53 - لذت وهمى و لذت واقعى‏

[اى طالب سعادت ابدى!] لذت خالص حقيقى را در نعمت‏هاى دنيايى نمى‏توان يافت، بلكه لذت واقعى، رضا و خشنودى حضرت بارى تعالى است كه پس از وصول به امان خداوندى در آن سراى هميشگى، نصيب آدمى مى‏گردد²³⁷.

54 - رذيله وسوسه‏

[بدان اى عزيز كه ]وسوسه، از زيان بارترين صفات و امراض قلبى است‏²³⁸.

55 - احتياط مطلوب و وسواس مذموم‏

[اى طالب حقيقت!] احتياط در طهارت و نجاست، موافق با طبيعت اهل دنياست، لذا شرع مقدس در اين مورد، زياد مبالغه ننموده است؛ و اما احتياط در حقوق غير، مثل مال و جاه و امور تعبدى ديگر كه براى عاقل، تعبد به آن‏ها مشكل است، از امور مهمه‏اى است كه در جهات قلبى، تأثير داشته و عمل به احتياط در اين موارد مخالف با طبيعت اهل هوا و هوس است؛ و لذا در اين امور، حتى اگر جانب وسواس گرفته شود، از جانب احتياط، لازم‏تر خواهد بود و دليل ما بر اين گفته كه احتياط در طهارت و نجاست، موافق با اغلب طبايع است به خلاف ساير احكام، چيزى است كه به عيان ديده مى‏شود و آن اين كه با نهى شرع از وسوسه به خرج دادن در طهارت و نجاست، باز به حدى كه مردم در اين زمينه جانب وسواس را مى‏گيرند، بيشتر است از احتياط در مسائلى كه شرع در آن موارد سخت‏گيرى نموده است و لذا هنوز ديده نشده كه كسى در اداء قرضش وسواس به خرج دهد و بدهى خود را سه دفعه بپردازد، در حالى كه مردم زيادى را مى‏بينى كه در وضوء و تطهير اعضاى بدن، وسواس به خرج داده و با اين كه شرع، يك مرتبه شستن را كافى دانسته، بيش از سى بار آب مى‏ريزند²³⁹.

56 - طريق تطهير باطن و جلاى جان‏

[اى طالب طهارت باطن و صفاى ضمير!] سعى كن نجاست گناهان را با تضرع و خشوع و شب زنده دارى و استغفار در سحرگاهان، زايل كنى و باطن و ظاهرت را از تيرگى گناهان و انجام معاصى، پاكيزه سازى و براى خدا خالص گردانى. ذات اقدس حق، قلب آدمى را طاهر و صاف آفريده و غذايش را ذكر و فكر و هيبت و تعظيم قرار داده؛ پس آنگاه كه اين قلب صاف، بر اثر تغذيه به غفلت و كدورت، آلوده شود، با سوهان توجه جلا داده شود و به آب انابه پاكيزه گردد تا به حال اول و جوهر صافى كه در اصل بود، برگردد²⁴⁰.

57 - عبرت آموزى و جوشش حكمت‏

[بدان اى مشتاق جوشش حكمت!] آن كس كه مركب تفكر را بر آستانه باب عبرت بخواباند، خداوند چشمه‏هاى حكمت را براى او بگشايد و از فضل خود، بر او ارزانى دارد و خدا، جزاى نيكوكاران را ضايع نسازد²⁴¹.

58 - ميزان حسن و قبح اعمال‏

[بدان اى عزيز كه‏] حسن و قبح اعمال، به زيادى و كمى آن نيست، بلكه بسته به لطف و دقت و ريزه كارى عمل است و اگر خواستى به اين حقيقت دست يابى، به اطرافيان سلطان بنگر و ببين كه يك نفر سپاهى، كه وظيفه‏اش جنگ و قتال است، كارى كه چه بسا منجر به قتل و هلاكت او مى‏شود، اجرتش مبلغ كمى است، در حالى كه وزير كه به تدبير امور جامعه مى‏پردازد و از حيث فعاليت‏هاى بدنى كارش با آن سپاهى، قابل قياس نيست، به اندازه ده هزار سپاهى مزد مى‏گيرد، بنابراين آنچه در خدمت، مورد نظر است لطف و ريزه كارى عمل است، نه كثرت و شدت كار²⁴².

59 - عمران و آبادى عالم غيب و تخريب عالم حس‏

[اى سالك كوى حق!] سزاوار است كه تو پيوسته روح و باطن خود را تقويت كنى و آن را خدمت نمايى تا در زمره روحانيان در آيى و كلمه جامعه‏اى كه جامع همه شرايع انبياء (عليه السلام) است، همين است كه آدمى در زمره روحانيان در آيد، زيرا آنان در صدد عمارت عالم غيب و خدمت براى آن عالم هستند، ولى مردم به واسطه اغواى شياطين، به آبادانى اين عالم محسوس مى‏پردازند و لذا پيوسته بين انبياء و اهل دنيا تضاد است و اگر مى‏بينى كه انبياء و اولياء (عليه السلام)، گاهى به آبادنى اين دنيا مى‏پردازند، منظور، عمارت اين دنيا نيست، بلكه همين هم، خدمت به عالم غيب و تخريب عالم حس است؛ و وجه اين مطلب اين است كه آبادانى آخرت و تحصيل معرفت، جز به حيات دنيايى ممكن نيست، پس عمارت اين دنيا به قدر ضرورت، براى ادامه حيات و بقاء نوع است تا معرفت كسب شود و به آبادانى سراى آخرت پرداخته شود، ولى اين آبادانى دنيا از ناحيه آن‏ها زيادتر از قدر حاجت نيست و عمارت اين دنيا، از ناحيه اهل حق و اشتغالشان به آن، از باب مقدمه و به قدر ضرورت است؛ بر خلاف اهل دنيا كه اين دنيا بنفسه مطلوب و معشوق آنهاست و دنيا را فقط براى دنيا بودنش مى‏طلبند و دوست دارند، و حاضرند آن را به هر چه كه غير آن است، معاوضه كنند و اگر هم ديده مى‏شود كه گاه گاهى يادى از امور اخروى مى‏كنند و بدان مشغول مى‏شوند، اين به خاطر تقيه از اهل حق است، چون حفظ سعادت دنيايى خود را در گرو اين اشتغال به امور اخروى مى‏دانند و ياد آخرت آنها هم باز به خاطر حفظ دنيايشان است‏²⁴³.

60 - نظرگاه حضرت دوست جل جلاله‏

[بدان اى عزيز كه‏] دل، نظرگاه حضرت ذوالجلال است؛²⁴⁴ [پس بايد از هر چيزى كه دل را از قابليت نظر حضرت محبوب مى‏اندازد بپرهيزى‏].

61 - ضرورت توبه نصوح‏

[اى مجاهد سالك! بدان كه‏] تطهير دل، جز با توبه نصوح²⁴⁵ امكان‏پذير نيست‏²⁴⁶؛ [پس بكوش تا به چنين تطهيرى راه پيدا كنى‏].

62 - حقيقت و كمال توبه‏

[اى طالب توبه حقيقى!] حقيقت توبه، عبارت از اين است كه بنده از غير، به خدا بازگردد و اگر خواستى بگو: بازگشت از ظلمت به سوى نور و يا از جهل به علم و يا از شقاوت به سعادت و يا بگو: از معصيت به طاعت.
و كمال توبه، از علم و حال و عمل حاصل مى‏شود و از مجموع اين سه امر كامل مى‏گردد، زيرا هر يك از اين سه امر، مطلوب مستقلى است و اضداد آنها غير مطلوب، و رجوع از اين اضداد را توبه گويند.
اما علم، اجمالش آنكه به حالتى كه در آن است و موجب شقاوت و يا مانع سعادت اوست، علم پيدا كند و تفصيلش، علم به جميع مراتب علومى است كه به حال بشر نافع است، مثل علم به خدا و ملائكه و كتب الهى و پيامبران و روز قيامت، با درك محروميت از سعادتى كه لازمه داشتن اين علوم و نهفته در آنهاست.
و اما حال، عبارت از تحسر و اندوه بر شقاوتى است كه دامنگيرش شده و قصد سعادت در گذشته و حال و آينده، و رغبت به تدارك آن در احوال سه‏گانه.
و اما عمل، پس به رجوع و خروج از آنچه در آن بوده و تصميم بر ادامه عمل، در راهى كه مى‏بايست در آن راه قدم بگذارد مى‏باشد و رجوع اجمالاً به اين است كه آنچه را كه حال و يا آينده، موجب حسرت او خواهد شد، تدارك نموده و جبران كند و اين تدارك، به اين است كه اگر آن حقى از حقوق الهى است، مى‏بايست كه آن را به قضاى آن عمل و محو آثار سوئش جبران نمايد كه از جمله آثار، گوشتى است كه از معصيت بر تن او روييده، كه مى‏بايست از بين برود؛ نفس را همانگونه كه لذت معصيت چشيده، درد و رنج طاعت بچشاند و تيرگى اى كه بر اثر ظلمت معصيت در آن پيدا شده، به نور طاعت از بين ببرد.
و اگر متعلق به حقوق مخلوق است، اگر اداء آن حق، ممكن است به اداء آن ولو با استغفار و طلب حليت و رضايت طرف، آن حق را ادا كند و سپس به محو آثار سوء آن بپردازد و اگر اداء آن ممكن نباشد، مثل اين كه به آبروى مؤمنى در غياب او خيانت كرده باشد كه اگر بخواهد از او رضايت بطلبد، باز خود اين عمل، باعث فتنه و فساد مى‏شود، در اين صورت مى‏بايست كه براى آن مؤمن از خدا طلب آمرزش كند و به هر اندازه‏اى كه جبران آن خيانت را كند، براى او اعمال صالحه به جاى آورد و چنانكه گفته شد، آثار سوء آن را برطرف سازد و حتى اگر به حيوانى آزارى رسانده، احتياطاً مى‏بايست كه آن ضرر را جبران نمايد و سپس آثار سوئش را برطرف سازد²⁴⁷.

63 - توبه اهل قرب‏

[بدان اى عزيز كه ]توبه اهل قرب، توبه از هر چيزى است كه آنها را از حق باز داشته و به خود مشغول سازد، حتى مشاهده اين مطلب كه آنها از اشتغال به غير خدا توبه نموده‏اند، خود نياز به توبه ديگرى دارد و لذت وصال آنگاه كامى مى‏شود كه غير خدا فراموش گردد و از همين فراموشى از غير خدا نيز غافل باشد²⁴⁸.

64 - نياز همگانى به توبه‏

بدان [اى طالب كمال‏] كه احدى نيست كه نياز به توبه نداشته باشد، حتى انبياء؛ و شاهد ما بر اين گفته، اختلافى است كه در احوال آنان است و همين وجود اختلاف دليل بر اين امر است كه براى آنها احوالات مختلفى است كه بعضى فوق بعضى ديگر است و رجوع و بازگشت از مرتبه پايين‏تر و به مرتبه بالاتر، توبه مى‏باشد. و تو اگر در معناى توبه و چگونگى آفرينش بندگان و ترقى آنها تأمل كنى، علت احتياج و نياز همگان را به توبه، در خواهى يافت، زيرا توبه عبارت از رجوع و بازگشت از حال پست‏تر و پايين‏تر به مرتبه عالى‏تر و برتر از آن است و در عالم وجود، جز ذات ذوالجلال، كه غنى بالذات است، موجودى يافت نمى‏شود كه از هر جهت كامل بوده و نيازى به ترقى و تكامل نداشته باشد و اين است كه معناى نياز همگان را به توبه، تصحيح مى‏كند.²⁴⁹

65 - نياز هميشگى به توبه‏

[اى مجاهد سالك!] چرا انسان پيوسته به توبه نياز دارد؟! اين بدان خاطر است كه بشر يا با اعضاء و جوارح خود مرتكب گناه مى‏شود و يا تصميم به انجام معصيتى مى‏گيرد و يا خطورات قلبى و وساوس شيطانى، او را از ياد خدا باز مى‏دارد و يا در علم به خدا و صفات و آثار آن غفلت و قصورى از او سر مى‏زند و همه اين‏ها نقص است و براى آنها اسبابى است و ترك اين‏ها و اشتغال به اضداد آنها، رجوع و بازگشت از نقص به سوى كمال است و معناى توبه، چيزى جز همين بازگشت نيست‏²⁵⁰.

66 - شكايت از مصيبت غفلت و غرور

[اى عزيز!] انا لله و انا اليه راجعون²⁵¹ از مصيبت غفلت و عجب و خودپسندى و ناز و كرشمه‏اى كه در ما هست و جميع احوال و حالات و حركات و سكنات ما گواه بر آن است! و از شرور و بدى‏هاى نفس خود و غرور نسبت به ذات اقدس حق، به او شكايت مى‏بريم كه غرور است كه ما را نسبت به ذات اقدس او، اينگونه مغرور ساخته و تنها بايد از او استمداد نمود و كمك خواست‏²⁵².

67 - دو وظيفه مهم عالمان‏

[بدان اى عزيز كه‏] عالم، دو وظيفه دارد: يكى ترك گناه و ديگر اينكه اگر به گناه مبتلا شد، آن را [از ديگران ]پوشيده بدارد²⁵³.

68 - آثار گناه‏

[بدان اى سالك مراقب‏] هر گرفتارى و ناراحتى كه به سراغ انسان مى‏آيد، حتى دردسر و يا پاى انسان كه به سنگ مى‏خورد، اثر گناهانش هست.²⁵⁴, ²⁵⁵

69 - لذت لقاء الله‏

[اى سالك عاشق! ]لذت لقاء الله، همان لذتى است كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده و نه به قلب احدى خطور نموده است²⁵⁶.

70 - نشانه فكر نافع‏

[بدان اى عزيز كه ]علامت فكر نافع اين است كه آن فكر، در تغيير و تحول احوال آدمى اثر بگذارد و در عواقب سوئى كه به خاطر تفريط و زياده روى در منافع زودرس دنيايى، در انتظارش هست، او را به تفكر وادارد؛ مثلاً: اگر به مؤمنى ناسزايى گفته، بايد بداند كه اين ناسزا براى او در آخرت عذابى به دنبال خواهد داشت، عذابى كه قابل قياس با عذاب‏هاى دنيايى نيست و اين علم تنها، با غفلت از آن فايده‏اى نخواهد داشت، مگر اينكه ذكر و ياد آورى به دنبال داشته باشد و ذكر هم نمى‏تواند فايده زيادى داشته باشد، مگر اينكه اين يادآورى و تذكر آن سوء عاقبت و آن سرانجام شوم كه در انتظارش هست، دائمى گردد تا اين كه در حالش تغييرى به جود آورد، مثل اينكه اگر به سلطانى در غيابش ناسزايى گفته باشد و بفهمد كه اين ماجرا به سلطان، رسيده و سلطان او را براى عقوبت احضار نمايد، چنين كسى حالش چگونه خواهد بود؟! مدام در فكر اين است كه سلطان بر سر او چه خواهد آورد و چه مجازاتى در انتظار اوست و چگونه چنين كسى پيوسته در غم و اندوه است و خود را ملامت مى‏كند؟! و هر گاه صحنه مجازات را به خاطر آورد كه سلطان، به جلادان دستور مى‏دهد كه او را بگيرند و زبانش را از كام بيرون كشند، چگونه چنين كسى حزن و اندوهش افزون مى‏شود؟!²⁵⁷

71 - دستور العمل تفكر براى سالكان مبتدى‏

[اى طالب سفر روحانى!] براى كسانى كه در ابتداى راه هستند. فكر درباره مرگ و شدت و سكرات آن و ناراحتى و حرارت و درد و رنج هنگام مفارتت روح از بدن و حسرت آدمى در آن حال و جدايى او از جميع آنچه كه به آنها دل بسته و همه كسانى كه با آنها انس گرفته و وحشت و تاريكى قبر و غربت آدمى در گور، بسيار مؤثر است.²⁵⁸

72 - طريقه اكابر از اهل سلوك در ياد مرگ‏

[اى مريد راه آخرت!] بزرگان، مرتب به گور خود سر مى‏زدند و در آن مى‏خوابيدند و خود را به آنچه كه اشقياء در گور خطاب مى‏شوند، مخاطب مى‏ساختند تا اين عمل، مانع اين شود كه آنها بدون تهيه اسباب سفر آخرت، به اين منزل وارد شوند و شيوه بعضى از آنها اين بود كه براى خود قبرى آماده ساخته بود و مى‏آمد و در آن مى‏خوابيد، بعد اين آيه شريفه را كه زبان حال آدميان پس از مرگ است، تلاوت مى‏نمود و مى‏گفت: رب ارجعون، لعلى اعمل صالحاً²⁵⁹ (خدايا! مرا برگردان، اميد است كه ديگر كارهايم نيك و پسنديده باشد)، بعد خطاب به خود مى‏گفت: فلانى! برخيز، پروردگارت تو را برگرداند، پس در انجام اعمال صالح همت گمار، قبل از اينكه روزى بيايد كه هر چه آروزى بازگشت به دنيا كنى، بدان دست نيابى؛ و [سپس‏] با جديت و كوشش بيشتر به عبادت مى‏پرداخت. و شنيده‏ام كه علامه اشرفى مازندرانى²⁶⁰ آتش زيادى بر مى‏افروخت و دستور مى‏داد كه او را به ريسمانى ببندند و به سوى آتش كشند و درد و رنج دنيا را به خود مى‏چشاند²⁶¹.

73 - دنيا پيمان شكنى، مكار

[بدان اى عزيز كه‏] هر يك از ما بايد بداند كه جامعه انسانى به منزله كاروانى است كه ساربان آن به آهنگ خرابى و ويرانى اين دنيا، اشترانش را مى‏راند و منادى، آنان را به مرگ فرا مى‏خواند. آگاه باشيد كه دنيا پيمان شكنى مكار است كه هر روز شويى براى خود گيرد و در هر شبى اهلى را به قتل رساند و در هر ساعتى جمعى را پريشان سازد، و چه بسيار كسانى از پيشينيان بودند كه به اين دنيا دل بستند و به فخر و مباهات به آن پرداختند، ولى همه آنها را در هم كوبيد و روانه دوزخشان ساخت.
كجاست آن كه مال و ثروت دنيا را جمع كرد و در حفظ و حراست آنها بسيار كوشيد و از انفاق در راه خدا بخل ورزيد؟! كجاست آن كه سستى‏ها نمود و لشگرها گرد آورد و بر منبرها بالا رفت؟! كجاست آن كه خانه‏ها ساخت و قصرها بالا برد و مردمان را گرد آورد؟! همه اين‏ها چند روزى بيش نبود و عاقبت، نهنگ مرگ آنها را در كام خود فرو برد²⁶².

74 - خداى تواب‏

[بدان اى عزيز! ]مادام كه بنده از توبه خسته نشده، خدا او را از مغفرتش منع نمى‏كند كه او بسيار توبه‏پذير و مهربان است²⁶³, ²⁶⁴. [پس مبادا يأس و نااميدى به خودت راه دهى و بازگشت به او نكنى‏].

75 - دستورالعملى مهم براى سالكان طريق حب و معرفت‏

[اى سالك عاشق!] در اخبار وارد شده كه هر كس، حدثى از او سر بزند و وضو نگيرد، بر من جفا نموده و آن كس كه وضو بگيرد و دو ركعت نماز نخواند، بر من جفا كرده و هر كس اين دو ركعت نماز را بخواند و پس از آن مرا نخواند، مرا جفا نموده و آن كس كه وضو بگيرد و دو ركعت نماز به جاى آورد و پس از نماز، مرا بخواند و من دعايش را جواب نگويم، من بر او جفا نموده‏ام و من خدايى جفا كار نيستم²⁶⁵ و لذا يكى از مشايخ ما²⁶⁶ قدس الله سره و جزاه عنى خير جزاء المعلمين المربين مرا به عمل به مضمون اين روايت سفارش مى‏فرمود، وى گفت: پس از اين دو ركعت نماز، به سجده رويد و از خدا بخواهيد كه محبت و معرفت خودش ار نصيب شما فرمايد.²⁶⁷

76 - وصيتى به سالكان مراقب‏

[اى عزيز! ]شيخ‏²⁶⁸ ما را اصحاب و يارانى از اهل تقوا بود كه از جمله آن‏ها سيدى از بزرگان شهر همدان بود كه جوانى نيكو سيرت و مراقب و مجاهد و با استقامت بود، او در خدمت شيخ، به تحصيل فقه و تزكيه نفس اشتغال داشت؛ روزى كه جمعى از همدان به خدمت شيخ رسيده بودند، از يكى از برادران سيد، شكايت داشتند كه در بعضى از امور متعلق به تجارت كوتاهى مى‏كند. شيخ، سيد را فرمود كه در اين باره، نامه‏اى به برادرش بنويسد، و او نامه‏اى نوشت و خدمت شيخ آورد. شيخ نامه را گشود ديد سيد در نامه، برادرش را به خاطر بدرفتارى با مردم مورد ملامت قرار داده و نوشته كه اين گونه رفتار، هم اعتبار او را در نزد مردم از بين مى‏برد و هم در آخرت موجب زيان و ضرر خواهد بود. چون شيخ ديد كه سيد، ضرر دنيوى را بر ضرر اخروى مقدم داشته، فرمود كه اين نوشته‏هاى اهل غفلت است، كسى كه مراقب اعمال و رفتار خود باشد، هيچ گاه ذكر دنيا را بر آخرت مقدم نمى‏دارد²⁶⁹.

77 - هراس دائمى سالك از آتش دوزخ‏

[اى سالك مجاهد!] مؤمن به خاطر ايمانش به روز واپسين، به ناچار مى‏بايست دائماً از آتش دوزخ، در خوف و هراس باشد و با ديدن هر آنچه كه شبيه آن است، بر خود بلرزد²⁷⁰ [و آتش دوزخ را به ياد آورد و با رفتار و گفتار خود از آن به خدا پناه برد].

78 - چگونگى نگاه سالك به دنيا

[اى مريد راه آخرت!] مؤمن مى‏بايست به هر چيز مى‏نگرد، به مناسبتى آخرت را به خاطر آورد و از مشاهده هر چيز، عبرت و موعظه‏اى بگيرد. هرگاه نگاهش به آتش افتد، آتش جهنم را به خاطر آورد و به تاريكى كه مى‏رسد، ظلمت قبور را و اگر از چيزى وحشت نمود، وحشت قبر را در نظر آورد و اگر چيزى را در حال فاسد شدن ديد، پوسيدن بدن را در گور براى خود مجسم كند²⁷¹.

79 - حكمت گرفتن ناخن‏

[اى عزيز!] فرد مراقب [بايد] بداند كه ايذاء و اذيت و ظلم و تشبه به درندگان، نزد خداى تبارك و تعالى دشمن داشته شده، به نحوى كه ذات اقدس حق، راضى نگشته كه حتى آلت سبعيت و درندگى در بدن انسان باشد و لذا دستور به گرفتن ناخن‏ها داده است‏²⁷².

80 - تشبه به كفار، در هيئت و صورت‏

[اى سالك مراقب!] در حديث قدسى آمده است كه خدا به يكى از انبياء خود خطاب فرمود كه به مؤمنان بگو: لباس دشمنان مرا نپوشند و از آنچه دشمنان من مى‏خورند، نخورند و راهى كه دشمنان من مى‏روند، نروند كه اگر چنين كنند، آنها هم جزء دشمنان من خواهند بود²⁷³. مى‏گويم پس اى مسكين! بنگر كه سيد و مولايت، تو را به خود اختصاص داده و براى خود برگزيده و از دشمنانش جدا ساخته و از تشبيه به آن‏ها، حتى در صورت و هيئت ظاهرى، تو را منزه ساخته؛ بعد تو اگر با اين حكم او مخالفت كنى و از قبول اين عنايت سر باز بزنى، و به لباس دشمنانش در آيى و تشبه به آنها را اختيار نمايى، عقل خودت در قبح و جسارت اين مخالفت چگونه حكم مى‏كند؟! آيا اين كار جز اظهار عناد و دشمنى نسبت به آفريدگار، چيزى ديگرى هست؟! تو همين رفتار را بالنسبه به ملوك و بزرگان اين دنيا در نظر آور و ببين كه اگر سلطنتى باشد كه اطرافيان و سپاهيانش، لباس مخصوصى داشته باشند و دشمن او هم لباس مخصوصيت بعد سلطان به يكى خلعتى عطا كند و بگويد اين را به شكل لباس اطرافيان من براى خود لباس تهيه كن و مبادا كه به شكل لباس دشمنان من بدوزى و او با اين دستور مخالفت كند و خلعت سلطان را به شكل لباس دشمنان او بدوزد و در حضور سلطان، آن را بپوشد، عقلاء اين مخالفت را چگونه مى‏بينند؟! آيا اين را يك خطا مى‏پندارند يا اينكه اين عمل را اعلان دشمنى و طغيان بر عليه سلطان به حساب مى‏آورند؟! پس بر حذر باش كه در رابطه با ملك الملوك چنين رفتار كنى.²⁷⁴

81 - ضرورت اشتغال سالك به عيوب خويش‏

[اى طالب اصلاح باطن!] اگر خدا بنده‏اى را كمك نمود كه بر نفس خود غالب آمد و او را به عيوب نفس و آفات عملش آگاه نمود و راه‏هاى نفوذ شيطان را در وجود او به او نماياند، چنين كسى به جاى عيب جويى از ديگران، به خود مشغول مى‏شود و تا آنجا پيش مى‏رود كه خود را از سوء رفتار و كردار، از همه بدتر مى‏بيند و هر كه را غير خود مى‏بيند، متقى‏تر و بهتر از خود مى‏پندارد، و اين حال، از بهترين حالات بنده است، بلكه در بعضى اخبار آمده كه اين صفت، آخرين مرتبه از صفات حسنه و تمام امر است²⁷⁵ و اگر تصور اين مطلب برايت مشكل باشد كه چگونه ممكن است كه مؤمن همه مردم را از خود بهتر بداند، در حالى كه در بين مردم، فساق و نابكارانى هستند و از انجام هر گناه كبيره‏اى علناً روى گردان نبوده و به هر معصيتى دست مى‏زنند و مسلماً او از آنها متقى‏تر خواهد بود و اين امر، احتمالش هم دشوار است تا چه رسد به قطع و يقين؟! مى‏گويم تصور اين حقيقت، پس از تأمل در حال كسانى كه خوف و عشق و شوق بر دل‏هاى آنان غالب آمده به گونه‏اى كه قلب آنها را مالك گشته است و بر دون و سر آنها تسلط يافته و آثارش در اعضاء و حواس آنها آشكار گشته است، برايت مسير خواهد شد، زيرا چنين افرادى را مى‏بينى كه به خلاف حس حكم مى‏كنند.
آيا آن مثل معروف را نشنيده‏اى كه مار گزيده، از ريسمان سفيد و سياه هم مى‏ترسد؟! با اين كه يقين دارد كه آن ريسمان نمى‏تواند ضررى به كسى بزند. و آيا شرح كسانى كه شوق و محبت بر آنها غالب آمده نشنيده‏اى‏
كه چه بسا با آتش، بدن آنها سوزانيده مى‏شود، ولى آنها به خاطر غلبه لذت وصال، احساس درد و رنج نمى‏كنند؟!
مؤمن هم آنگاه كه عظمت مولايش بر او تجلى كند و مراتب عطوفت و مهربانى و عنايت حضرت حق تعالى بر او معلوم گردد و از طرف ديگر، جنايات و گناهان خود را نسبت به اين خداى بزرگ و مهربان در نظر آورد و از حكم عدل و جلال او اندكى آگاه شود، خوف بر عقل او غلبه كند و در دلش اثر گذارد و بر حواس او غالب آيد و در نتيجه، او به اين مطلب مى‏رسد كه گناه و معصيتى كه دارد، ممكن نيست كه در عالم، مثل او يافت شود و گاهى بر اثر حياء و شرمسارى از اعمال خود، از اين هم فراتر مى‏رود و اگر علاوه بر خوف و شرمسارى، شوق و محبت هم بر او غالب شود، از دو مرحله پيشين اثرش بيشتر خواهد بود، تا آنجا كه كارش به جايى مى‏رسد كه بر خلاف حس، حكم مى‏كند و مردم چنين مى‏پندارند كه عقلش زايل گشته، در حاليكه چنين نيست، بلكه افرادى از مشاهده عظمت ذات اقدس حق بيمار گشته‏اند و شدت سلطان او [تبارك و تعالى‏] عقل آنها را برده است [و ديگران‏] آنان را بيمار مى‏پندارند، در حالى كه آنها را مرضى نيست، بلكه از اولياء خدا هستند كه جز خدا، فكر و ذكرى ندارند و جز ذات اقدس او، به چيز ديگرى نمى‏پردازند و همت و مقصودى، جز رضاى محبوبشان براى آنها نيست و به چيزى از دنيا و آخرت، به جز او اعتنايى ندارند.

آن كس كه تو را شناخت جان را چه كند؟! ديوانه كنى هر دو جهانش بخشى

فرزند و عيال و خانمان را چه كند؟! ديوانه تو هر دو جهان را چه كند؟!

مى‏گويم اى دريغ و آه از آنچه ما در آن هستيم انا لله و انا اليه راجعون²⁷⁶ از غفلت و غرورى كه ما را در اين دنيا فرا گرفته و تأسف و حسرتى كه در آخرت نصيب ما خواهد شد، اين مصيبتى است بس بزرگ كه عقابى سخت در پى دارد.²⁷⁷

82 - آخرين مقصد بند

[اى سالك راه قرب!] آخرين مقصد و مقصود در راه بندگى پروردگار اين است كه بنده از جميع ما سوى الله بريده و فقط به خدا مشغول باشد، اگر بنده‏اى را قدرت بر اين كار نبود، بايد سعى كند كه هر چه بيشتر خود را به اين هدف نزديك‏تر سازد و در ساير امورى كه متعلق به اوست، جز راهى كه مناسب! اين هدف است اختيار نكند، چون احوال ساكنين اين راه و زمان‏ها و مكان‏ها، براى همه يكسان نيست.²⁷⁸

83 - ضرورت پرهيز سالك از تجملات‏

[اى عزيز!] آن كس كه به مسئله تجمل در اسباب و اثاثيه منزل گرفتار شود و در اين وادى قدم بردارد، شيطان او را خيلى زود به دامى گرفتار سازد كه نجاتى براى او نخواهد بود؛ چون تجمل در زندگى، از امورى است كه حد و نهايتى برايش متصور نيست، زيرا براى هر روز جمال زيبايى مخصوص به آن روز است و آن چه از اسباب و اثاثيه و ديگر امور كه ديروز زيبا مى‏نمود، براى امور كافى نخواهد بود و رنگ كهنگى به خود خواهد گرفت و قدرت حب جاه كه منشاء اين امور است، براى هر روز زياده از روز پيش مى‏طلبد و هل من مزيد²⁷⁹ مى‏گويد و آنان كه در اين راه مصر باشند، از وجوه مختلفى به هلاكت و نابودى كشيده مى‏شوند كه ساده‏ترين آن‏ها، غفلت از ياد خداست و لذا مى‏بينى كه اكثر آيات قرآن، در مذمت دنيا و اشتغال به آن و تحريض و ترغيب به زهد و كناره‏گيرى از دنيا و رغبت در امر آخرت است و براى مؤمن، در اين زمينه همان آيه شريفه كافى است كه مى‏فرمايد: من كان يريد الحياه الدنيا و زينتها نوف اليهم اعمالهم فيها و هم فيها لا بيخسون، اولئك الذين ليس لهم فى الاخره الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل ما كانوا يعملون²⁸⁰؛ (كسانى كه زندگى دنيا و زينت آن را بخواهند، نتيجه اعمالشان را در همين دنيا به طور كامل به آنها مى‏دهيم و چيزى كم و كاست از آنها نخواهد شد، ولى آنها در آخرت جز آتش، سهمى نخواهند داشت و آنچه را در دنيا براى غير خدا انجام داده‏اند، بر باد مى‏رود و آنچه را عمل مى‏كردند، باطل و بى اثر مى‏شود).²⁸¹

84 - ضرورت پرهيز سالك از اتلاف وقت‏

[اى طالب كمال!] بر عاقل آنگاه كه دريافت، مدت عمرش به منزله سرمايه‏اى بس گرانبهاست به گونه‏اى كه با هر نفس آن مى‏تواند منافع عظيم و ممالك فراوان، بلكه سلطنتى الهى براى خود فراهم كند، واجب است كه از اتلاف وقت، بدون كسب فايده‏اى به شدت بخل ورزد و از اينكه به جاى اين همه سود، عمر خود را وسيله‏اى براى بركت شقاوت دائمى و خلود در عذاب الهى گرداند، به شدت بر حذر باشد. و سزاوار است كه بر آن چه از عمرش گذشته بينديشد و ببيند آن مقدار از عمر را كه از كف داده، با همه لذات و خوشى‏ها و درد و رنج هايش، سپرى شده و نه از آن لذت‏ها بالففل خبرى هست و نه از درد و رنج‏ها اثرى؛ بلكه آن چه باقى مانده، تبعات اعمال ناپسند و اجر و پاداش كارهاى نيك اوست. از اين گذشته آن چه از عمر باقى مانده، نمى‏توان بدان اعتماد نمود، چه بسا صبحى كه آدمى آن را به شب نرساند و چه بسا شبى كه عمر آدمى به آخر مى‏رسد با اين كه هنوز شب به آخر نرسيده. پس كجا است و در صورت وجود، زوالش زودرس؛ از يك امر قطعى كه مرگ باشد و يك امر دائمى كه حيات اخروى اوست، در مى‏گذرد؟!²⁸²

85 - آنچه خدا خواست همان مى‏شود

[اى سالك مجاهد!] انسان بايد يقين داشته باشد كه سعادت و شقاوت و لذت و خوشى و درد و رنج در اين دنيا، به قضا و قدر الهى است، نه به سعى و كوشش و يا تهيه اسباب؛ و بين سعى و كوشش آدمى و وصول و دست يابى به آنچه كه در طلب آن است و يا تهيه اسباب و آنچه انسان آرزوى رسيدن به آن را دارد، عموم من وجه است‏²⁸³.

86 - آنان كه بيشترين همت خود را صرف دنيا مى‏كنند

[اى عزيز!] از معصوم (عليه السلام) رسيده كه هر كس صبح كند، در حالى كه بيشترين همت خود را به دنيا اختصاص دهد، او را در پيشگاه خدا چيزى نخواهد بود و خدا چهار خصلت را ملازم او خواهد ساخت: اندوهى پيوسته، كه پايانى نخواهد داشت، و اشتغالى كه برايش فراغتى نخواهد بود، و فقرى كه با آن روى بى‏نيازى نخواهد ديد، و آرزويى كه برايش پايانى نيست‏²⁸⁴.²⁸⁵

87 - مراقبه سالك در روز عيد و توجه به حقيقت آن‏

[اى طالب سعادت ابدى!] عيد، از جمله مقامات سعادت و روز اقبال خدا بر بندگان و احضار آنها در پيشگاه جلال حضرت حق و روز پوشانيدن خلعت محبت او بر دل‏ها و برافراشتن لواى قرب الهى و تابش خورشيد اقبال بر آمال و روز عمل و خوشحالى از قبول آن و روز اجابت درخواست بندگان از جانب پروردگار و روز بخشيدن جوايز و تسليم كليدهاى رضا و رضوان و نوشتن امان نامه براى بندگان و روز تهيه آنچه كه در منزلى كه آدمى در پيش دارد به كار او مى‏آيد، مى‏باشد.
روز عيد، روزى مى‏باشد كه ذات بارى تعالى، درهاى احسان و انعام خود را به روى خاص و عام مى‏گشايد و جود و كرم و بذل و بخشش نعمت‏هاى خود را اظهار مى‏دارد و روشن است كه جود و كرم از هر بخشنده‏اى به حسب جود و سخاوت و امكانات او و به حسب قابليت بنده و استعداد اوست و چون امر به اين منوال باشد و خداوند كريم و بخشنده، سفره انعام و بخشش بگستراند، سزاوار است كه هر نيكوكار و بدكار و هر مؤمن و فاجر، بر اين سفره گرد آيند ولكن به اعتراف و حياء و شرمسارى و رجاء كه در اين صورت، هيچ يك از لطف و احسان حضرت حق، بى‏بهره نخواهند ماند؛ ولى همه اين‏ها براى كسانى است كه به خدا وجود و بخشش و قهر و وعيد او معتقد باشند، وگرنه كافر و منكر و معاند و آن كس را كه از رحمت حق مأيوس گشته، به حكم عقل بهره‏اى نخواهد بود. اين حقيقت روز عيد است؛ حال بنگر كه چگونه اين امر بين مسلمانان وارونه گشته و روز عيد را روز شهوترانى و شكم چرانى و لهو و لعب و غفلت قرار داده‏اند؟!²⁸⁶

88 - حال سالك، قبل از فرا رسيدن عيد

[اى طالب مقام مقرب!] بنده بايد قبل از فرا رسيدن عيد، حالش حال كسى باشد كه از اطرافيان يكى از سلاطين است و نسبت به آن سلطان، خطاها و جنايات بزرگى از او سر زده؛ حال مى‏شنود كه منادى سلطان، ندا مى‏كند و مردم را به گرد آوردن در حضور سلطان و مجلس او فرا مى‏خواند تا هر كدام نسبت به مقام و مرتبه خود خلعت بگيرند و از انعام سلطان بهره‏مند شوند؛ چنين كسى با شنيدن اين دعوت، مسلماً دچار تشويش شده و پيوسته در اضطراب و بين خوف و رجاء است. بنده هم بايد [حالش‏] قبل از رسيدن عيد، چنين باشد و در اين امر فكر كند كه آيا كارى كرده است كه او را در اين مجلس عظيم سودى بخشد؟! و بنگرد كه آيا در اين مجلس، در كنار عزيزان، جايى براى او هست؟! و لباس او از لباس بزرگواران آن مجلس خواهد بود؟! و الطاف خداوندى، همچنان كه آنها را فرا مى‏گيرد شامل حال او هم خواهد شد؟! يا اين كه سرش از تاج كرامات خداوندى برهنه و گناهان و خطاهايش از استتار و پوشش خداوندى مكشوف و جايگاهش در صف خطاكاران و مستحقين عذاب الهى مى‏باشد؟! و در اين امر ساعتى بينديشد، سپس اگر خود را از دسته دوم يافت، به معالجات فورى كه براى خطا كاران معين شده بپردازد و در مقام علاج خود بر آيد. ابتدا به توبه حقيقى و انابه واقعى بپردازد و اگر نفسش كه به اعمال زشت خو گرفته، او را مجال دخول از باب توابين نداد، مى‏بايست كه خود را براى دخول از باب استغفار راضى گرداند و به استغفار از گناهان بپردازد و از خدا بخواهد كه از گناهان او درگذرد و استغفار او را بپذيرد و به او توفيق انجام توبه واقعى عنايت كند و اگر باز نفسش او را از دخول از باب دعا و استغفار هم مانع گشت و او را بر اين كار يارى ننمود، لامحاله مى‏بايست به بابى كه شيطان و فرعون از آن باب داخل شده‏اند و خدا آنها را نااميد نكرده و خواسته شان را به آنها داد، داخل شود و آن باب عدم يأس و نااميدى از رحمت حضرت حق تعالى است.
پس سزاوار است كه بگويد: اى كسى كه به دشمن‏ترين مخلوقات آنگاه كه از تو يارى طلبيد، جواب دادى، پس همچنان كه جواب او گفتى، مرا هم نااميد مساز و دعوتم را اجابت نما؛ و اى كسى كه حاجت فرعون را بر آوردى، حاجت اين فرعون دومى، بلكه اولى را هم بر آور.²⁸⁷ و بعد به اجابت و قبول از ناحيه پروردگار و دست‏يابى به آنچه مراد و منظورش هست، حسن ظن داشته باشد.²⁸⁸

89 - توصيف عيد در كلام سيد اهل مراقبه‏

[اى سالك مراقب!] در آنچه سيد جليل و معلم اهل مراقبت، سيد بن طاووس قدس سره در كتاب اقبال در اين زمينه افاده نموده است بينديش. او مى‏گويد: كسانى كه در روز عيد [براى اقامه نماز عيد به راه مى‏افتند] و به خدا روى مى‏آورند، [در] روزى كه خداوند متعال آن را براى بندگانش، عيد قرار داده و آن را روز گرفتن مزد واداش گردانيده و به بندگان خود امر نموده كه به سوى او خارج شوند و به پيشگاه او باريابند، به چند دسته تقسيم مى‏شوند:
يك دسته كسانى هستند كه هيبت خداوند و جلالت و بزرگوارى او آنها را به خود مشغول داشته و ياد حضور در پيشگاه او و اجابت دعوت او، عقل آنها را برده است. اينان همچون كسى هستند كه براى اولين بار به محضر خليفه و يا سلطان عصر خويش فرا خوانده شود، چنين كسى پيوسته از ملاقات با سلطان احساس شرم و حيا مى‏كند و از اينكه مبادا در محضر او سوء ادبى از او سر بزند، بيمناك و از اينكه بخواهد در محضر او سخنى بگويد و يا اگر سلطان سؤالى نمود جوابى بدهد، در خود احساس عجز مى‏كند و از سرف ديگر در اين مى‏انديشد كه اگر خليفه يا سلطان از اعمال زشت و كارهاى ناروايى كه بر عليه او انجام داده با خبر شود، با او چه معامله خواهد كرد؟! و همين فكر و خيال‏ها او را از اينكه چيزى طلب كند و در محضر حق، ربان به سؤال بگشايد، مانع مى‏شود.
دسته دوم كسانى هستند كه در نعمت‏هاى الهى از آفرينش آسمان‏ها و زمين گرفته تا آنچه از ابتداء آفرينش اين‏ها در اين ميان وجود يافته و حفظ و نگهدارى آنها به خاطر انعام و روزى و تربيت بندگان؛ به تفكر و تأمل مى‏پردازند و جميع خيرات دنيوى و دينى را در نظر مى‏آورند و اين هم نعمت كه خدا بر آنها ارزانى داشته و آنچه را از اكرام و انعام براى آنها حاضر نموده، آنها را از طلب چيزى ديگر، سرافكنده و شرمسار مى‏سازد.
دسته سوم كسانى هستند كه در خيانتشان در نعمت‏هاى اين خداوند منعم و بخشنده مى‏انديشند و تضييح حق نعمت‏هاى بى‏شمار الهى را از جانب خود در نظر مى‏آورند و ذلت خيانت و عار و ننگ و شرمسارى و ترس، آنچنان آنان را فراگرفته كه ديگر مجالى براى اميد و آرزو براى آنها باقى نگذاشته است.
دسته چهارم كسانى هستند كه لباس غفلت و جهالت بر تن نموده و از نعمت‏هاى آفريدگار و آن كه رازق آنهاست، بى‏خبر و نعمت‏هاى بى‏شمار مولا و سيد خود را در مدت عمر و زمان حيات، از ايجاد و حفظ و بقاء و ديگر نعمت‏ها را، ناديده گرفته و به اعمال خود فريفته و مغرور گشته‏اند؛ اينان چون كوران و بيماران هستند.
دسته پنجم كسانى هستند كه براى دريافت اجرت اعمال خود در ماه رمضان، خارج شده‏اند و زبان حالشان طلب محاسبه در اين معامله با پروردگارشان هست. زبان حال عدل پروردگار متعال با اينان چنين است: حال كه هر يك از شما اجرت عمل خود طلب مى‏كنيد، پس آنچه را كه ما براى شما قبل از آفرينش شما انجام داده‏ايم به خاطر آوريد، و اين دوران بس طولانى حيات خود را كه از زمان پيدايش پدرتان آدم (عليه السلام) شروع مى‏شود و آنچه ما براى پدران و مادران و اجدادتان انجام داده‏ايم، در نظر آوريد سپس اندكى در مورد اجرت موجوداتى كه ما در راه مصلحت شما، از ملائكه و انبياء و ملوك و سلاطين و ديگر بندگانمان از گذشتگان و حاضرين به كار گرفته‏ايم بينديشيد، بعد ببينيد چه مقدار ما طلب كار هستيم، آن را بپردازيد و بعد خود را از ما طلب كار بدانيد؛ چون شما از باب اعتراف به فضل و بخشش ما عدول نموده و بر باب طلب اجرت ايستاديد.
دسته ششم كسانى هستند كه مى‏دانند تمام اعمال نيك آنها با يك نعمت از نعمت‏هاى الهى نمى‏تواند مقابله كند و لذا از باب اجر، چيزى طلب نمى‏كنند، بلكه به همان زبان حالى كه قبل از وجود داشتند كه زبان فقر و احتياج باشد، به باب كرم و فضل و جود الهى متوسل مى‏شوند.
دسته هفتم كسانى هستند كه لباس معرفت به تن نموده و همين كه ذات اقدس حق به آنها روى نموده و آنها را به محضر احسان خود فراخوانده، نعمتى بس بزرگ و منتى بر خود مى‏دانند. اينان را از آن زمان كه بيرون آمده تا آنگاه كه [براى نماز عيد حاضر شده‏] و به محضر خداوندى باريابند، فكرى و ذكرى جز اعتراف به نعمت‏هاى الهى نيست و زبان حالشان چنين است كه اگر براى آنها ممكن بود كه از ازل تا به ابد، موجود مى‏بودند و هر آنچه را كه در توان داشتند در خدمت معبود و شكر انعام و جود و بخشش او به كار مى‏گرفتند، خود را قاصر مى‏دانستند و اگر ترس مخالفت با خواسته مولايشان در ميان نبود، از او مى‏خواستند كه از باب خدمت او در دنيا و آخرت جدا نشوند.²⁸⁹
مى‏گويم: در حالى كه اصناف مردمان بيشتر از اين است، سيد قدس سره به همين مقدار اكتفا نموده، زيرا مقصود او اشاره به بيان اوصاف و احوالاتى است كه غالب بر متعبدين و بندگان خداست و الا سالكان راه حضرت حق و سائرين الى الله، از اهل توكل و رضا و تسليم و شوق و محبت و انس را حالاتى برتر و بهتر از اين هاست كه بيان شد؛ و چه بسا كه از اهل شوق و محبت، كسانى حاضر در اين مجلس شوند كه از آنچه از لذت دعوت و نداى حضرت حق دريافته‏اند مستند؛ اينان را توجهى به عمل و عامل و اجر و پاداش نيست، چرا كه اينان، داعى مجلس را به خاطر سرور و بهجتش لبيك گفته‏اند و روح و جان خود را فديه او مى‏سازند ²⁹⁰.

90 - زبان حال سالكى كه به استقبال عيد مى‏رود

[بدان اى عزيز! كه‏] سيد [بن طاووس‏] - رحمه الله - اين كلمات زيبا را، از زبان كسى كه به استقبال عيد رفته است بيان مى‏كند: بارالها! ملوك و امراء، سپاهيان و بندگان خود را خلعت‏هايى بخشيدند، گرچه بعضى از آنان در شمار ثروتمندان و اغنيا بودند. ولى اين بنده مملوك تو، سرش از عمامه مراقبت كه لايق حضور توست مكشوف، و تنش از جامعه اسلامى كه لازمه محضر توست برهنه، و از خلعتى كه براى حضور در پيشگاه تو شايسته باشد، بى‏نصيب است.
جامه اين بنده مملوك، به دست پرده درهاى خود، پاره نمود و سپر غفران و آمرزش گناهانش، را با سبك شمردن استغفار كه باعث تقرب او به تو بود، در هم شكست و اكنون عورات و زشتى‏هاى او آشكار و لغزش گاه‏هاى او پر خطر است، و او در اين عيد سعيد به واسطه اين لباس زشت كه بر تن دارد، بى آبروست و از اين جامه منحوس كه بر تن نموده، شرمسار و ذليل است.
بارالها! چه مى‏كنى با بنده‏اى كه زبان حالش اين است كه انا لله و انا اليه راجعون²⁹¹ در حالى كه خود، امرا و ملوك را مكارم اخلاق آموختى، و تو بودى كه خلعت بخشيدن و بنده را آزاد نمودن و به بنده، نعمت ارزانى داشتن را رسم نمودى. آن زمان كه اين بنده مملوك را ايجاد نمودى، آنچه از زشتى‏ها كه در آينه از او سر مى‏زند را مى‏دانستى، ولى حلم و بردبارى تو همه آنها را تحمل نمود تا اين كه خلعت بقاء، بر تن او پوشانيدى و لباس سلامتى اعضاء و شفاى از دردها بر او ارزانى داشتى و گوشت و پوست، بر تن او رويانيدى و در انعام و اكرام او مبالغه نمودى، ولى اكنون اين بنده مملوك عريان، در محضر توست، چه كسى او را بپوشاند و عيوبش را پنهان دارد اگر سعه رحمت تو بر او تنگ آيد؟! و چه كسى او را پناه دهد اگر او را از خود برانى؟! پس اى آنكه بر اين بنده، خلعت بخشيدى، در حالى كه از عاقبت كار او با خبر بودى و از پرورش و اطعام و پناه دادنش دريغ ننمودى، در حالى كه به جرأت او بر خود آگاه بودى؟! اكنون بر استغاثه اين بنده، ترحمى فرما و به پناه آوردنش به تو، نظر لطفى نما و وسيله قرار دادن فضلت را در مقابل عدلت بنگر، و او را از خلعت‏هاى عفو و غفران و امان و رضوان، خلعتى بپوشان؛ خلعتى كه ذكر و شكر و نشر آن به رحمت و بخشش تو منسوب است.
اكنون اين بنده، دل شكسته و شرمسار گشته است؛ تو هم مپسند كه در اين روزى كه تو آن را عيد قرار داده‏اى، با اين همه خلعت كه به بندگان و باريافتگان درگاهت بخشيده‏اى، او برهنه بماند در حالى كه مى‏دانى او غير از اين باب، به باب ديگرى روى نياورد و او را طاقت عتاب و سرزنش تو نيست، پس كجا توان حرمان و عقاب تو را خواهد داشت. ²⁹².²⁹³

91 - وظيفه سالك نسبت به ولى و امام جامعه در روز عيد

[اى مجاهد طريق قرب!] بدان كه چون عيد فطر رسد، اگر رهبرى جامعه با امام و ولى امر باشد و او در مملكت و در ميان رعايايش بر آن وجهى كه مولايش مقرر داشته، حكم براند، مى‏بايست كه بنده به خاطر اقبال خداى متعال بر آن امام و تمكنى كه در اداره جامعه به او بخشيده است، به او تبريك گويد و سپس به خود و ديگران به خاطر عزتى كه از رهبرى آن امام نصيبشان گشته و به هر كس كه به واسطه آن امام، سعادت يافته و از رهبرى و فوايد دولتش بهره‏مند مى‏شود، تبريك و تهنيت گويد و اگر در زمانى بود كه رهبرى جامعه با كسى بود كه اطاعت از او حرام و تصرف او در امور جامعه غير مشروع بود، سزاوار است كه در چنين شرايطى، بنده در غضب و خشم بر آن حاكم، با خداى خود مواسات و مساوات داشته باشد و بر آنچه از فقدان رهبرى ولى امر، از او و جامعه فوت شده است، متأسف باشد²⁹⁴.

92 - روز عيد، روز تجديد حزن اولياء الهى‏

[اى عزيز!] سيد [بن طاووس‏] - رحمه الله عليه - از ابى جعفر (عليه السلام) روايت نموده كه آن حضرت خطاب به راوى فرمود: اى عبدالله! هيچ عيد قربانى بر مسلمين نمى‏گذرد، مگر اينكه آن عيد، براى آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) وسيله تجديد حزن اندوه مى‏شود. راوى مى‏گويد: گفتم چرا؟! حضرت فرمود: چون آنها حق خود را در دست غير مى‏بينند²⁹⁵ و بعد از نقل اين روايت، سيد (قدس سره) مى‏گويد: اگر بدانى كه چگونه اعلام اسلام به واسطه عدل، گسترش مى‏يابد و اموالى كه در راه خدا بايد صرف شود، چگونه به بندگان خدا بخشيده مى‏شود و مردمان در زمان ولايت امام، چگونه شادمان و مسرور مى‏گردند و امنيت چگونه شامل دور و نزديك مى‏شود و نصرت براى ضعيف و ذليل كامل مى‏گردد و دنيا از تابش خورشيد سعادت، نورانى و دست اقبال در هر گوشه و كنار جهان گشوده، و سلطنت و سيطره او به گونه‏اى است كه عقول را شكوفا و دل‏ها را مسرور و آفاق را پر از نور مى‏سازد؛ اگر به اين حقايق آگاه باشى، به خدا قسم اى برادر، روز عيدى كه به آمدنش خوشحال هستى، غمگين خواهى بود و بر آنچه از كرم و فضل الهى كه از اين باب به بندگان مى‏رسد و به واسطه عدم حكومت امام عادل، از تو فوت شده، گريه و اندوه بر تو غالب مى‏گشت‏²⁹⁶.²⁹⁷

93 - صفا و وفاء نسبت به حضرت ولى عصر عج‏

[اى برادر عزيز! سيد بن طاووس مى‏گويد:] بدان كه صفاء و وفاء نسبت به صاحبان حقوق و دوستان و يارانى كه جدا و دورند، نيكوتر از صفاء و وفاء در صورت حضور و نزديك هم بودن است. پس صفا و وفاء نسبت به مولايت را، شعار قلب خود قرار ده.²⁹⁸

پى‏نوشتها:‌