ـ پيامبر خدا(ص ) : صلوات فرستادن برمن و اهل بيتم نفاق را از بين مى برد.
ـ با صداى بلند بر من صلوات بفرستيد, زيرا كه آن نفاق را از بين مى برد.

گفتارى پيرامون نفاق در صدر اسلام .

قـرآن كـريـم بـه مـوضـوع مـنافقان اهتمام بليغى نشان داده و با ياد كردن از رذايل اخلاقى آن ها ودروغـپـردازى هـا و نـيـرنـگ هـا و دسيسه هايشان وفتنه ها و توطئه هايى كه بر ضد پيامبر(ص ) ومـسـلـمانان به راه انداختند به شدت بر آنان مى تازد درسوره هاى قرآن , همانند سوره بقره و آل عـمـران ونسا و مائده و انفال و توبه و عنكبوت و احزاب وفتح و حديد و حشر و منافقون و تحريم , بارها ازمنافقان سخن به ميان آمده است .

خـداونـد در كـلام خـود سـخـت تـريـن تـهـديـدهـا را بـه آنـان كـرده اسـت , مانند مهر زدن بر دل هـايـشـان ,كـشـيـدن پرده بر گوشها و ديدگانشان , از بين بردن نور آن ها و رها كردنشان در تـاريـكـى هايى كه هيچ چيز و هيچ راهى را نمى بينند اين ها وعده هايى است كه در همين جهان به آن ها داده است و اماوعده اى كه براى آخرت به آن ها داده اين است كه منافقان در پايين ترين طبقه دوزخ جاى خواهندگرفت .

ايـن هـمـه نـيـسـت مـگـر به خاطر مصيبت هاى سختى كه , بر اثر مكر و نيرنگ و انواع دسيسه ها وتـوطـئه هـاى مـنافقان , به اسلام و مسلمانان رسيد كارى كه آن ها با دين خدا كردند نه مشركان كـردنـد و نـه يهود و نصارا درباره آن ها همين نكته بس كه خداى متعال به پيامبر خود مى فرمايد : ((آنانند دشمن (واقعى ) پس از ايشان برحذر باش )).
آثـار دسـيـسـه هـا و تـوطئه هاى منافقان , در همان اوايل هجرت پيامبر(ص ) به مدينه , نمايان شد درسـوره بـقـره كـه به قولى در آغاز ماه ششم هجرت نازل شده , از منافقان سخن به ميان آمده و سپس درسوره هايى كه بعدا نازل گرديد از اين گروه ياد شده و به پاره اى دسيسه ها و توطئه هاى ايـشـان اشـاره كـرده اسـت , مانند كنار كشيدن خود از سپاه اسلام درروز احد كه تقريبا يك سوم مـسلمانان را تشكيل مى دادند, پيمان بستن با يهود, تحريك كردن آن هابر ضد مسلمانان , ساختن مسجد ضرار, ساختن وشايع كردن ماجراى افك , فتنه انگيزى در ماجراى آب دادن و ماجراى عقبه و امـثـال اين ها كه آيات شريفه به آن ها اشاره مى كند كار فسادانگيزى منافقان و شرارت هايشان بر ضد پيامبر(ص ) به آن جا رسيد كه خداوند آنان را تهديد كرده فرمود :((اگر منافقان و كسانى كه در دل هـايـشـان مـرض است و شايعه افكنان در مدينه (از كارشان ) باز نايستند, تورا بر آنان سخت مـسـلط مى گردانيم , تا جز (مدتى )اندك در همسايگى تو نپايند از رحمت خدا دورگرديده و هر كجا يافته شوند گرفته و سخت كشته خواهند شد)).
اخـبـار فـراوانـى در دسـت اسـت حـاكـى از اين كه عبداللّه بن ابى بن سلول و دار و دسته منافق او,هـمـانـان كـه بـر ضـد پـيـامـبر(ص ) غائله آفرينى مى كردند و منتظر پيشامدهاى بد براى آن حـضرت بودند و مؤمنان آن ها را مى شناختند, نزديك به يك سوم مسلمانان را تشكيل مى داده اند و همانان بودند كه در روز احد مؤمنان را تنها گذاشتند و ازآن ها جدا شدند و به مدينه بازگشتند و گفتند : اگرجنگيدن مى دانستيم , بى گمان از شما پيروى مى كرديم اينان همان عبداللّه بن ابى و دار و دسته اوبودند.
از هـمـيـن جـاسـت كـه بـعـضـى گـفـتـه انـد جـريان نفاق باورود اسلام به مدينه آغاز شد و تا نزديكى هاى رحلت پيامبر(ص ) ادامه يافت .

اين نظر گروهى از مفسران است , اما تامل دررخدادهاى زمان پيامبر(ص ) و دقت در فتنه هايى كه پـس از رحـلـت بـه وقـوع پيوست و توجه به طبيعت فعال و مؤثر اجتماع , سست بودن اين نظر را نشان مى دهد, چون :.
اولا : دلـيـل قـانـع كـننده اى وجود ندارد كه ثابت كند نفاق و دورويى در وجود برخى كسانى كه پـيـش از هـجـرت در مـكـه بـه پـيامبر ايمان آوردند وجودنداشته است ممكن است كسى بگويد كـه پـيـامـبـر(ص ) و مسلمانان پيش از هجرت در مكه ازچنان قدرت و نفوذ و اقتدارى برخوردار نـبـوده انـد كه مردم از آنان بترسند و از سر ترس يا به اميد رسيدن به مال و مقامى , به ظاهر دم از ايـمـان بـزنند و اسلام رامستمسكى براى نزديك كردن خود به مسلمانان قرار دهند چرا كه در آن زمـان مـسـلمانان خود تحت فشار و ستم بودند و به دست سران قريش و مشركان مكه كه دشمن مـسـلـمـانان و مخالف حق بودند, آزار وشكنجه مى شدند برخلاف وضعيتى كه پيامبر(ص )بعد از هجرت به مدينه داشت , زيرا زمانى كه پيامبر(ص ) به مدينه هجرت كرد, ياران وهوادارانى از قبيله اوس و خـزرج بـه دسـت آورده بـودو از شخصيت هاى نيرومند و متنفذ آن ها قول گرفته بود كه هـمـان گـونـه كـه از خـود و خـانـواده هـايـشـان دفـاع مـى كنند از او نيز دفاع نمايند اسلام به عـموم خانه هاى مدينه وارد شده بود و لذا رسول خدا(ص ) مى توانست با پشتيبانى و حمايت آنان بر تـعـداد انـدكـى كـه ايـمـان نـيـاورده و بـر شـرك خـودبـاقى بودند, مسلط شود اين عده قليل كه نمى توانستند آشكارا با مسلمانان مخالفت كنند وشرك خود را نمايان سازند با اظهار اسلام خود را ازگزند و آسيب حفظ كردند, لذا به ظاهر ايمان آوردند اما در باطن همچنان كافر بودند و دست به دسيسه و توطئه و نيرنگ بر ضد مسلمانان مى زدند.
ايـن سـخـن تـا حـدى درسـت اسـت امـا كامل نيست ,زيرا ترس از قدرت و نيروى مخالف و اميد دست يافتن به مال و مقام بالفعل تنها علت نفاق نيست تابگوييم اگر اين ها نباشد نفاق هم نخواهد بـود, چه بسيارى اوقات در جوامع شاهد آن هستيم كه عده اى از هر دعوتگرى پيروى مى كنند و بر گرد هر ندايى جمع مى شوند و به مخالفت نيروهاى مخالف مسلطسركوبگر آن دعوت هم اعتنايى نمى كنند و با هرخطرى زندگى مى كنند و به راه خود ادامه مى دهند به اميد اين كه روزى موفق شـونـد مـرام خود را پياده كنند و مستقلا بر مردم حاكميت يابند و اداره جامعه را شخصا به عهده گـيـرنـد و بر ديگران سيادت كنند ومى دانيم كه پيامبر(ص ) در هنگام دعوت قوم خودبه اسلام يادآور مى شد كه اگر ايمان بياورند و از اوپيروى كنند بر زمين پادشاهى خواهند كرد.
بنابراين , عقلا رواست كه برخى از كسانى كه به پيامبر ايمان آوردند, در ظاهر دين آن حضرت ازاو پـيـروى كـنـنـد بـه امـيد اين كه از اين طريق به آرزوى خود يعنى پيشوايى و رياست و حاكميت دست يابند بديهى است كه آثار ناشى از اين گونه نفاق ,حادثه آفرينى و دسيسه چينى بر ضد اسلام ومـسلمانان و ضربه زدن به جامعه دينى نيست , بلكه لازمه اش اين است كه حتى الامكان اسلام را تـقـويـت كنند و در راه دفاع از آن از مال و مقام خود بگذرندتا بدين وسيله كارها رو به راه شود و زمينه اى براى بهره گيرى آنان از اسلام و در آوردن آن در خدمت منافع شخصى شان فراهم آيد.
الـبـتـه چـنـيـن مـنـافـقـانى , چنانچه علايم و نشانه هايى از دين بيابند كه مثلا با هدف و آرمان ريـاسـت طـلـبى و سلطه جويى شان ناسازگار باشد مكارانه با آن مخالفت و ضديت خواهند كرد تا قضيه را درمسيرى بيندازند كه آنان را به هدف پليدشان برساند.
هـمـچـنـيـن ايـن امكان وجود دارد كه برخى مسلمانان در دين خود شك و ترديد كنند و از دين خـويـش بـرگـردند, اما اين ارتداد خود را مخفى نگه دارند كمااين كه خداوند متعال مى فرمايد : ((اين بدان سبب است كه آنان ايمان آوردند اما سپس كافر شدند ))همچنين اين امر از لحن آيه اى مـانند ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد, هر كه از شما از دينش برگردد زودباشد كه خداوند مردى را بياورد)) پيداست .

هـمچنين آن دسته از مشركان مكه كه در روزفتح اين شهر ايمان آوردند, ايمان اكثر آن ها ازروى صـداقـت و اخـلاص نـبـود كسى كه در حوادث سال هاى دعوت دقت كند, برايش روشن مى شود كه اگر انبوه سپاهيان مسلمان و درخشش شمشيرهاى آنان بر فراز سر كفار در روز فتح مكه نبود, بى گمان كفار مكه و اطراف آن ـ به ويژه سران و اشراف قريش ـ به پيامبر(ص ) ايمان نمى آوردند با ايـن حـال چـگونه مى توان حكم كرد كه در دل هاى اين عده نور ايمان و در جان هايشان اخلاص و يـقين پديد آمد و همگى داوطلبانه و با رضايت خاطر به خدا ايمان آوردند و خزنده نفاق هرگز در جان آنان نخزيد.
ثانيا : اين سخن كه جريان نفاق تا نزديكى هاى رحلت پيامبر(ص ) ادامه يافت و بعد از درگذشت آن حـضـرت قـطـع شـد, صـحت ندارد البته با رحلت پيامبر و تشكيل خلافت , خبر دادن از منافقان قـطع شد و اثر آن ها محو گرديد و آثار و نشانه هاى مخالفت و توطئه ها و دسيسه چينى هاى شوم و پليدكه قبلا خودنمايى مى كرد, ديگر بروز نكرد.
امـا آيـا ايـن امـر بـه خاطر آن بود كه با رحلت پيامبر(ص ), منافقان توفيق اسلام را يافتند وهمگى مخلصانه ايمان آوردند و دل هاى آنان كه اززندگى پيامبر متاثر نشده بود از مرگ آن حضرت متاثر گـرديـد؟
يـا علتش اين بود كه منافقان بعد ازرحلت پيامبر يا پيش از آن با سران حكومت اسلامى پنهانى توافق كرده بودند كه از مزاحمت دست بردارند و اولياى حكومت نيز در مقابل به آنان اجازه دهـند تا به آرزو و آرمان خود برسند؟
يااين كه به طور اتفاقى و تصادفى ميان منافقان ومسلمانان آشتى و سازشى پيش آمد و همگى دريك مسير قرار گرفتند و اصطكاك و برخورد ازميان رفت ؟
.
تـامل و دقت كافى در رخدادهاى آخر عمرپيامبر(ص ) و فتنه هايى كه پس از رحلت ايشان به وقوع پيوست , شايد ما را در رسيدن به پاسخى قانع كننده براى اين پرسش ها راهنمايى كند.
آن چه در اين فصل آورديم اشاره اى اجمالى بود به راه و روش تحقيق در اين موضوع .

عـلامـه طـبـاطبائى در تفسير آيه ((وليقول الذين فى قلوبهم مرض )) مى نويسد : ((دنباله بحثى كه پيرامون نفاق گذشت )) :.
بـعـضـى از مـفسران گفته اند كه آيه ((وليقول الذين فى قلوبهم مرض )), با توجه به اين كه تمام سـوره درمـكه نازل شده و پديده نفاق در مدينه به وجود آمده ,در واقع خبر دادن از حوادثى است كه بعد از هجرت رخ خواهد داد.
الـبـتـه ايـن مـطلب كه سوره مورد بحث تماما درمكه نازل شده از نظر روايات قطعى است و در اين باره ادعاى اجماع از سوى مفسران شده است و اين كه از مقاتل نقل كرده اند كه آيه ((وما جعلنا اصحاب النار الاملائكة )) در مدينه نازل شده , از طريق نقل ثابت نشده و به فرض هم كه ثابت باشد يـك نـظـرشخصى است و بر اين پايه استوار است كه پديده نفاق در مدينه پيدا شده و اين آيه از آن خبر مى دهد.
و امـا ايـن مـطـلب كه جريان نفاق در مدينه پيداشده است , بعضى از مفسران بر آن اصرار ورزيده وچـنـيـن دلـيل آورده اند كه پيامبر و مسلمانان پيش ازهجرت آن قدر نيرومند و با نفوذ و مقتدر نـبـودنـد كه مردم از قدرت آنان حساب ببرند يا انتظار داشته باشند از قبل ايشان به منافعى دست يابند تا در نتيجه ,به ظاهر دم از ايمان بزنند و به جمع مسلمانان بپيوندند و در باطن بر كفر خويش باقى باشندبرخلاف وضعيتى كه مسلمانان بعد از هجرت درمدينه داشتند.
لـيـكـن ايـن اسـتـدلال , هـمـان گـونـه كه در تفسيرسوره منافقون در گفتارى پيرامون نفاق اشـاره كرديم , كامل و همه جانبه نيست , زيرا علت و انگيزه نفاق منحصر در ترس و پرهيز داشتن يا انتظاررسيدن به منافع آتى و بالفعل نمى باشد, بلكه علل وانگيزه هاى گوناگونى مى تواند داشته بـاشد از جمله انتظار رسيدن به سود و منفعتى در آينده , يا عصبيت و غرور, يا رسوخ يك عادت در وجود شخص به طورى كه دست برداشتن از آن برايش دشوار باشد,و امثال اين عوامل .

و هـيچ دليلى در دست نيست كه نشان دهد هيچ يك از اين علل و انگيزه ها در هيچ يك از كسانى كـه پـيـش از هـجـرت در مكه به پيامبر ايمان آوردندوجود نداشته است , بلكه درباره يكى از آنان نـقـل شـده كه ايمان آورد و سپس از ايمانش برگشت يا باشك و ترديد ايمان آورد, اما بعدا شك و ترديدش از بين رفت .