پاورقی : > " وجود " و " وجوب " و " وحدت " ، وجود خاص و تعين خاص در مقابل ساير موجودات ندارد ، ولی البته يك فيلسوف اصالت ماهوی می‏تواند بگويد كه معقول ثانی آن است كه صرفا از " احكام " موجودات ( ماهيات‏ ) است و خودش به هيچ وجه واقعيت و ما بازائی ندارد

پس اين فرض هم به تسلسل می‏انجامد و لازم می‏آيد كه يك شی‏ء بی‏ نهايت شيئيت داشته باشد و آخر هم به جائی نرسد . نظير همين بيان را در مورد " امكان " می‏توان گفت . پس مفاهيمی از قبيل " شيئيت " و " امكان " نه از معقولات ثانيه منطقی هستند و نه از معقولات اوليه ، لذا در دسته ديگری از معقولات قرار دارند كه ما آنها را معقولات ثانيه فلسفی‏ ناميديم

غرر 9 انقسام وجود به مطلق و مقيد

مقدمه اول

پاورقی : 1 - و مانند اينكه می‏گوئيم : " عنقا ، موجود نيست "
2 - و مانند اينكه می‏گوئيم : " حجر ، كاتب نيست "

مقدمه دوم :

پاورقی : 1 - در اينجا اصطلاح " علوم " در مقابل " فلسفه " بكار رفته است
2 - هليه ، مصدر انتزاعی است كه از " هل " استفهامی مشتق شده است
3 - به همين ترتيب قضايای مركبه گاهی به نام " هليات مركبه " و " مفاد كان ناقصه " ( در قضايای موجبه ) و " مفاد ليس ناقصه " ( در قضايای سالبه ) خوانده می‏شود

مقدمه سوم :

زيرا در مواقع و نفس الامر ، عدم منقسم نمی‏شود به دو قسم : مطلق و مقيد ، يعنی واقعا عدم مطلق و عدم‏ مقيد نداريم . بلكه آنچه داريم عدم وجود مطلق و عدم وجود مقيد است و البته واضح است كه فرق است بين عدمی كه خود ، عدم مطلق است ( يا عدمی‏ كه خود ، عدم مقيد است ) با عدم چيزی كه آن چيز مطلق است ( يا عدم چيزی‏ كه آن چيز مقيد است ) . و ظاهر اين است كه اين تعبير از ناحيه كسانی‏ ناشی شده كه عقيده آنها در باب قضايای سالبه با آنچه كه ما در مقدمه دوم‏ انتخاب كرديم مغاير است
 

غرر 12 مساوات وجود و ثبوت و شيئيت

پاورقی : 1 - ترجمه اشعار چنين است : - آنچه كه موجود نيست ، " نيست محض " است . در نزد ما ( حكمای‏ اسلامی ) " شی‏ء " و " موجود " ، مساوی است
- و معتزلی ثبوت را اعم از وجود ، و عدم را اعم از نفی ، به حساب‏ آورد
- ( معتزلی ) واسطه بين ثبوت و نفی را نفی می‏كند . و سخن متكلمين در مورد " حال " ناصواب است
- نفی و ثبوت با عدم و وجود مرادف است . و شبهات خصم ما مردود است‏
 

اكنون كه به اهميت " عدم " و " معدوم " در طرز انديشه سازی ذهن و نقش آن در شناخت بشر اشاره شد به مسائل مربوط به عدم و معدوم می‏پردازيم‏ ) :

مسأله اول :

پاورقی : 1 - اين نظريه متكلمين ( كه می‏گويند ماهيت منفك از وجود ، ثبوت و تقرری دارد ) در قطب مخالف آن نظريه ديگر منسوب به آنها است كه‏ می‏گويند ماهيت و وجود حتی در ذهن نيز عينيت و وحدت دارند

پاورقی : 1 - يعنی هر موجودی ثابت است اما هر ثابتی ، موجود نيست . و نيز هر منفی‏ای معدوم است ولی هر معدومی منفی نيست
2 - يعنی بعضی از معدومات ، ثابت و بعضی از ثابتات ، معدومند
3 - و بين وجود و منفی ، تباين است
 

پاورقی : 1 - رجوع شود به محصل فخر رازی و غيره
 

2 - مسأله دوم :

البته واضح‏ است كه كسی قائل نيست كه مطلقا بين وجود و عدم واسطه هست يعنی هر چيزی‏ ممكن است كه نه موجود باشد و نه معدوم ، بلكه صرفا در بعضی از صفات‏ موجودات ( صفات انتزاعی ) به اين نتيجه رسيده‏اند كه اين صفات نه‏ موجودند و نه معدوم ، اين واسطه‏ها را اصطلاحا " حال " ناميده‏اند
نقد نظريه معتزله : هر دو نظريه معتزله ( كه در ضمن مسأله اول و مسأله‏ دوم بيان شد ) واضح البطلان است و لذا ارزشی ندارد كه كسی در مقام برهان‏ بر آيد زيرا كه معدوم از آن جهت كه معدوم است منشأ هيچ اثری نيست و هيچگونه كينونت و واقعيت و نفس الامريت ندارد و نيز محتاج به برهان‏ نيست كه اثبات شود كه يك چيز نمی‏تواند نه موجود باشد و نه معدوم زيرا در محل خود ثابت شده است كه امتناع ارتفاع نقيضين و همچنين امتناع‏ اجتماع نقيضين ، اول الاوائل وابده البديهيات است . تنها چيزی كه در اينجا سخن گفتن درباره آن ارزش دارد پاسخ به شبه‏هائی است كه اين دسته‏ از متكلمين را در بن بست قرار داده و ناگزيرشان ساخته است كه چنين‏ نظريه‏های واضح البطلانی را ارائه دهند . اما پيش از مطرح كردن اين شبهات‏ بحث ديگری را به عنوان مقدمه بيان می‏كنيم و آن اينكه چگونه می‏شود كه‏ برخی از علما و دانشمندان كه در فضل و دانش آنها هيچگونه شك و ترديدی‏ نيست گاهی به نظرياتی معتقد می‏گردند كه بطلان آن نظريات حتی برای‏ انسان‏ها ی عادی نيز واضح و آشكار است . پاسخ آن است كه چنين امری باعث تعجب و شگفتی نيست .

پاورقی : 1 - يعنی هر آنچه موجود نيست ، پس آن شی‏ء ، " نيست محض " است
به عبارت ديگر چيزی نيست كه موجود نيست ، و لذا بين وجود و عدم حد واسطی متصور نيست
 

پاورقی : 1 - برای مثال چندين نمونه از لغزشگاه‏هائی را كه بشر به آن دچار شده‏ است ذكر می‏كنيم : الف - در قرآن مجيد آمده است : " أفی الله شك فاطر السموات والارض‏ " يعنی آيا در ذات خدا كه فاطر آسمانها و زمين است شك داريد ؟ مراد اين است كه در اين موضوع ، جای هيچگونه شك و ريبی نيست . زيرا بشر با همان فطرت اصيل و عمومی خود اين مطلب را درك می‏كند و آن قدر اين موضوع واضح و آشكار است كه شك و ترديد در آن راه ندارد
اكنون اگر كسی بگويد پس چرا اينهمه مردم در اين موضوع و يا موضوعاتی‏ نظير آن شك می‏كنند و حتی برخی منكر اين حقيقت روشن شده‏اند در پاسخ‏ می‏گوئيم : شك و شبهه در اين گونه مسائل بخاطر برخورد به بن بست‏هائی‏ است كه نتوانسته‏اند از آن بن بست‏ها خارج شوند و نيز حاضر نشده‏اند كه به‏ نادانی و عدم آگاهی خود اعتراف كنند . بشر ، در مسأله خدا ، از باب‏ اينكه در بين مخلوقات به جستجو و كاوش پرداخته و مثلا در باب عناصر تحقيق كرده ، مركبات را تجزيه كرده و به اين مطلب رسيده كه بيش از چهار عنصر اصلی آب و هوا و خاك و آتش ، عنصر ديگری در عالم وجود ندارد و سپس با دقيق‏تر شدن تجربياتش پی برده است كه اين چهار عنصر هم عناصر بسيط نيستند و به مدد علم به عناصر ديگری دست يافته است و آنگاه خواسته‏ است خدا را نيز در بين همين مخلوقات و عناصر پيدا كند و لذا اين سئوال‏ را برای خود مطرح كرده است كه آيا موجودی اين چنين را می‏توان در عرض‏ اين اشياء پيدا كرد يا نه ؟ ( و واضح است كه طرح اين سئوال از اصل غلط است )
ب - مسأله ديگر ، مسأله زمان است . در مورد " زمان " چگونه بايد تحقيق كرد ؟ آيا تحقيق درباره " زمان " همانند تحقيق درباره علت يا علل سرطان است ؟ آيا بايد در آزمايشگاه‏ها به جستجوی آن پرداخت ؟ آيا زمان همچون جزئی از اجزاء عالم است و يا >

پاورقی : > اينكه چيزی است كه همه اشياء را در بر گرفته و در همه جا هست و بعدی از ابعاد همه اشياء است ؟ پاسخ آن است كه كسی كه زمان را همچون جزئی از اجزاء عالم می‏پندارد به‏ راه خطا رفته است . در واقع ، جستجو برای پيدا كردن زمان كاری عبث و بيهوده است و مسلما نتيجه اين كار عبث هم رسيدن به بن بست و لغزيدن به‏ پرتگاه است . اما اگر از اول ، مسأله به صورت صحيح طرح شود كه آيا اين‏ عالم كه دارای ابعاد سه گانه ( طول و عرض و عمق ) است آيا بعد ديگری به‏ نام " زمان " هم برای آن متصور است يا نه ، مسلما طرز تحقيق هم فرق‏ می‏كند و خيلی زود هم می‏توان به اين نتيجه رسيد كه : " زمان هم حقيقتی‏ است از حقايق عالم "
ج - مسأله ديگر ، موضوع " ماده اولی " ( ماده اصلی عالم ) است كه‏ آيا در هر يك از اشياء اين جهان ، ماده‏ای نهفته است كه هر وقتی به يك‏ صورتی در می‏آيد ؟ در اين مورد هم نمی‏توان در بين اشياء عالم چنين چيزی را جستجو كرد زيرا هر چه را از اشياء اين عالم بيابيم ، خود صورتی است از صورت‏های اين ماده و نه خود اين ماده
نسبت ماده به صورت‏هائی كه می‏پذيرد همانند نسبت يكی از حروف الفبا است نسبت به حركات گوناگونی - فتحه و كسره و ضمه و سكون - كه به خود می‏گيرد . مثلا اگر حرف " ب " را در نظر بگيريم هميشه يكی از اين‏ حركات را دارد و هر گاه كه تلفظ شود حتما با يكی از اين حركات همراه‏ است . اما حرف " ب " كداميك ا ز اين حركات است ؟ هيچكدام . حرف‏ " ب " ماده‏ای است كه با يكی از اين حركات توأم می‏شود . و اين ماده‏ هميشه يكی از اين چهار صورت را به خود می‏گيرد . حرف " ب " چيزی است‏ كه جدا از اين حركات وجود پيدا نمی‏كند اما به عنوان ماده‏ای كه همراه اين‏ حركات است وجودش را درك می‏كنيم . پس حرف " ب " را نمی‏توان پيدا كرد ولی وجودش را می‏توان درك كرد . زيرا فرق است بين پيدا كردن ، يعنی‏ شی‏ئی را در عرض اشياء ديگر قرار دادن ، و بين درك كردن ، كه وجود چيزی‏ را همراه اشياء ديگر می‏توان درك كرد . پس اگر كسی بخواهد حرف " ب " را به صورت امری جدا پيدا كند هرگز آن را پيدا نخواهد > اكنون به طرح شبهات معتزله و پاسخ آنها می‏پردازيم :

شبهه اول :

پاورقی : > كرد ولی اگر در پی درك كردن آن به همراه اشياء ديگر ( يعنی فتحه و كسره و ضمه و سكون ) باشد مسلم است كه به نتيجه خواهد رسيد
در هر يك از مسائل فوق اگر مسأله به صورت صحيح طرح نشود انسان را از جاده مستقيم خارج خواهد كرد . لذا برخی از فلاسفه در اثر عدم طرح صحيح‏ مسأله ، وجود زمان را انكار كرده و گفته‏اند " زمان " يك امر ذهنی است‏ نه خارجی . و يا گفته‏اند خدا وجود ندارد . بلی زمانی و مكانی كه آنها طرح‏ كرده‏اند و نيز خدائی كه آنها ، آن گونه طرح كرده‏اند مسلما وجود ندارد
ولی اگر مسأله را درست طرح كرده بودند بطور قطع دچار اشتباه نمی‏شدند
لذا گفته‏اند : " خوب طرح كردن مسأله ، نيمی از پاسخ آن است "
1 - نظير همين شبهه است دو مثال زير : مثال اول : اگر كسی بگويد هر چه كه من بگويم دروغ است ، اكنون آيا خود اين خبر هم دروغ است يا راست است ؟ اگر بگوئيم خود اين خبر دروغ است‏ پس معلوم >

2 - شبهه دوم :

پاورقی : > می‏شود او خبر راست هم می‏گويد و اگر بگوئيم اين خبر راست است باز معلوم می‏شود كه او خبر راست نيز می‏گويد و در هر دو صورت با اين سخنش‏ كه گفت : " هر چه من بگويم دروغ است " منافات دارد
مثال دوم : شخصی هنگام صبح می‏گويد خبری كه ظهر به شما خواهم داد دروغ‏ است و همان شخص موقع ظهر می‏گويد خبری كه صبح به شما دادم دروغ است
اكنون كداميك از اين دو خبر صحيح است ؟ اگر خبر ظهر راست باشد پس خبر صبح دروغ است . و اگر خبر صبح دروغ‏ باشد پس خبر ظهر هم دروغ است . و اگر خبر ظهر دروغ باشد پس بايد خبر صبح راست باشد . و در نتيجه خبر صبح و خبر ظهر هم راست است و هم دروغ‏ ، زيرا راست بودن خبر ظهر مستلزم دروغ بودن آن است و دروغ بودن آن نيز مستلزم راست بودن آن است . همچنين راست بودن خبر صبح مستلزم دروغ بودن‏ آن است و دروغ بودنش مستلزم راست بودن آن است . و حال آنكه واضح است‏ كه يك خبر نمی‏تواند هم راست باشد و هم دروغ

3 - شبهه سوم :

پاورقی : 1 - به تعبير اصالت ماهيتی‏ها بايد گفت : " ذات و ماهيتی كه وجود بر آن عارض شده است "
 

پى‏نوشتها:

1. وز بروز بالا عربيسم بود كه با صهيونيسم می‏جنگيد
2. سوره كهف ، آيه . 20 سوره حج ، آيه . 87
3. سوره تكوير ، آيه . 27
4. سوره سبا ، آيه . 28
5. سوره انبياء ، آيه . 105
6. سوره اعراف ، آيه . 157
7. سوره انعام ، آيه . 89
8. آنها قوم اين هستند
9. سوره محمد ( ص ) ، آيه آخر
10. رجوع شود به مجمع البيان
11. سوره حجرات ، آيه . 13
12. در مقابل نژاد پرستی اعراب پس از
13. تحف العقول ص 34 و سيره ابن هشام‏ج 2 ص . 414
14. سنن ابی داودج 2 ص . 624
15. سفينة البحار مادش " سلم "
16. سنن ابی داودج 2 ص . 625