مناسبت تشبيه اين است چنان كه شخص در پناهگاه از چيزهايى كه مىترسد محفوظ است و بدان از كيفر يا هلاكتى كه مىخواهد به او برسد پناهنده مىشود همچنين ملازمت كارهاى زيبا پناهگاهى است كه نفس در دنيا از نكوهش و كيفر و در آخرت از كيفر شدن با شراره آتش ملكات پست و نابودى در روز رستاخيز پناه مىبرد و چون بين كيفر اوّل و دوم به سبب تفاوت زيادى كه در شدّت و ضعف ميانشان وجود دارد مناسبتى نمىباشد ، بنابر اين تفاوت ميان دو دژ و فرق ميان دو حرز مشخّص و روشن گرديد ، و ثابت شد كه هر كس به غير ورع پناه ببرد به پناهگاه امنى پناه نبرده است و از فزع رها نمىشود و كيفر به او مىرسد و سختترين عذابها را در مىيابد و كسى كه به دژ ورع پناه ببرد ترسى بر او نيست چون از خدا جز به خدا نمىتوان پناه برد ، و بر خردمند سزاوار است كه پناهنده نشود جز به پناهگاهى كه به او نفع برساند و دژى كه مانع شرّ از او شود و گرنه آنچه را مىبايستى در جاى خود بنهد ننهاده است و از درجه خردمندان ساقط است ، و توفيق دهنده خداست . [ 31 ] شارح در شرحش بر نهج البلاغه در شرح اين عبارت چاپ اول ص 624 گفته است : « امام ( ع ) لفظ معقل را براى ورع استعاره آورده است به اين اعتبار كه آدمى در آن از كيفر الهى محفوظ مىباشد و چون ورع عبارت از ملازم بودن كارهاى خوب است پس پناهگاهى محكمتر از آن نيست » . [ 163 ] كلمه شانزدهم گفتار آن حضرت ( ع ) : نفاق المرء ذلّة : دو رويى مرد خوارى اوست . شارح گويد : پيش از اين حقيقت نفاق و اين كه از چه كلمهاى مشتق است روشن شد ، امّا ذلّت خوارى است كه همان ستم پذيرى و پاسخگويى به هر كسى مىباشد و نيز روشن شد كه ذلّت طرف تفريط صفت عدالت است ، و مقصود از اين كلمه توضيح اين مطلب است كه نفاق از ذلّت سرچشمه مىگيرد و توضيح آن اين است كه چون منافق از باورى به باور ديگرى خارج مىشود و وارد حالتى مىشود كه ورود در آن روا نيست خود دليل بر آن است كه نفس او در برابر چيزهاى خيالى كه بر آن وارد مىشود و پاسخ دادن به وسوسههاى شيطانى شكستن خورده است بلكه در برابر هر چه از اين امور بر نفس او وارد مىشود مقهور مىباشد پس سبب مىشود كه در اعتقادات مخالف هم ترديد كند يكبار از اين عقيده و بار ديگر از عقيده ديگرى پيروى مىكند و اين معناى خوارى و پستى است ناگزير اين مطلب كه دورويى مرد از خوارى او نشأت مىگيرد صادق مىباشد و همچنين در نفس منافق اين صفت پست كه با آن از عدالت بيرون مىرود تحقّق مىيابد و موجب مىشود كه از پيمودن راه خير و گردن نهادن در برابر اسبابى كه خوشبختى جاويد مىآورد محروم باشد ، محقّقا منافقان در پايينترين طبقه دوزخاند . [ 32 ] و در اين كلمه مجازى نيكوست در اين كه نام ذلّت بر سبب آن اطلاق شده و اين از قويترين مناسبتهاى تشبيه مىباشد و لازمه آن هشدار بر اين مطلب است كه قطع كردن ريشه اين صفت پست به وسيله كوشش و رسيدن به مقامى بلند با دست يابى به عدالت واجب است ، اين عدالت حدّ وسطى است تا آدمى از آلودگى اين صفت پست و آنچه لازمه آن است كه دورويى و غير آن مىباشد سالم بماند ، و توفيق از خداست . كلمه هفدهم گفتار آن حضرت ( ع ) : الجزع أتعب من الصبر . بى تابى دشوارتر از شكيبايى است . شارح گويد : جزع دردى روحانى است كه از تصوّر فقدان محبوب يا فوت شدن [ 32 ] نسا ( 4 ) اوّل آيه 45 و آخر آن چنين است : وَ لن تجد لهم نصيرا . [ 164 ] خواستهاى عارض مىشود ، و در مورد صبر روشن شد كه فضيلتى براى نفس است كه به وسيله آن در مقابل هواى خود مقاومت مىكند تا مطيع لذّتهاى زشت نشود و در گذشته آن را تعريف كرديم كه پايدارى نفس در برابر خواستهاش مىباشد ، اين گونه تعريف تعريف شئ به بعضى از لوازم ويژه آن است . چون مطالب ياد شده را شناختى بايد بدانى كه مقصود از اين قضيّه توضيح اين مطلب است كه بى تابى زحمتش بر نفس از شكيبايى دشوارتر مىباشد و تو با كمترين دقّت و اعمال هوشيارى و بازگشت به درونت مىبينى كه آن امرى يافتنى و وجدانى است و بر آگاهى تو در درستى آن مىافزايد در صورتى كه به دو نتيجه بى تابى و شكيبايى دقّت كنى زيرا آدمى اگر در برابر خواسته نفسش مقاومت نكند تا از فرمانبردارى او در عادت كردن به بيتابى سالم بماند پيوسته در اندوه هميشگى و بى تابى درونى و بى صدا و سختى كه از آن چارهاى ندارد و رنج دائمى كه دشوارتر از تحمّل آن چيزى نيست خواهد بود . و اگر آن عادت نيكو را بفهمد به اين كه به هر چه مىيابد خشنود باشد تا آن ملكه را به عنوان ملكه و اخلاق به دست آورد و در برابر خواسته آن مقاومت كند تا او را به غم خوردن بر چيزى كه اندوه بر آن فايدهاى بيشتر از رنج بردن ندارد همواره شادمان و آرزومند و خوشحال خواهد بود ، و نسبت رنجى كه از شكيبايى مشاهده مىكند به زحمت بى تابى مانند نسبت قطره به دريا مىباشد و اگر تفاوتى نباشد جز اين كه زحمت بى تابى رو به فزونى و زحمت شكيبايى رو به كاستى است همان كافى است كه تفاوت شدّت و رنج را در آن دو معيّن كند ( رنج و زحمت در شكيبايى اندك و در بيتابى بسيار است ) . اگر مىپندارى كه اين شعور كامل نمىشود يا سودى ندارد به شعور و درك مردم در خواستهها و زندگيهايشان بنگر در اين صورت ، شادى آنها را كه از زندگيهايشان شادمانند با تفاوتى كه در زندگى دارند و خوشحالى صاحبان حرفه را به حرفههايشان با اين كه مخالف همند مىبينى ، و آن شادمانى را در هر طبقهاى از آنان به دقت بررسى كن چون شادى هر يك از آنها به آنچه درآنند بر تو پوشيده نخواهد ماند ، اين شادمانى تنها به خاطر نيروى درك و فهمى است كه هر گروهى به خوبى روشن خود دارد و از دير زمان بدان عادت و روشن خو گرفتهاند پس هر گاه صاحب فضيلت ملازم مذهبش باشد و ادراكش قوى و عادتش به آن طولانى باشد سزاوارتر به شادمانى از اين طبقاتى است كه در نادانيها فرو رفتهاند خرجش از آنها سبكتر و رنجش كمتر و بهرهاش از نعمتهاى پايدار بيشتر مىباشد چون او بر حق و آنان ناحقند ، او صاحب يقين و آنها در گمانند ، او دوست خدا و آنها دشمنان خدايند ، آگاه باش محقّقا بر دوستان خدا بيم و اندوهى نمىباشد 33 . و اكنون كه هدف شخص بى تاب و شكيبا روشن شد تو را در درست دانستن اين قضيّه و صدق آن در شك و ترديد نمىدانم ، و خدا سر پرست كمك است . كلمه هجدهم گفتار آن حضرت ( ع ) : الذّل مع الطمع . خوارى با طمع است . شارح گويد : پيش از اين معلوم شد كه خوارى همان پستى است كه عبارت از مقهور شدن نفس و متأثّر شدن آن از امورى است كه بر آن وارد مىشود ، امّا طمع نيروى اشتياق شهوت است به خواستن چيزى با اين تصوّر كه براى طلب كننده امكان دست يافتن به آن وجود دارد ، بايد بدانى كه طمع گاهى ستوده و گاهى نكوهيده است ، طمع ستوده آن است كه براى به دست آوردن كارى ماندنى باشد از كارهايى كه براى نفس كمال يا وسيله رسيدن به مال باشد ، و گفتار خداوند عزّ و جل به عنوان حكايت از ابراهيم خليل ( ع ) بر اين حمل مىشود : و خدايى كه من طمع دارم كه روز جزا گناهم را بيامرزد 34 و مانند آن ، و طمع نكوهيده آن است كه براى به دست آوردن چيزى كه سزاوار نيست به كار رود و آن افزون طلبى در مال فانى دنياست و آنچه نفعش به آخرت بر نمىگردد ، و مقصود در اين جا طمع به معناى دوّم است ، و هر گاه چنان باشد ناگزير بايستى خوارى ملازم با طمع باشد و لازم ، در وجود با ملزوم خود مىباشد دليل لزوم آن است كه دو نيروى خشم و شهوت بر يكديگر غلبه مىجويند و هر كدام چيره شود نفس ناگزير پيرو آن مىشود در اين هنگام آن نيرو را به دنبال خود مىكشاند ، و چون فرض كنيم كه نيروى شهوانى بر خداوند شهوت غالب گردد و در طلب قوى شود به اندازهاى كه شايسته نمىباشد ناگزير است كه عقل در دست آن اسير باشد ، و بقيه نيروها از آن پيروى كند آن گاه به وسيله آن نيروى خشم مغلوب مىشود و از حركت براى چيزى كه لازم است حركت كند مىايستد ، بنابر اين خوارى كه لازمهاش از بين رفتن مروّت و مردانگى است محقق مىشود . در اين كلمه هشدارى است بر اين كه لازم است با پيروى نكردن از نيروى شهوانى و مغلوب ساختن آن صفت ، صفت پست طمع را رها كنيم ، و چون آدمى از صفت پست خوارى گريزان است و مىكوشد تا فضيلتهايى را كه مخالف آن است به دست آورد همان فضايلى كه كمال نفس در آن مىباشد و رها كردن طمع وسيلهاى براى به دست آوردن آن فضيلتهاست بنابر اين واجب است از طمع و پيروى شهوت دست برداريم ، و خداوند سرپرست توفيق است . ----------- -----------
|
