سپس به طرف
شمال متمايل و منحرف گشته ، تا به مدار السرطان رسيده ، و شايد همانجا
باشد كه بر سر زبانها افتاده كه وى به ظلمات راه يافته است . اهل اين
ديار از وى درخواست كرده اند كه برايشان سدى بسازد تا از رخنه ياجوج و
ماجوج در بلادشان ايمن شوند، چون يمنيها - و مخصوصا ذوالقرنين - معروف
به تخصص در ساختن سد بوده اند، لذا ذوالقرنين براى آنان سدى بنا نهاده
است .
حال اگر محل اين سد همان محل ديوار چين باشد، كه فاصله ميان چين و مغول
است ، ناگزير بايد بگوئيم قسمتى از آن ديوار بوده كه خراب شده ، و وى
آن را ساخته است ، و اگر اصل ديوار چنين نباشد، چون اصل آن را بعضى از
ملوك چين قبل اين تاريخ ساخته بوده اند كه ديگر اشكالى باقى نمى ماند.
و به طورى كه مى گويند از جمله بناهايى كه ذوالقرنين كه اسم اصليش
((شمر يرعش ))
بود ساخته شهر سمرقند بوده است .
اين احتمال كه وى پادشاهى عربى زبان بوده تاييد شده به اينكه مى بينيم
اعراب از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) از وى پرسش نموده و
قرآن كريم ، داستانش را براى تذكر و عبرتگيرى آورده است ، زيرا اگر از
نژاد عرب نبود جهت نداشت از ميان همه ملوك عالم تنها او را ذكر كند. پس
چون اعراب نسبت به نژاد خود تعصب مى ورزيدند سرگذشت او در آنان مؤ
ثرتر بوده ، چون ملوك روم و عجم و چين از امتهاى دورى بوده اند كه
اعراب خيلى به شنيدن تاريخشان و عبرتگيرى از سرگذشتشان علاقمند نبودند،
به همين جهت مى بينيم كه در سراسر قرآن اسمى از آن ملوك به ميان نيامده
است . اين بود خلاصه كلام شهرستانى .
اشكالى كه به گفته وى باقى مى ماند اين است كه ديوار چين نمى تواند سد
ذوالقرنين باشد، براى اينكه ذوالقرنين به اعتراف خود او قرنها قبل از
اسكندر بوده ، و ديوار چين در حدود نيم قرن بعد از اسكندر ساخته شده ،
و اما سدهاى ديگرى كه غير از ديوار بزرگ چين در آن نواحى هست هيچ يك از
آهن و مس ساخته نشده و همه با سنگ است .
صاحب تفسير جواهر بعد از ذكر مقدمه اى بيانى آورده كه خلاصه اش اين است
كه : با كمك سنگنبشته ها و آثار باستانى از خرابه هاى يمن به دست آمده
كه در اين سرزمى ن سه دولت حكومت كرده است : يكى دولت معين بود كه
پايتختش قرناء بوده ، و علماء تخمين زده اند كه آثار اين دولت از قرن
چهاردهم قبل از ميلاد آغاز و در قرن هفتم و يا هشتم قبل از ميلاد خاتمه
يافته است ، و از ملوك اين دولت به شانزده پادشاه مثل
((اب يدع )) و
((أ ب يدع ينيع ))
دست يافته اند.
دولت سبا كه از قحطانيان بوده اول اذواء بوده و سپس اقيال . و از همه
برجستهتر سبا بوده كه صاحب قصر صرواح در قسمت شرقى صنعا است ، كه بر
همه ملوك اين دولت غلبه يافته است . اين سلسله از سال 850 ق م تا سال
115 ق م در آن نواحى سلطنت داشته اند، و معروف از ملوك آنان بيست و هفت
پادشاه بوده كه پانزده نفر آنان لقب ((مكرب
)) داشته اند مانند مكرب
((يثعمر)) و مكرب
((ذمرعلى ))
و دوازده نفر ايشان تنها لقب ملك داشته اند مانند ملك
((ذرح )) و ملك
((يريم ايمن )).
و سوم سلسله حميريها كه دو طبقه بوده اند اول ملوك سبا و ريدان كه از
سال 115 ق م تا سال 275 ب م سلطنت كرده اند. اينها تنها ملوك بوده اند.
طبقه دوم ملوك سبا و ريدان و حضرموت و غير آن كه چهارده نفر از اين
سلسله سلطنت كرده اند، و بيشترشان تبع بوده اند اول آنان
((شمر يرعش ))
و دوم ((ذو القرنين ))
و سوم ((عمرو))
شوهر بلقيس بود كه آخرشان منتهى به ذى جدن مى شود و آغاز سلطنت اين
سلسله از سال 275 م شروع شده در سال 525 خاتمه يافته است .
آنگاه صاحب جواهر مى گويد: پيشوند ((ذى
)) در لقب ملوك يمن اضافه شده ، و هيچ
ملوك ديگرى از قبيل ملوك روم سراغ نداريم كه اين كلمه در لقبشان اضافه
شده باشد، به همين دليل است كه مى گوئيم ذوالقرنين از ملوك يمن بوده ،
و قبل از شخص مورد بحث اشخاص ديگرى نيز در يمن ملقب به ذوالقرنين بوده
اند، و ليكن آيا اين همان ذوالقرنين مذكور در قرآن باشد يا نه قابل بحث
است .
اعتقاد ما اين است كه : نه ، براى اينكه ملوك يمن قريب العهد با ما
بوده اند و از آنها چنين خاطراتى نقل نشده مگر در رواياتى كه نقالهاى
قهوهخانه با آنها سر و كار دارند، مثل اينكه ((شمر
يرعش )) به بلاد عراق و فارس و خراسان و
صغد سفر كرده و شهرى به نام سمرقند بنا نهاده كه اصلش
((شمركند)) بوده و اسعد
ابو كرب در آذربايجان جنگ كرده ، و حسان پسرش را به صغد فرستاده و يعفر
پسر ديگرش را به روم و برادر زاده اش را به فارس روانه ساخته ، و اينكه
بعد از جنگ او با چين از حميريها عدهاى در چين باقى ماندند كه هم اكنون
در آنجا هستند.
ابن خلدون و ديگران اين اخبار را تكذيب كرده اند، و آن را مبالغه
دانسته و با ادله جغرافيائى و تاريخى رد نموده اند.
پس مى توان گفت كه ذوالقرنين از امت عرب بوده و ليكن در تاريخى قبل از
تاريخ معروف مى زيسته است . اين بود خلاصه كلام صاحب جواهر.
و- و بعضى ديگر گفته اند: ذوالقرنين همان كورش يكى از ملوك هخامنشى در
فارس است كه در سالهاى ((539 - 560))
ق م مى زيسته و همو بوده كه امپراطورى ايرانى را تاسيس و ميان دو مملكت
فارس و ماد را جمع نمود. بابل را مسخر كرد و به يهود اجازه مراجعت از
بابل به اورشليم را صادر كرد، و در بناى هيكل كمك ها كرد و مصر را به
تسخير خود درآورد، آنگاه به سوى يونان حركت نموده بر مردم آنجا نيز
مسلط شد و به طرف مغرب رهسپار گرديده آنگاه رو به سوى مشرق نهاد و تا
اقصى نقطه مشرق پيش رفت .
اين قول را يكى از علماى نزديك به عصر ما ذكر كرده و يكى از محققين هند
در ايضاح و تقريب آن سخت كوشيده است . اجمال مطلب اينكه : آنچه قرآن از
وصف ذوالقرنين آورده با اين پادشاه عظيم تطبيق مى شود، زيرا اگر
ذوالقرنين مذكور در قرآن مردى مؤ من به خدا و به دين توحيد بوده كورش
نيز بوده ، و اگر او پادشاهى عادل و رعيت پرور و داراى سيره رفق و رأ
فت و احسان بوده اين نيز بوده و اگر او نسبت به ستمگران و دشمنان مردى
سياستمدار بوده اين نيز بوده و اگر خدا به او از هر چيزى سببى داده به
اين نيز داده ، و اگر ميان دين و عقل و فضائل اخلاقى وعده و عده و ثروت
و شوكت و انقياد اسباب براى او جمع كرده براى اين نيز جمع كرده بود.
و همانطور كه قرآن كريم فرموده كورش نيز سفرى به سوى مغرب كرده حتى بر
ليديا و پيرامون آن نيز مستولى شده و بار ديگر به سوى مشرق سفر كرده تا
به مطلع آفتاب برسيد، و در آنجا مردمى ديد صحرانشين و وحشى كه در
بيابانها زندگى مى كردند. و نيز همين كورش سدى بنا كرده كه به طورى كه
شواهد نشان مى دهد سد بنا شده در تنگه داريال ميان كوه هاى قفقاز و
نزديكيهاى شهر تفليس است . اين اجمال آن چيزى است كه مولانا ابو الكلام
آزاد گفته است كه اينك تفصيل آن از نظر شما خواننده مى گذرد.
اما مساله ايمانش به خدا و روز جزا: دليل بر اين معنا كتاب عزرا (اصحاح
1) و كتاب دانيال (اصحاح 6) و كتاب اشعياء (اصحاح 44 و 45) از كتب عهد
عتيق است كه در آنها از كورش تجليل و تقديس كرده و حتى در كتاب اشعياء
او را ((راعى رب ))
(رعيتدار خدا) ناميده و در اصحاح چهل و پنج چنين گفته است :
(( (پروردگار به مسيح خود در باره كورش
چنين مى گويد) آن كسى است كه من دستش را گرفتم تا كمرگاه دشمن را خرد
كند تا برابر او دربهاى دو لنگهاى را باز خواهم كرد كه دروازه ها بسته
نگردد، من پيشاپيشت رفته پشته ها را هموار مى سازم ، و درب هاى برنجى
را شكسته ، و بندهاى آهنين را پاره پاره مى نمايم ، خزينه هاى ظلمت و
دفينه هاى مستور را به تو مى دهم تا بدانى من كه تو را به اسمت مى
خوانم خداوند اسرائيلم به تو لقب دادم و تو مرا نمى شناسى
)).
و اگر هم از وحى بودن اين نوشته ها صرفنظر كنيم بارى يهود با آن تعصبى
كه به مذهب خود دارد هرگز يك مرد مشرك مجوسى و يا وثنى را (اگر كورش
يكى از دو مذهب را داشته ) مسيح پروردگار و هدايت شده او و مؤ يد به
تاييد او و راعى رب نمى خواند.
علاوه بر اينكه نقوش و نوشته هاى با خط ميخى كه از عهد داريوش كبير به
دست آمده كه هشت سال بعد از او نوشته شده - گوياى اين حقيقت است كه او
مردى موحد بوده و نه مشرك ، و معقول نيست در اين مدت كوتاه وضع كورش
دگرگونه ضبط شود.
و اما فضائل نفسانى او: گذشته از ايمانش به خدا، كافى است باز هم به
آنچه از اخبار و سيره او و به اخبار و سيره طاغيان جبار كه با او به
جنگ برخاسته اند مراجعه كنيم و ببينيم وقتى بر ملوك
((ماد)) و
((ليديا)) و
((بابل )) و
((مصر)) و
ياغيان بدوى در اطراف بكتريا كه همان بلخ باشد و غير ايشان ظفر مى
يافته با آنان چه معامله مى كرده ، در اين صورت خواهيم ديد كه بر هر
قومى ظفر پيدا مى كرده از مجرمين ايشان گذشت و عفو مى نموده و بزرگان و
كريمان هر قومى را اكرام و ضعفاى ايشان را ترحم مى نموده و مفسدين و
خائنين آنان را سياست مى نموده .
كتب عهد قديم و يهود هم كه او را به نهايت درجه تعظيم نموده بدين جهت
بوده كه ايشان را از اسارت حكومت بابل نجات داده و به بلادشان
برگردانيده و براى تجديد بناى هيكل هزينه كافى در اختيارشان گذاشته ، و
نفائس گرانبهايى كه از هيكل به غارت برده بودند و در خزينه هاى ملوك
بابل نگهدارى مى شد به ايشان برگردانيده ، و همين خود مؤ يد ديگرى است
براى اين احتمال كه كورش همان ذوالقرنين باشد، براى اينكه به طورى كه
اخبار شهادت مى دهد پرسش كنندگان از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و
سلم ) از داستان ذوالقرنين يهود بوده اند.
علاوه بر اين مورخين قديم يونان مانند ((هردوت
)) و ديگران نيز جز به مروت و فتوت و
سخاوت و كرم و گذشت و قلت حرص و داشتن رحمت و رأ فت ، او را نستوده
اند، و او را به بهترين وجهى ثنا و ستايش كرده اند.
و اما اينكه چرا كورش را ذوالقرنين گفته اند: هر چند تواريخ از دليلى
كه جوابگوى اين سؤ ال باشد خالى است ليكن مجسمه سنگى كه اخيرا در مشهد
مرغاب در جنوب ايران از او كشف شده جاى هيچ ترديدى نمى گذارد كه همو
ذوالقرنين بوده ، و وجه تسميه اش اين است كه در اين مجسمه ها دو شاخ
ديده مى شود كه هر دو در وسط سر او در آمده يكى از آندو به طرف جلو و
يكى ديگر به طرف عقب خم شده ، و اين با گفتار قدماى مورخين كه در وجه
تسميه او به اين اسم گفته اند تاج و يا كلاه خودى داشته كه داراى دو
شاخ بوده درست تطبيق مى كند.
در كتاب دانيال هم خوابى كه وى براى كورش نقل كرده را به صورت قوچى كه
دو شاخ داشته ديده است .
در آن كتاب چنين آمده : در سال سوم از سلطنت بيلشاصر پادشاه ، براى من
كه دانيال هستم بعد از آن رؤ يا كه بار اول ديدم رؤ يايى دست داد كه
گويا من در شوشن هستم يعنى در آن قصرى كه در ولايت عيلام است مى باشم و
در خواب مى بينم كه من در كنار نهر ((اولاى
)) هستم چشم خود را به طرف بالا گشودم
ناگهان قوچى ديدم كه دو شاخ دارد و در كنار نهر ايستاده و دو شاخش بلند
است اما يكى از ديگرى بلندتر است كه در عقب قرار دارد. قوچ را ديدم به
طرف مغرب و شمال و جنوب حمله مى كند، و هيچ حيوانى در برابرش مقاومت
نمى آورد و راه فرارى از دست او نداشت و او هر چه دلش مى خواهد مى كند
و بزرگ مى شود.
در اين بين كه من مشغول فكر بودم ديدم نر بزى از طرف مغرب نمايان شد
همه ناحيه مغرب را پشت سر گذاشت و پاهايش از زمين بريده است ، و اين
حيوان تنها يك شاخ دارد كه ميان دو چشمش قرار دارد. آمد تا رسيد به
قوچى كه گفتم دو شاخ داشت و در كنار نهر بود سپس با شدت و نيروى هر چه
بيشتر دويده ، خود را به قوچ رسانيد با او در آويخت و او را زد و هر دو
شاخش را شكست ، و ديگر تاب و توانى براى قوچ نماند، بى اختيار در برابر
نر بز ايستاد. نر بز قوچ را به زمين زد و او را لگدمال كرد، و آن حيوان
نمى توانست از دست او بگريزد، و نر بز بسيار بزرگ شد.
آنگاه مى گويد: جبرئيل را ديدم و او رؤ ياى مرا تعبير كرده به طورى كه
قوچ داراى دو شاخ با كورش و دو شاخش با دو مملكت فارس و ماد منطبق شد و
نر بز كه داراى يك شاخ بود با اسكندر مقدونى منطبق شد.
و اما سير كورش به طرف مغرب و مشرق : اما سيرش به طرف مغرب همان سفرى
بود كه براى سركوبى و دفع ((ليديا))
كرد كه با لشگرش به طرف كورش مى آمد، و آمدنش به ظلم و طغيان و بدون
هيچ عذر و مجوزى بود. كورش به طرف او لشگر كشيد و او را فرارى داد، و
تا پايتخت كشورش تعقيبش كرد، و پايتختش را فتح نموده او را اسير
نمود، و در آخر او و ساير ياورانش را عفو نموده اكرام و احسانشان كرد
با اينكه حق داشت كه سياستشان كند و به كلى نابودشان سازد. و انطباق
اين داستان با آيه شريفه ((حتى اذا بلغ
مغرب الشمس وجدها تغرب فى عين حمئة ))
- كه شايد ساحل غربى آسياى صغير باشد - ((و
وجد عندها قوما قلنا يا ذا القرنين اما ان تعذب و اما ان تتخذ فيهم
حسنا)) از اين رواست كه گفتيم حمله ليديا
تنها از باب فساد و ظلم بوده .
آنگاه به طرف صحراى كبير مشرق ، يعنى اطراف بكتريا عزيمت نمود، تا
غائله قبائل وحشى و صحرانشين آنجا را خاموش كند، چون آنها هميشه در
كمين مى نشستند تا به اطراف خود هجوم آورده فساد راه بيندازند، و
انطباق آيه ((حتى اذا بلغ مطلع الشمس
وجدها تطلع على قوم لم نجعل لهم من دونها سترا))
روشن است .
و اما سدسازى كورش : بايد دانست سد موجود در تنگه كوه هاى قفقاز، يعنى
سلسله كوه هائى كه از درياى خزر شروع شده و تا درياى سياه امتداد دارد،
و آن تنگه را تنگه ((داريال
)) مى نامند كه بعيد نيست تحريف شده از
((داريول ))
باشد، كه در زبان تركى به معناى تنگه است ، و به لغت محلى آن سد را سد
((دميرقاپو))
يعنى دروازه آهنى مى نامند، و ميان دو شهر تفليس و
((ولادى كيوكز)) واقع شده سدى
است كه در تنگهاى واقع در ميان دو كوه خيلى بلند ساخته شده و جهت شمالى
آن كوه را به جهت جنوبى اش متصل كرده است ، به طورى كه اگر اين سد
ساخته نمى شد تنها دهانهاى كه راه ميان جنوب و شمال آسيا بود همين تنگه
بود. با ساختن آن اين سلسله جبال به ضميمه درياى خزر و درياى سياه يك
حاجز و مانع طبيعى به طول هزارها كيلومتر ميان شمال و جنوب آسيا شده .
و در آن اعصار اقوامى شرير از سكنه شمال شرقى آسيا از اين تنگه به طرف
بلاد جنوبى قفقاز، يعنى ارمنستان و ايران و آشور و كلده ، حمله مى
آوردند و مردم اين سرزمينها را غارت مى كردند. و در حدود سده هفتم قبل
از ميلاد حمله عظيمى كردند، به طورى كه دست چپاول و قتل و بردهگيريشان
عموم بلاد را گرفت تا آنجا كه به پايتخت آشور يعنى شهر نينوا هم
رسيدند، و اين زمان تقريبا همان زمان كورش است . مورخان قديم - نظير
هردوت يونانى - سير كورش را به طرف شمال ايران براى خاموش كردن آتش
فتنهاى كه در آن نواحى شعلهور شده بود آورده اند. و على الظاهر چنين به
نظر مى رسد كه در همين سفر سد مزبور را در تنگه داريال و با استدعاى
اهالى آن مرز و بوم و تظلمشان از فتنه اقوام شرور بنا نهاده و آن را با
سنگ و آهن ساخته است و تنها سدى كه در دنيا در ساختمانش آهن به كار
رفته همين سد است ، و انطباق آيه ((فاعينونى
بقوة اجعل بينكم و بينهم ردما أ تونى زبر الحديد...))
بر اين سد روشن است .
و از جمله شواهدى كه اين مدعا را تاييد مى كند وجود نهرى است در نزديكى
اين سد كه آن را نهر سايروس مى گويند، و كلمه سايروس در اصطلاح غربيها
نام كورش است ، و نهر ديگرى است كه از تفليس عبور مى كند به نام
((كر)).
و داستان اين سد را ((يوسف
))، مورخ يهودى در آنجا كه سرگذشت سياحت
خود را در شمال قفقاز مى آورد ذكر كرده است . و اگر سد مورد بحث كه
كورش ساخته عبارت از ديوار باب الابواب باشد كه در كنار بحر خزر واقع
است نبايد يوسف مورخ آن را در تاريخ خود بياورد، زيرا در روزگار او
هنوز ديوار باب الابواب ساخته نشده بود، چون اين ديوار را به كسرى
انوشيروان نسبت مى دهند و يوسف قبل از كسرى ميزيسته و به طورى كه گفته
اند در قرن اول ميلادى بوده است .
علاوه بر اين كه سد باب الابواب قطعا غير سد ذو القرنينى است كه در
قرآن آمده ، براى اينكه در ديوار باب الابواب آهن به كار نرفته .
و اما ياجوج و ماجوج : بحث از تطورات حاكم بر لغات و سيرى كه زبانها در
طول تاريخ كرده ما را بدين معنا رهنمون مى شود كه ياجوج و ماجوج همان
مغوليان بوده اند، چون اين دو كلمه به زبان چينى ((منگوك
)) و يا ((منچوك
)) است ، و معلوم مى شود كه دو كلمه
مذكور به زبان عبرانى نقل شده و ياجوج و ماجوج خوانده شده است ، و در
ترجمه هائى كه به زبان يونانى براى اين دو كلمه كرده اند
((گوك )) و
((ماگوك ))
مى شود، و شباهت تامى كه ما بين ((ماگوك
)) و ((منگوك
)) هست حكم مى كند بر اينكه كلمه مزبور
همان منگوك چينى است همچنانكه ((منغول
)) و ((مغول
)) نيز از آن مشتق و نظائر اين تطورات در
الفاظ آنقدر هست كه نمى توان شمرد.
پس ياجوج و ماجوج مغول هستند و مغول امتى است كه در شمال شرقى آسيا
زندگى مى كنند، و در اعصار قديم امت بزرگى بودند كه مدتى به طرف چين
حملهور مى شدند و مدتى از طريق داريال قفقاز به سرزمين ارمنستان و شمال
ايران و ديگر نواحى سرازير مى شدند، و مدتى ديگر يعنى بعد از آنكه سد
ساخته شد به سمت شمال اروپا حمله مى بردند، و اروپائيان آنها را
((سيت ))
مى گفتند. و از اين نژاد گروهى به روم حملهور شدند كه در اين حمله دولت
روم سقوط كرد. در سابق گفتيم كه از كتب عهد عتيق هم استفاده مى شود كه
اين امت مفسد از سكنه اقصاى شمال بودند.
اين بود خلاصهاى از كلام ابو الكلام ، كه هر چند بعضى از جوانبش خالى
از اعتراضاتى نيست ، ليكن از هر گفتار ديگرى انطباقش با آيات قرآنى
روشنتر و قابل قبول تر است .
ز - از جمله حرفهائى كه در باره ذوالقرنين زده شده مطلبى است كه من از
يكى از مشايخم شنيدهام كه مى گفت : ((ذو
القرنين از انسانهاى ادوار قبلى انسان بوده ))
و اين حرف خيلى غريب است ، و شايد خواسته است پارهاى حرفها و اخبارى را
كه در عجائب حالات ذوالقرنين هست تصحيح كند، مانند چند بار مردن و زنده
شدن و به آسمان رفتن و به زمين برگشتن و مسخر شدن ابرها و نور و ظلمت و
رعد و برق براى او و با ابر به مشرق و مغرب عالم سير كردن .
و معلوم است كه تاريخ اين دوره از بشريت كه دوره ما است هيچ يك از
مطالب مزبور را تصديق نمى كند، و چون در حسن ظن به اخبار مذكور مبالغه
دارد، لذا ناگزير شده آن را به ادوار قبلى بشريت حمل كند.
4- آيا ياجوج و ماءجوج
اقوام مغول بوده اند؟
مفسرين و مورخين در بحث پيرامون اين
داستان دقت و كنكاش زيادى كرده و سخن در اطراف آن به تمام گفته اند، و
بيشترشان برآنند كه ياجوج و ماجوج امتى بسيار بزرگ بوده اند كه در شمال
آسيا زندگى مى كرده اند، و جمعى از ايشان اخبار وارد در قرآن كريم را
كه در آخر الزمان خروج مى كنند و در زمين افساد مى كنند، بر هجوم تاتار
در نصف اول از قرن هفتم هجرى بر مغرب آسيا تطبيق كرده اند، زيرا همين
امت در آن زمان خروج نموده در خونريزى و ويرانگرى زرع و نسل و شهرها و
نابود كردن نفوس و غارت اموال و فجايع افراطى نمودند كه تاريخ بشريت
نظير آن را سراغ ندارد.
مغولها اول سرزمين چين را در نور ديده آنگاه به تركستان و ايران و عراق
و شام و قفقاز تا آسياى صغير روى آورده آنچه آثار تمدن سر راه خود
ديدند ويران كردند و آنچه شهر و قلعه در مقابلشان قرار مى گرفت نابود
مى ساختند، از آن جمله سمرقند و بخارا و خوارزم و مرو و نيشابور و رى و
غيره بود، در شهرهائى كه صدها هزار نفوس داشت در عرض يك روز يك نفر
نفسكش را باقى نگذاشتند و از ساختمانهايش اثرى نماند حتى سنگى روى سنگ
باقى نماند.
بعد از ويرانگرى اين شهرها به بلاد خود برگشتند، و پس از چندى دوباره
به راه افتاده اهل ((بولونيا))
و بلاد ((مجر))
را نابود كردند و به روم حملهور شده و آنها را ناگزير به دادن جزيه
كردند فجايعى كه اين قوم مرتكب شدند از حوصله شرح و تفصيل بيرون است .
مفسرين و مورخين كه گفتيم اين حوادث را تحرير نموده اند از قضيه سد به
كلى سكوت كرده اند. در حقيقت به خاطر اينكه مساله سد يك مساله پيچيدهاى
بوده لذا از زير بار تحقيق آن شانه خالى كرده اند، زيرا ظاهر آيه
((فما اسطاعوا ان يظهروه و ما استطاعوا
له نقبا قال هذا رحمة من ربى فاذا جاء وعد ربى جعله دكاء و كان وعد ربى
حقا و تركنا بعضهم يومئذ يموج فى بعض ..)).
به طورى كه خود ايشان تفسير كرده اند اين است كه اين امت مفسد و
خونخوار پس از بناى سد در پشت آن محبوس شده اند و ديگر نمى توانند تا
اين سد پاى بر جاست از سرزمين خود بيرون شوند تا وعده خداى سبحان بيايد
كه وقتى آمد آن را منهدم و متلاشى مى كند و باز اقوام نامبرده
خونريزيهاى خود را از سر مى گيرند، و مردم آسيا را هلاك و اين قسمت از
آبادى را زير و رو مى كنند، و اين تفسير با ظهور مغول در قرن هفتم درست
در نمى آيد.
لذا ناگزير بايد اوصاف سد مزبور را بر طبق آنچه قرآن فرموده حفظ كنند و
در باره آن اقوام بحث كنند كه چه قومى بوده اند، اگر همان تاتار و مغول
بوده باشند كه از شمال چين به طرف ايران و عراق و شام و قفقاز گرفته تا
آسياى صغير را لگدمال كرده باشند، پس اين سد كجا بوده و چگونه توانسته
اند از آن عبور نموده و به ساير بلاد بريزند و آنها را زير و رو كنند؟
و اين قوم مزبور اگر تاتار و يا غير آن از امتهاى مهاجم در طول تاريخ
بشريت نبوده اند، پس اين سد در كجا بوده ، و سدى آهنى و چنان محكم كه
از خواصش اين بوده كه امتى بزرگ را هزاران سال از هجوم به اقطار زمين
حبس كرده باشد به طورى كه نتوانند از آن عبور كنند كجا است ؟ و چرا در
اين عصر كه تمامى دنيا به وسيله خطوط هوايى و دريايى و زمينى به هم
مربوط شده ، و به هيچ مانعى چه طبيعى از قبيل كوه و دريا، و يا مصنوعى
مانند سد و يا ديوار و يا خندق برنمى خوريم كه از ربط امتى با امت ديگر
جلوگيرى كند؟ و با اين حال چه معنا دارد كه با كشيدن سدى داراى اين
صفات و يا هر صفتى كه فرض شود رابطه اش با امتهاى ديگر قطع شود؟
ليكن در دفع اين اشكال آنچه به نظر من مى رسد اين است كه كلمه
((دكاء))
از ((دك ))
به معناى ذلت باشد، همچنان كه در لسان العرب گفته :
((جبل دك )) يعنى كوهى كه
ذليل شود. و آن وقت مراد از ((دك كردن سد))
اين باشد كه آن را از اهميت و از خاصيت بيندازد به خاطر اتساع طرق
ارتباطى و تنوع وسائل حركت و انتقال زمينى و دريايى و هوايى ديگر
اعتنايى به شان آن نشود.
پس در حقيقت معناى اين وعده الهى وعده به ترقى مجتمع بشرى در تمدن و
نزديك شدن امتهاى مختلف است به يكديگر، به طورى كه ديگر هيچ سدى و
مانعى و ديوارى جلو انتقال آنان را از هر طرف دنيا به هر طرف ديگر
نگيرد، و به هر قومى بخواهند بتوانند هجوم آورند.
مؤ يد اين معنا سياق آيه : ((حتى اذا
فتحت ياجوج و ماجوج و هم من كل حدب ينسلون ))
است كه خبر از هجوم ياجوج و ماجوج مى دهد و اسمى از سد نمى برد.
البته كلمه ((دك ))
يك معناى ديگر نيز دارد، و آن عبارت از دفن است كه در صحاح گفته :
((دككت الركى ))
اين است كه من چاه را با خاك دفن كردم . و باز معناى ديگرى دارد، و آن
اين است كه كوه به صورت تلهاى خاك در آيد، كه باز در صحاح گفته :
((تدكدكت الجبال ))
يعنى كوه ها تلهائى از خاك شدند، و مفرد آن ((دكاء))
مى آيد. بنابراين ممكن است احتمال دهيم كه سد ذوالقرنين كه از بناهاى
عهد قديم است به وسيله بادهاى شديد در زمين دفن شده باشد، و يا سيلهاى
مهيب آبرفتهائى جديد پديد آورده و باعث وسعت درياها شده در نتيجه سد
مزبور غرق شده باشد كه براى بدست آوردن اينگونه حوادث جوى بايد به علم
ژئولوژى مراجعه كرد. پس ديگر جاى اشكالى باقى نمى ماند، و ليكن با همه
اين احوال وجه قبلى موجهتر است - و خدا بهتر مى داند.
رواياتى پيرامون داستان
ذوالقرنين
در تفسير قمى مى گويد: بعد از آنكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله و سلم ) مردم را از داستان موسى و همراهش و خضر خبر داد، عرض كردند
داستان آن شخصى كه دنيا را گرديد و مشرق و مغرب آن را زير پا گذاشت بگو
ببينم چه كسى بوده . خداى تعالى آيات ((و
يسالونك عن ذى القرنين ...)) را نازل
فرمود.
مؤ لف : تفصيل اين روايت را در آنجا كه داستان اصحاب كهف را آورديم نقل
نموديم ، و در اين معنا در الدرالمنثور از ابن ابى حاتم از سدى از عمر
مولى غفره نيز روايتى آمده .
خواننده عزيز بايد بداند كه روايات مروى از طرق شيعه و اهل سنت از رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و از طرق خصوص شيعه از ائمه هدى
(عليهم السلام ) و همچنين اقوال نقل شده از صحابه و تابعين كه اهل سنت
با آنها معامله حديث نموده (احاديث موقوفه اش مى خوانند) درباره داستان
ذى القرنين بسيار اختلاف دارد، آن هم اختلافهايى عجيب ، و آن هم نه در
يك بخش داستان ، بلكه در تمامى خصوصيات آن . و اين اخبار در عين حال
مشتمل بر مطالب شگفت آورى است كه هر ذوق سليمى از آن وحشت نموده ، و
بلكه عقل سالم آن را محال ميداند، و عالم وجود هم منكر آن است . و اگر
خردمند اهل بحث آنها را با هم مقايسه نموده مورد دقت قرار دهد، هيچ شكى
نميكند در اينكه مجموع آنها خالى از دسيسه و دستبرد و جعل و مبالغه
نيست . و از همه مطالب غريب تر رواياتى است كه علماى يهود كه به اسلام
گرويدند - از قبيل وهب ابن منبه و كعب الاحبار - نقل كرده و يا اشخاص
ديگرى كه از قرائن به دست مى آيد از همان يهوديان گرفته اند، نقل نموده
اند. بنابراين ديگر چه فائده اى دارد كه ما به نقل آنها و استقصاء و
احصاء آنها با آن كثرت و طول و تفصيلى كه دارند بپردازيم ؟
لاجرم به پارهاى از جهات اختلاف آنها اشاره نموده مى گذريم ، و به نقل
آنچه كه تا حدى از اختلاف سالم است مى پردازيم .
از جمله اختلافات ، اختلاف در خود ذوالقرنين است كه چه كسى بوده .
بيشتر روايات برآنند كه از جنس بشر بوده ، و در بعضى از آنها آمده كه
فرشتهاى آسمانى بوده و خداوند او را به زمين نازل كرده ، و هر گونه سبب
و وسيلهاى در اختيارش گذاشته بود. و در كتاب خطط مقريزى از جاحظ نقل
كرده كه در كتاب الحيوان خود گفته ذوالقرنين مادرش از جنس بشر و پدرش
از ملائكه بوده .
و از آن جمله اختلاف در اين است كه وى چه سمتى داشته . در بيشتر روايات
آمده كه ذوالقرنين بندهاى از بندگان صالح خدا بوده ، خدا را دوست مى
داشت ، و خدا هم او را دوست مى داشت ، او خيرخواه خدا بود، خدا هم در
حقش خيرخواهى نمود. و در بعضى ديگر آمده كه محدث بوده يعنى ملائكه نزدش
آمد و شد داشته و با آنها گفتگو مى كرده . و در بعضى ديگر آمده كه
پيغمبر بوده .
و از آن جمله ، اختلاف در اسم او است . در بعضى از روايات آمده كه اسمش
عياش بوده ، و در بعضى ديگر اسكندر و در بعضى مرزيا فرزند مرزبه يونانى
از دودمان يونن فرزند يافث بن نوح . و در بعضى ديگر مصعب بن عبدالله از
قحطان . و در بعضى ديگر صعب بن ذى مرائد اولين پادشاه قوم تبعها
(يمنيها) كه آنان را تبع مى گفتند، و گويا همان تبع ، معروف به ابو كرب
باشد. و در بعضى عبدالله بن ضحاك بن معد. و همچنين از اين قبيل اسامى
ديگر كه آنها نيز بسيار است .
و از آن جمله اختلاف در اين است كه چرا او را ذوالقرنين خوانده اند؟ در
بعضى از روايات آمده كه قوم خود را به سوى خدا دعوت كرد، او را زدند و
پيشانى راستش را شكافتند پس زمانى از ايشان غايب شد، بار ديگر آمد و
مردم را به سوى خدا خواند، اين بار طرف چپ سرش را شكافتند، بار ديگر
غايب شد پس از مدتى خداى تعالى اسبابى به او داد كه شرق و غرب زمين را
بگرديد و به اين مناسبت او را ذوالقرنين ناميدند. و در بعضى ديگر آمده
كه مردم او را در همان نوبت اول كشتند، آنگاه خداوند او را زنده كرد،
اين بار به سوى قومش آمد و ايشان را دعوت نمود، اين بار هم كتكش زدند و
به قتلش رساندند، بار ديگر خدا او را زنده كرد و به آسمان دنياى بالا
برد، و اين بار با تمامى اسباب و وسائل نازلش كرد.
و در بعضى ديگر آمده كه : بعد از زنده شدن بار دوم در جاى ضربتهايى كه
به او زده بودند دو شاخ بر سرش روئيده بود، و خداوند نور و ظلمت را
برايش مسخر كرد، و چون بر زمين نازل شد شروع كرد به سير و سفر در زمين
و مردم را به سوى خدا دعوت كردن . مانند شير نعره مى زد و دو شاخش رعد
و برق مى زد، و اگر قومى از پذيرفتن دعوتش استكبار مى كرد ظلمت را بر
آنان مسلط مى كرد، و ظلمت آنقدر خسته شان مى كرد تا مجبور مى شدند
دعوتش را اجابت كنند.
و در بعضى ديگر آمده كه : وى اصلا دو شاخ بر سر داشت ، و براى پوشاندنش
همواره عمامه بر سر مى گذاشت ، و عمامه از همان روز باب شد، و از بس كه
در پنهان كردن آن مراقبت داشت هيچ كس غير از كاتبش از جريان خبر نداشت
، او را هم اكيدا سفارش كرده بود كه به كسى نگويد، ليكن حوصله كاتبش سر
آمده به ناچار به صحرا آمد، و دهان خود را به زمين گذاشته ، فرياد زد
كه پادشاه دو شاخ دارد، خداى تعالى از صداى او دو بوته نى رويانيد.
چوپانى از آن نيها گذر كرد خوشش آمد، و آنها را قطع نموده مزمارى ساخت
كه وقتى در آن مى دميد از دهانه آنها اين صدا درمى آمد،
((آگاه كه براى پادشاه دو شاخ است ))،
قضيه در شهر منتشر شد ذوالقرنين فرستاد كاتبش را آوردند، و او را
استنطاق كرد و چون ديد انكار مى كند تهديد به قتلش نمود. او واقع قضيه
را گفت . ذوالقرنين گفت پس معلوم مى شود اين امرى بوده كه خدا مى
خواسته افشاء شود، از آن به بعد عمامه را هم كنار گذاشت .
بعضى گفته اند: از اين جهت ذو القرنينش خوانده اند كه او در دو قرن از
زمين ، يعنى در شرق و غرب آن ، سلطنت كرده است و بعضى ديگر گفته اند:
بدين جهت است كه وقتى در خواب ديد كه از دو لبه آفتاب گرفته است ،
خوابش را اينطور تعبير كردند كه مالك و پادشاه شرق و غرب عالم مى شود،
و به همين جهت ذو القرنينش خواندند.
بعضى ديگر گفته اند: بدين جهت كه وى دو دسته مو در سر داشت . و بعضى
گفته اند: چون كه هم پادشاه روم و هم فارس شد. و بعضى گفته اند: چون در
سرش دو برآمدگى چون شاخ بود. و بعضى گفته اند: چون در تاجش دو چيز به
شكل شاخ از طلا تعبيه كرده بودند. و از اين قبيل اقوالى ديگر.
و از جمله ، اختلافى كه وجود دارد در سفر او به مغرب و مشرق است كه اين
اختلاف از ساير اختلافهاى ديگر شديدتر است . در بعضى روايات آمده كه
ابر در فرمانش بوده ، سوار بر ابر مى شد و مغرب و مشرق عالم را سير مى
كرده . و در رواياتى ديگر آمده كه او به كوه قاف رسيد، آنگاه در باره
آن كوه دارد كه كوهى است سبز و محيط بر همه دنيا، و سبزى آسمان هم از
رنگ آن است . و در بعضى ديگر آمده كه : ذوالقرنين به طلب آب حيات
برخاست به او گفتند كه آب حيات در ظلمات است ، ذوالقرنين وارد ظلمات شد
در حالى كه خضر در مقدمه لشگرش قرار داشت ، خود او موفق به خوردن از آن
نشد و خضر موفق شد حتى خضر از آن آب غسل هم كرد، و به همين جهت هميشه
باقى و تا قيامت زنده است . و در همين روايات آمده كه ظلمات مزبور در
مشرق زمين است .
و از آن جمله اختلافى است كه درباره محل سد ذوالقرنين هست . در بعضى از
روايات آمده كه در مشرق است . و در بعضى ديگر آمده كه در شمال است .
مبالغه روايات در اين مورد به حدى رسيده كه بعضى گفته اند: طول سد كه
در بين دو كوه ساخته شده صد فرسخ ، و عرض آن پنجاه فرسخ ، و ارتفاع آن
به بلندى دو كوه است . و درپى ريزى اش آن قدر زمين را كندند كه به آب
رسيدند، و در درون سد صخره هاى عظيم ، و به جاى گل مس ذوب شده ريختند
تا به كف زمين رسيدند از آنجا به بالا را با قطعه هاى آهن و مس ذوب
شده پر كردند، و در لابلاى آن رگهاى از مس زرد به كار بردند كه چون
جامه راه راه رنگارنگ گرديد. و از آن جمله اختلاف روايات است در وصف
ياجوج و ماجوج . در بعضى روايات آمده كه از نژاد ترك از اولاد يافث بن
نوح بودند، و در زمين فساد مى كردند. ذوالقرنين سدى را كه ساخت براى
همين بود كه راه رخنه آنان را ببندد. و در بعضى از آنها آمده كه اصلا
از جنس بشر نبودند. و در بعضى ديگر آمده كه قوم ((ولود))
بوده اند، يعنى هيچ كس از زن و مردآنها نمى مرده مگر آنكه داراى هزار
فرزند شده باشد، و به همين جهت آمار آنها از عدد ساير بشر بيشتر بوده .
حتى در بعضى روايات آمار آنها را نه برابر همه بشر دانسته .
و نيز روايت شده كه اين قوم از نظر نيروى جسمى و شجاعت به حدى بوده اند
كه به هيچ حيوان و يا درنده و يا انسانى نمى گذشتند مگر آنكه آن را
پاره پاره كرده مى خوردند. و نيز به هيچ كشت و زرع و يا درختى نمى
گذشتند مگر آنكه همه را مى چريدند، و به هيچ نهرى برنمى خورند مگر آنكه
آب آن را مى خوردند و آن را خشك مى كردند.
و نيز روايت شده كه ياجوج يك قوم و ماجوج قومى ديگر و امتى ديگر بوده
اند، و هر يك از آنها چهار صد هزار امت و فاميل بوده اند، و به همين
جهت جز خدا كسى از عدد آنها خبر نداشته .
و نيز روايت شده كه سه طائفه بوده اند، يك طائفه مانند ارز بوده اند كه
درختى است بلند. طائفه ديگر طول و عرضشان يكسان بوده و از هر طرف چهار
زرع بوده اند، و طائفه سوم كه از آن دو طائفه شديدتر و قويتر بودند هر
يك دو لاله گوش داشته اند كه يكى از آنها را تشك و ديگرى را لحاف خود
مى كرده ، يكى لباس تابستانى و ديگرى لباس زمستانى آنها بوده اولى پشت
و رويش داراى پرهائى ريز بوده و آن ديگرى پشت و رويش كرك بوده است .
بدنى سفت و سخت داشته اند. كرك و پشم بدنشان بدنهايشان را مى پوشانده .
و نيز روايت شده كه قامت هر يك از آنها يك وجب و يا دو وجب و يا سه وجب
بوده . و در بعضى ديگر آمده كه آنهائى كه لشكر ذوالقرنين با ايشان مى
جنگيدند صورتهايشان مانند سگ بوده .
و از جمله آن اختلافات اختلافى است كه در تاريخ زندگى سلطنت ذوالقرنين
است ، در بعضى از روايات آمده كه بعد از نوح ، و در بعضى ديگر در زمان
ابراهيم و هم عصر وى مى زيسته ، زيرا ذوالقرنين حج خانه خدا كرده و با
ابراهيم مصافحه نموده است ، و اين اولين مصافحه در دنيا بوده . و در
بعضى ديگر آمده كه وى در زمان داوود مى زيسته است .
باز از جمله اختلافاتى كه در روايات اين داستان هست اختلاف در مدت
سلطنت ذوالقرنين است . در بعضى از روايات آمده كه سى سال ، و در بعضى
ديگر دوازده سال ، و در روايات ديگر مقدارهائى ديگر گفته شده .
اين بود جهات اختلافى كه هر كه به تاريخ مراجعه نمايد و اخبار اين
داستان را در جوامع حديث از قبيل الدر المنثور، بحار، برهان و نور
الثقلين از نظر بگذراند به آنها واقف مى گردد.
و در كتاب كمال الدين به سند خود از اصبغ بن نباته روايت كرده كه گفت :
ابن الكواء در محضر على (عليه السلام ) هنگامى كه آن جناب بر فراز منبر
بود برخاست و گفت : يا اميرالمؤ منين ما را از داستان ذوالقرنين خبر
بده ، آيا پيغمبر بوده و يا ملك ؟ و مرا از دو قرن او خبر بده آيا از
طلا بوده يا از نقره حضرت فرمود: نه پيغمبر بود، و نه ملك . و دو قرنش
نه از طلا بود و نه از نقره . او مردى بود كه خداى را دوست مى داشت و
خدا هم او را دوست داشت ، او خيرخواه خدا بود، خدا هم برايش خير مى
خواست ، و بدين جهت او راخواندند كه قومش را به سوى خدا دعوت مى كرد و
آنها او را زدند و يك طرف سرش را شكستند، پس مدتى از مردم غايب شد، و
بار ديگر به سوى آنان برگشت ، اين بار هم زدند و طرف ديگر سرش را
شكستند، و اينك در ميان شما نيز كسى مانند او هست .
مؤ لف : ظاهرا كلمه ((ملك
)) در اين روايت به فتح لام (فرشته ) باشد نه به كسر آن
(پادشاه )، براى اينكه در رواياتى كه به حد استفاضه از آن جناب و از
ديگران نقل شده همه او را سلطانى جهانگير معرفى كرده اند. پس اينكه در
اين روايت آن را نفى كرده و همچنين پيغمبر بودن او را نيز نفى كرده به
خاطر اين بوده كه روايات وارده از رسول خدا را كه در بعضى آمده كه
پيغمبر بوده ، و در بعضى ديگر فرشتهاى از فرشتگان كه همين قول عمر بن
خطاب است همچنانكه اشاره به آن گذشت ، تكذيب نمايد.
و اينكه فرمود ((اينك در ميان شما مانند
او هست )) يعنى مانند ذوالقرنين در دو
بار شكافته شدن فرقش ، و مقصودش خودش بوده ، چون يك طرف فرق سر ايشان
از ضربت ابن عبدود شكافته شد و طرف ديگر به ضربت عبد الرحمن ابن ملجم
(لعنة الله عليه ) كه با همين ضربت دومى شهيد گرديد. و نيز به دليل
روايت كمال الدين كه از روايات مستفيضه از امير المؤ منين (عليه السلام
) است و شيعه و اهل سنت به الفاظ مختلفى از آن جناب نقل كرده اند و
مبسوطتر از همه از نظر لفظ همين نقلى است كه ما آورديم . چيزى كه هست
دست نقل به معنا با آن بازيها كرده و آن را به صورت عجيب و غريب و
نهايت تحريف در آورده است .
و در الدرالمنثور است كه ابن مردويه از سالم بن ابى الجعد روايت كرده
كه گفت : شخصى از على (عليه السلام ) از ذوالقرنين پرسش نمود كه آيا
پيغمبر بوده يا نه ؟ فرمود: از پيغمبرتان شنيدم كه مى فرمود: او بنده
اى بود معتقد به وحدانيت خدا و مخلص در عبادتش ، خدا هم خيرخواه او
بود.
و در احتجاج از امام صادق (عليه السلام ) در ضمن حديث مفصلى روايت كرده
كه گفت : سائل از آن جناب پرسيد مرا از آفتاب خبر ده كه در كجا پنهان
مى شود؟ فرمود: بعضى از علما گفته اند وقتى آفتاب به پائين ترين نقطه
سرازير مى شود، فلك آن را مى چرخاند و دوباره به شكم آسمان بالا مى
برد، و اين كار هميشه جريان دارد تا آنكه به طرف محل طلوع خود پائين
آيد، يعنى آفتاب در چشمه لايه دارى فرو رفته سپس زمين را پاره نموده ،
دوباره به محل طلوع خود برمى گردد، به همين جهت زير عرش متحير شده تا
آنكه اجازه اش دهند بار ديگر طلوع كند، و همه روزه نورش سلب شده ، هر
روز نور ديگرى سرخفام به خود مى گيرد.
مؤ لف : اينكه فرمود: ((به پائين ترين
نقطه سرازير مى شود)) تا آنجا كه فرمود
((به محل طلوع خود برمى گردد))
بيان سير آفتاب است از حين غروب تا هنگام طلوعش در مدار آسمان بنا بر
فرضيه معروف بطلميوسى ، چون آن روز اين فرضيه بر سر كار بود كه اساسش
مبنى بر سكون زمين و حركت اجرام سماوى در پيرامون آن بود، و به همين
جهت امام (عليهالسلام ) اين قضيه را نسبت به بعضى علماء داده است .
و اينكه داشت ((يعنى آفتاب در چشمه
لايدارى فرو رفته سپس زمين را پاره مى كند و دوباره به محل طلوع خود
برمى گردد)) جزء كلام امام نيست ، بلكه
كلام بعضى از راويان خبر است ، كه به خاطر قصور فهم ، آيه
((تغرب فى عين حمئة ))
را به فرو رفتن آفتاب در چشمه لايدار، و غايب شدنش در آن ، و چون ماهى
شنا كردن در آب ، و پاره كردن زمين ، و دو باره به محل طلوع برگشتن ، و
سپس رفتن به زير عرش ، تفسير كرده اند. به نظر آنها عرش ، آسمانى است
فوق آسمانهاى هفتگانه ، و يا جسمى است نورانى كه مافوق آن نيست ، و آن
را بالاى آسمان هفتم گذاشته اند، و آفتاب شبها در آنجا هست تا اجازه اش
دهند طلوع كند، آن وقت است كه نورى قرمز به خود مى گيرد و طلوع مى كند.
و همين راوى در جمله ((پس در زير عرش
متحير شده ، تا آنكه اجازه اش دهند طلوع كند))
به روايت ديگرى اشاره كرده كه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم
) روايت شده كه ملائكه آفتاب را بعد از غروبش به زير عرش مى برند، و
نگاه مى دارند در حالى كه اصلا نور ندارد، و در همانجا هست در حالى كه
هيچ نمى داند فردا چه ماموريتى به او مى دهند، تا آنكه جامه نور را بر
تنش كرده ، دستورش مى دهند طلوع كند. فهم قاصر او در عرش همان اشتباهى
را مرتكب شده كه در تفسير غروب در اينجا مرتكب شده بود، در نتيجه قدم
به قدم از حق دورتر شده است .
و در تفسير ((عرش ))
به فلك نهم و يا جسم نورانى نظير تخت ، در كتاب و سنت چيزى كه قابل
اعتماد باشد وجود ندارد. همه اينها مطالبى است كه فهم اين راوى آن را
تراشيده . و ما بيشتر روايات عرش را در اوائل جزء هشتم اين كتاب نقل
نموديم .
و همين كه امام (عليه السلام ) مطلب را به بعضى از علماء نسبت داده خود
اشاره به اين است كه آن جناب مطلب را صحيح ندانسته ، و اين امكان را هم
نداشته كه حق مطلب را بيان فرمايد، و چگونه مى توانسته اند بيان كنند
در حالى كه فهم شنوندگان آن قدر ساده و نارسا بوده كه يك فرضيه آسان و
سهل التصور در نزد اهل فنش را اينطور كه ديديد گيج و گم مى كردند. در
چنين زمانى اگر امام حق مطلب را كه امرى خارج از احساس به خواص ظاهرى
و بيرون از گنجايش فكر آن روز شنونده بود بيان مى كردند شنوندگان چگونه
تلقى اش نموده ، و چه معانى برايش مى تراشيدند؟
و در الدرالمنثور است كه عبد الرزاق ، سعيد بن منصور، ابن جرير، ابن
منذر و ابن ابى حاتم از طريق عثمان بن ابى حاضر، از ابن عباس روايت
كرده اند كه به وى گفته شد: معاوية بن ابى سفيان آيه سوره كهف را
((تغرب فى عين حامية
)) قرائت كرده . ابن عباس مى گويد: من به معاويه گفتم : ما
اين آيه را جز به لفظ ((حمئة
)) قرائت نكرده ايم ، (تو اين قرائت را
از كه شنيدى ؟). معاويه به عبدالله عمر گفت : تو چه جور مى خوانى ؟ گفت
: همانطور كه تو خواندى .
ابن عباس مى گويد: به معاويه گفتم قرآن در خانه من نازل شده ، (تو از
اين و آن مى پرسى ؟) معاويه فرستاد نزد كعب الاحبار و احضارش نموده ،
پرسيد در تورات محل غروب آفتاب را كجا دانسته ؟ كعب گفت : از اهل عربيت
بپرس ، كه آنان بهتر مى دانند، و اما من در تورات مى يابم كه آفتاب در
آب و گل غروب مى كند، - و در اينجا با دست اشاره به سمت مغرب كرد - ابن
ابى حاضر به ابن عباس گفت : اگر من با شما دو نفر بودم چيزى مى گفتم كه
سخن تو را تاييد كند، و معاويه را نسبت به كلمه ((حمئة
)) بصيرت بخشد. ابن عباس پرسيد: چه مى
گفتى ؟ گفت اين مدرك را ارائه مى دادم كه تبع در ضمن خاطراتى كه از
ذوالقرنين و از علاقه مندى او به علم و پيروى از آن نقل كرده گفته است
:
قد كان ذوالقرنين عمر مسلما
|
ملكا تدين له الملوك و تحشد
|
فاتى المشارق و المغارب يبتغى
|
فرأ ى مغيب الشمس عند غروبها
|
ابن عباس پرسيد
((خلب
)) چيست ؟ اسود گفت : در زبان قوم تبع به معناى گل است ،
پرسيد
((ثاط
))
به چه معنا است ؟ گفت : به معناى لاى است ، پرسيد
((حرمد
))
چيست ؟ گفت : سياه . ابن عباس غلامى را صدا زد كه آنچه اين مرد مى گويد
بنويس .
مؤ لف : اين حديث با مذاق جماعت كه قائل به تواتر قرائتها هستند آنطور
كه بايد سازگارى ندارد.
و از تيجان ابن هشام همين حديث را نقل كرده ، و در آن چنين آمده كه :
ابن عباس اين اشعار را براى معاويه خواند، معاويه از معناى
((خلب
)) و
((ثاط
)) و
((حرمد
))
پرسيد، و در جوابش گفت : خلب به معناى لايه زيرين است ، و حرمد شن و
سنگ زير آن است ، آنگاه قصيده را هم ذكر كرده . و همين اختلاف خود شاهد
بر اين است كه در اين روايت نارسايى وجود دارد.
و در تفسير عياشى از ابى بصير از ابى جعفر (عليه السلام ) روايت كرده
كه در ذيل اين كلام خداى عزوجل :
((لم
نجعل لهم من دونها سترا
)) فرمود: چون
هنوز خانه ساختن را ياد نگرفته بودند.
و در تفسير قمى در ذيل همين آيه نقل كرده كه امام فرمود: چون هنوز لباس
دوختن را نياموخته بودند.
و در الدرالمنثور است كه ابن منذر از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل
جمله
((حتى اذا بلغ بين السدين
)) گفته : يعنى دو كوه كه يكى كوه
ارمينيه و يكى كوه آذربيجان است .
و در تفسير عياشى از مفضل روايت كرده كه گفت از امام صادق (عليه السلام
) از معناى آيه
((اجعل بينكم و بينهم
ردما
)) پرسش نمودم ، فرمود: منظور تقيه
است كه
((فما استطاعوا ان يظهروه و ما
استطاعوا له نقبا
)) اگر به تقيه عمل كنى
در حق تو هيچ حيله اى نمى توانند بكنند، و خود حصنى حصين است ، و ميان
تو و اعداء خدا سدى محكم است كه نمى توانند آن را سوراخ كنند.
و نيز در همان كتاب از جابر از آن جناب روايت كرده كه آيه را به تقيه
تفسير فرموده است .
مؤ لف : اين دو روايت از باب جرى است نه تفسير.
و در تفسير عياشى از اصبغ بن نباته از على (عليه السلام ) روايت كرده
كه روز را در جمله
((و تركنا بعضهم يومئذ
يموج فى بعض
)) به روز قيامت تفسير
فرموده .
مؤ لف : ظاهر آيه به حسب سياق اين است كه اين آيه مربوط به علائم ظهور
قيامت باشد، و شايد مراد امام هم از روز قيامت همان مقدمات آن روز
باشد، چون بسيار مى شود كه قيامت به روز ظهور مقدماتش هم اطلاق مى شود.
و در همان كتاب از محمد بن حكيم روايت شده كه گفت : من نامه اى به امام
صادق (عليه السلام ) نوشتم ، و در آن پرسيدم : آيا نفس قادر بر معرفت
هست يا نه ؟ مى گويد: امام فرمود نه . پرسيدم خداى تعالى مى فرمايد:
((الذين كانت اعينهم فى غطاء عن ذكرى و
كانوا لا يستطيعون سمعا
)) و از آن برمى
آيد كه ديدگان كفار بينائى داشته و بعدا دچار غطاء شده . امام فرمود:
اين آيه
((و ما كانوا يستطيعون السمع و
ما كانوا يبصرون
)) كنايه است از نديدن و
نشنيدن ، نه اينكه مى بينند ولى غطاء جلو ديد آنان را گرفته است . مى
گويد عرض كردم : پس چرا از آنان عيب مى گيرد؟ فرمود: از آن جهت كه خدا
با آنان معامله كرده عيب نمى گيرد، بلكه از آن جهت كه خود چنين كردند
از آنها عيب مى گيرد و اگر منحرف نمى شدند و تكلف نمى كردند عيبى بر
آنان نبود.
مؤ لف : يعنى كفار، خود مسبب اين حجاب اند و به همين جهت به آثار و
تبعات آن گرفتار مى شوند.
و در تفسير قمى در ذيل آيه مذكور از امام روايت كرده كه فرمود: كسانى
هستند كه به خلقت خدا و آيات ارضى و سماوى او نظر نمى افكنند.
مؤ لف : و در عيون از حضرت رضا (عليه السلام ) روايت كرده كه آيه را بر
منكرين ولايت تطبيق فرموده ، و اين همان تطبيق كلى بر مصداق است .
