. به من سيسنبر و آسن بويه هم مى گويند. گياه شناسان قديم ايران مرا دو رگه و بين نعنا و پونه مى دانستند. اخيرا يكى از فرنگى ها با تشريح ساقه و ريشه من اين موضوع را ثابت كرده و كشف آنرا بخود نسبت داده است . عربى من غام است و فرنگى ها به من نعناع فلفلى گويند و اقسام زياد دارم كه فرنگى ها آنرا به سياه و سفيد قسمت كرده اند. مرزنگوش - فراسيون و مشكطرامشيع - از اقسام من بوده و همگى مقوى جسم و روح و احشاء و امعاء مى باشيم . قلب و دماغ را نيرو مى بخشيم - ضد عفونى كننده - پيشاب آور بوده ، عرق را زياد مى كنيم و عادت ماهانه زنان را باز مى نماييم . ضد كرم بوده و زياده روى در خوردن ما جهت زنان آبستن خوب نيست ، زيرا ممكن است باعث سقط جنين شود. مسكن التهابات معدى و بادشكن مى باشيم . خوردن من با عسل ضد سم عقرب ، با سكنجبين پادزهر نيش زنبور است و ماليدن برگ من بر محل نيش حشرات نافع است . جوشانده ما مسكن سكسكه و پيچش شكم است . براى مبتلايان به تقطير بول و سنگ مثانه غذاى خوبى هستيم و مسكن درد رحم مى باشيم . حشرات مخصوصا شپش از بوى ما گريزانند، و حمول برگ من بدبويى رحم را برطرف مى كند. با اسانس من قرص نعنا درست مى كنند و براى معطر كردن شربتها و داروهاى معدى به كار مى رود دم كرده ده هزار برگ ما درمان شكم روش و سوءهاضمه بوده ، دردهاى عصبى را نيز برطرف مى كنيم . دو تا ده قطره اسانس من در تسكين دردهاى عصبى و سياتيك و التهابات معدى مفيد است .
مشكطرامشير
در شيراز به من رنگ گويند. به من مشكطرامشيع هم مى گويند و گويند اسم فارسى من مشكطرامشير بوده است . قوى ترين اقسام نعنا هستم و زياده روى در خوردن من خطرناك است ، چنانچه گوسفند از گياه من چرا كند، مسموم مى گردد و در شيرش خون پيدا مى شود، خوردن من به مقدار كم اشتهاآور است و سينه را از خلط پاك مى كند. ضد تشنج بوده و غم و غصه را از بين مى برم ، بازكننده ادرار و قاعده بوده و خون نفاسى را قطع مى نمايم . خوردن من براى زنان باردار خطرناك است و باعث سقط جنين مى شود. خوردن من به مقدار كم شهوت را زياد مى كند مخصوصا اگر همراه با عسل خورده شود.
مرزنگوش
فارسى من مرزنگوش و معرب آن مرزنجوش است . اعراب به من سرمق و عنقر مى گويند. من از اقسام قوى سوسنبر هستم . بوييدن من و نوشيدن جوشانيده من دماغ را باز مى كند و سر درد را برطرف مى كند و ماليخوليا را درمان مى نمايد و معالج زكام و آبريزش بينى است . بوييدن من مستى را كم مى كند و رفع خمارى مى نمايد و گرفتگى سوراخهاى بينى را باز مى نمايد.
ماليدن من با حنا در تسكين سر درد اثرى نيكو دارد. برگ و سرشاخه هاى من اسانس فراوان دارد و در داروسازى از آنها استفاده فراوان مى شود.
برگ من علاوه بر معطر كردن اغذيه سبب آرامش خاطر بوده ، كينه و حسد را از بين مى برد.
از اسانس من در صنعت براى معطر كردن صابون استفاده مى شود. يك نوع من كه به نام مرزنگوش افريقايى معروف است در نواحى خشك ايران و اروپا و افريقا مى رويد، و در ايران به آويشن كوهى معروف است .
ارسطو خواص زيادى را به آن نسبت داده كه مهمترن اين خواص تقويت معده ، بادشكن ، معرق و ضد تشنج است .
فراسيون
فارسى من براسيون است ، و معرب آن فراسيون مى باشد. من در كنار جاده ها، نقاط باير غالب نواحى آسيا و اروپا و افريقا و جزاير قنارى مى رويم .
در ايران ، در اطراف تهران - نواحى البرز - اطراف كرج - نواحى شمال ايران - لاهيجان - بندرگز - اراك - تفرش - كرمان - خراسان - سمنان بين فشم و سرخه - بين بجنورد و مراد تپه - و شريف آباد مشهد بطور خودرو مى رويم . در طب سنتى ايران مرا به عنوان خلطآور و ازدياد ترشح صفرا و ضد عفونى كننده ى مجارى تنفسى به كار مى برند.
من پادزهر قارچهاى سمى هستم و خطر من براى سقط جنين زياد است ، جوشانده ى من با انجير و عسل اثرى نيكو در معالجه تنگى نفس و آسم دارد، و با شربت بنفشه جهت زخم ريه و التيام آن مفيد است . سرمه ى عصاره من در چشم بهترين دارو جهت از بين بردن زردى آن است كه در اثر يرقان به هم رسيده باشد. زياده روى در خوردن من ، براى كليه و مثانه خوب نيست و توليد خون در ادرار مى نمايد. چون مرا در آب انگور خيسانده و سه ماه نگاهدارى نمايند، و بعد صاف كنند، شرابى بدست مى آيد كه در معالجه امراض سينه و پاك كردن آن از اخلاط نافع است ، در طب جديد اين خواص مورد تاءييد است و بيشتر جهت تحريك اشتها در مسلولين تجويز مى شود. در طب عوام جهت مداواى تب و نوبه مصرف مى شود.
كاكوتى
من برادر تنى فراسيون و از انواع خوراكى آن هستم ، كه بيشتر مرا براى خوشبو كردن ماست و دوغ به كار مى برند.
در ايران در كوه هاى اطراف تهران و كرج ، پل جاجرود، سياه كوه ، دوشان تپه ، نواحى شمال ايران ، منجيل ، آذربايجان ، و اصفهان و خراسان ، دامغان ، سمنان ، سرخه ، نزديك شيراز، راجرد قم ، همدان ، بلوچستان ميرويم و به اسامى محلى تخم ملين ، مسنه يورچينگ ، كاكتو، كاكاتو، اشتو و اشترپاى معروف مى باشم . مقوى معده و ضد عفونى كننده مجارى تنفسى ميباشم و كم و بيش ساير خواص نعنا در من جمع است . محصول زياد من در خراسان به عمل مى آيد.
پونه ها
در فارسى به من پونه ، پودنه ، پودينه ، و پودنگ گويند. معرب من فودنج است . اعراب به من حبق گويند. بيابانى - كوهى و نهرى دارم . من داراى انواع و اقسام بوده و به اسامى پونا، نحانحه ، حبق الماء، نحاع و حبق التمساح ، نجام ، نعنع الماء كوهينه ، جلنجوجه ، صعترالفرس ، سعتر فارسى ، خليه ، راقوته و پودنه دلتى ، ظفيره و ظفيرا معروف مى باشم .
خانواده ما همه خلطآور و ملين معده بوده و از سوزش آن جلوگيرى مى كنند. همگى مسكن سكسكه و قى مى باشيم . بادشكن و ضد استسقاء شناخته شده ، جهت يرقان و اخراج مشيمه تجويز شده ايم (مشيمه پرده اطراف جنين است ) ما را جهت باز شدن ادرار و بند آمدن اسهال تجويز كرده اند، زياده روى در خوردن ما براى زنان آبستن خوب نيست . زيرا سبب سقط جنين مى شود. شستشو با آب جوشانده ى من خارش رحم را برطرف مى كند و سختى آن را از بين مى برد.
ماليدن سوخته من به دندان لثه را محكم مى كند، بوييدن سر شاخه هاى ما مقوى قلب و نيروبخش است زياده روى در خوردن من براى معده خوب نيست .
پونه نهرى (گل پونه )
فارسى من پونه نهرى است . به من ضومران - حبق الماء - حبق التمساح نيز گفته اند، پادزهر مسموميت غذايى و ضد زهر قارچهاى سمى هستم . چكاندن آب من در گوش سنگينى آن را بر طرف مى كند و آنرا ضدعفونى مى كند. جوشانده ى من جهت داءالفيل و جذام تجويز شده است و عصاره من با عسل پيشاب آور است ، عرق را زياد مى كنم ، با سكنجبين و رب انار از قى جلوگيرى مى كنم . سكسكه را تسكين مى دهم .
خوردن من با عسل و نمك جهت كرم كدو نافع است ، حمول برگ من جهت جلوگيرى از خونريزى مفيد است . ولى براى زنان آبستن خوب نيست ، زيرا باعث سقط جنين است ، ضماد خشك من بر محل نيش ‍ حشرات مفيد است ، و ماليدن آن بر مواضعى كه كرم گذاشته باشند نافع مى باشد.
سعتر
فارسى من سعتر است ، ولى پزشكان قديم اسم مرا باصاد يعنى صعتر مى نوشتند. بيابانى مرا آويشن وبستانى مرا مرزه گويند. آويشن شيرازى نوع ديگرى از من است . يكنوع ديگر من صعتر فارسى است كه رنگ آن سفيد است و داراى تمام خواص پونه بوده و پادزهر شوكران و ترياك است . عرق را زياد مى كنيم و از دوستان كبد بوده و رنگ و رو را باز مى نماييم . مخصوصا اگر همراه با انجير خشك خورده شويم . پزشكان قديم خوردن مرزه را همراه با خوردن غذاهاى ثقيل مثل حليم و كله پاچه مفيد مى دانستند و امروزه ثابت شده است كه مرزه مانند ساير گياهان خانواده نعنا كلسترول خون را پايين مى آورد و چربى خون را كم مى كند بذر ما در همه احوال قوى تر از برگ ما است . ضد يرقان ، مهيج شهوت بوده و جويدن آن مسكن درد دندان و زيادكننده اشتها است .
آويشن شيرازى
اسم من آويشن شيرازى است . به من حاشا و صعترالحمار نيز مى گويند علاوه بر ايران در اطراف بيت المقدس نيز مى رويم . نوعى پودينه ى كوهى هستم شبيه صعتر و از آن قوى تر مى باشم . ادرار و قاعده را باز مى كنم ، و براى زنان آبستن زيان آور بوده سبب اخراج جنين مى شوم . معمولا براى اخراج مشيمه مرا تجويز مى نمايند.
انواع پونه ويتامين ((آ)) دارند ولى اين ويتامين در من بيشتر است به همين جهت مرا بيشتر براى درمان شبكورى تجويز مى كنند.
حضرت موسى (ع ) عطر مرا زياد دوست داشتند و هميشه مرا همراه خود حمل مى كردند. پزشكان يونان مرا در امراض عفونى مخصوصا عفونت كبد و منژيت و اختلالات مغزى تجويز مى نمودند.
زنبور عسل مرا دوست دارد و يكنوع زنبور عسل وحشى كه در كردستان سكونت دارد، بيشتر از من تغذيه مى كند و عسل او شفابخش ترين انواع عسل مى باشد. در اختلالات كليه زخم هاى چركى - دردهاى معدى - سياه سرفه و تنگى نفس تجويز مى شوم . از جوشانده من به عنوان كمپرس ‍ جهت درمان رگ به رگ شدن و پيچيدگى عضلات استفاده نماييد.
دم كرده من جهت زكام و رفع خستگى و ضعف مفرط تجويز شده است دامپزشكان قديم براى معالجه تب برفكى از من استفاده مى كردند، و دادن جوشانده من به حيوانات جهت پيشگيرى از اين مرض بهتر است .