94 - ظهور آثار ايمان در اعمال‏

[اى طالب مراتب عالى ايمان!] لازمه ايمان به خدا و رسول او و قرآن عظيم اين است كه مؤمن، اعمالش بدان گونه باشد كه آثار تصديق و ايمان از آن هويدا و آشكار باشد.²⁹⁹

95 - طريقه مناجات با حضرت ذوالجلال‏

[سالك راه خدا بايد] براى ورود در مناجات و گفتگوى با حضرت ذوالجلال، از هر بابى كه مناسب‏تر و سزاوارتر به حال مى‏بيند، وارد شود. [و ]مواظب باشد كه در مناجات با پروردگار، دروغ صريح نگويد و دعوى باطل ننمايد.³⁰⁰

96 - طريقه درخواست مقامات عاليه معنويه‏

[طالب كمالات و مقامات معنويه بايد] در هنگام طلب مقامات عاليه، خدا را به يا اجود الاجودين و يا اقدر القادرين بخواند.³⁰¹

97 - وظيفه سالك در روز عيد غدير

[بدان اى عزيز كه‏] غدير از بزرگ‏ترين اعياد است و اين روز به منزله جزء اخير علت تامه، در نجات و فوز و دست‏يابى به درجات رفيعه است و فضيلت اين روز را مخالف و موافق، روايت نموده‏اند و در فضيلت و تعظيم اين روز، كتاب‏هاى مفصلى نوشته‏اند و بر شيعه است كه اين روز را در نهايت عظمت و بزرگى به پا دارد، و آثار فرح و انبساط خود را، در اين روز اظهار نمايد و خود را زينت كند و با مواليان آن حضرت به انواع مهربانى‏ها، دوستى و محبت نمايد و با زيارت و مصافحه و معانقه و دعوت وهبه و عطاء و خوش رويى در گفتار، در اين روز اين دوستى و محبت را اظهار نمايد و سپاس و حمد خدا بسيار گويد، و آنچه كه در باب ملاقات با مؤمنين در اين روز رسيده، در ديدار با برادران بر زبان آورد و از اعمال و اذكارى كه براى اين روز رسيده، غفلت نكند كه اجرى عظيم براى آن بيان شده است؛ چون در اين روز هر عمل خيرى كه مؤمن انجام دهد، جزاء و پاداشش بسيار و نزد خدا بزرگ شمرده مى‏شود، هر چند كه اندك باشد.
و از خواندن زيارت مفصلى كه در اين روز براى آن حضرت آمده غافل نشود و به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به خصوص به امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) تبريك و تهنيت گويد و با امام زمان خود به بعضى از فقرات دعاى ندبه، به مناجات بپردازد و از فقدان نعمت حضور آن بزرگوار در چنين روز بزرگى حسرت بخورد و به خواص اميرالمؤمنين (عليه السلام) و ملائكه به خصوص جبرئيل كه در بسيارى از موارد به كمك و يارى آن حضرت مى‏شتافت، تبريك و تهنيت بگويد.³⁰²

98 - كمترين وظيفه سالك در ايام مصيبت اهل بيت (عليه السلام)

[اى سالك مراقب !] كمترين وظيفه مؤمن در روزهاى وفات و شهادت و مصيبت اهل بيت (عليه السلام) اين است كه مصيبت اينان بر او از هر مصيبت ديگرى كه متوجه او و يا عزيزانش شود سخت‏تر باشد، تا در درجه آنها قرار گيرد؛ چنان كه اخبار و روايات، گوياى اين حقيقت است، به خصوص ايام محرم و روز عاشورا، كه نزد خداى تبارك و تعالى و اهل ملكوت و آسمان‏ها و در عالم روحانى، اين روز روزى بس بزرگ است.

دربارگاه قدس كه جاى ملال نيست

سرهاى قدسيان همه بر زانوى غم است 303

و آنچه در بعضى از اخبار در زمينه اهميت اين روز بزرگ و اجر و پاداش بزرگداشت آن رسيده، به گونه‏اى است كه عقل را حيران مى‏سازد و براى رفع استبعاد از آن، تفكر كند در آنچه از شيخ عارف، محقق كامل، شيخ حسين نجفى‏³⁰⁴ حكايت شده كه سيد العلماء الربانيين و سليل آله طه و يس بحرالعلوم (قدس سره)³⁰⁵ از حكمت عظمت اين امر در اين درجه و مرتبه، از او پرسيد. مرحوم آقا شيخ حسين در جواب فرمود كه حسين بن على (عليه السلام) با اين كه بنده مملوك خدا بود، در راه محبت خدا از همه هستى خود گذشت و مال و اهل و اولاد و عرض و حتى جسد شريفش را پس از شهادت، در راه خدا داد و تمام اهل و اولاد خود را در اين راه بخشيد، حتى طفل شيرخواره‏اش را و بر همه مصيباتى كه بر بدن شريفش وارد آمد، صبر نمود و خلاصه كلام آنكه، او همه هستى خود را براى خدا بخشيد و خداى متعال سزاوارتر و اولى به اين است كه همه چيز را به او بخشد و چه نيكو جوابى داده است.³⁰⁶

99 - شهادت حسين بن على (عليه السلام) با احدى قابل مقايسه نيست‏

[اى عزيز!] شهيد و كشته در عالم زياد است، ولى مقتولين و شهداء هر يك به يك نوع كشتن كشته مى‏شود، مثل ذبح و نحر و حزن و گرسنگى و امثال آن؛ ولى حسين بن على (عليه السلام) در روز عاشورا به جميع اين‏ها كشته شد.³⁰⁷

100 - شدت عطش حضرت حسين (عليه السلام) در روز عاشورا

[اى سالك مجاهد!] شدت عطش آن بزرگوار در [روز عاشورا] به حدى بود كه اگر كسى بگويد عطش آن امام (عليه السلام) به اندازه‏اى بود كه اگر ميان اهل عالم تقسيم شود، از تشنگى مى‏ميرند، كسى نمى‏تواند نفى كند؛ زيرا در بيان شدت عطش آن بزرگوار در آن روز تغييرات و بياناتى از خداى متعال در احاديث قدسى و از خود آن بزرگوار رسيده، كه كوچك آنها را عطش از پاى در مى‏آورد و از شدت مى‏ميرد و بزرگ آنها بدنش از شدت عطش جمع مى‏شود.³⁰⁸
حال فكر نما كه چگونه عطش بوده كه پوست بدن، از شدت آن جمع شده است؟! و يا اين سخن كه حضرت مى‏فرمايد: عطش، بين او و آسمان هم چون دود، حايل گشته بود و يا سخن آن بزرگوار در روز عاشورا، كه فرمود: اسقونى شربه من الماء و قد تفتت [نشفت‏] كبدى من الظلما؛³⁰⁹ (جرعه آبى به من بياشامد كه جگرم از سوز عطش ريز ريز گشته است). و چگونه مى‏شود كه جگر از شدت تشنگى ريز ريز شود؟! مگر اينكه از شدت عطش پخته شود و رطوبتى در آن باقى نماند، به گونه‏اى كه از شدت خشكى ريز ريز شود!!³¹⁰

101 - مراقبه سالك در ايام عاشورا

[اى عزيز!] روز عاشورا، را نمى‏توان با غير آن مقايسه نمود و بر دوستان و مواليان آن بزرگوار است كه در اين ايام حالش به گونه‏اى باشد كه با ايامى كه مصيبتى به خود آنها مى‏رسد، شبيه باشد، و در اين راه به خانواده آن بزرگوار اقتدا كند و خود را شبيه آنها گرداند.
آيا نشنيده‏اى كه بنى هاشم تا پنج سال از شهادت آن امام چه كردند؟! ³¹¹ آيا مصيبت رباب همسر آن حضرت را در عزاى آن بزرگوار نشنيده‏اى؟!³¹² آيا گريه و ندبه امام سجاد (عليه السلام) را تا چهل سال پس از شهادت پدر نشنيده‏اى؟!³¹³ و اگر آن اندازه در توان ندارى، لااقل به بعضى از كسانى كه در زمان خود ما بوده‏اند اقتدا نما و من خود، بعضى از آنها را ديده‏ام كه در تمام ايام عاشورا³¹⁴ از لذت‏ها كناره مى‏گرفت و جز نان خالى چيزى نمى‏خورد. بلكه بعضى از آنها در اين ايام، از بوسيدن برادر خردسالش با اين كه خيلى نسبت به او محبت داشت، امتناع مى‏نمود، و اگر از اين هم ضعيف‏تر هستى، لااقل تاسوعا و عاشورا را روز مصيبت خود بدان و از لذات كناره بگير و با امام زمانت در اين دو روز مشاركت نما، زيرا آن بزرگوار مصيبت جدش حسين (عليه السلام) را در هيچ روزى از روزها فراموش نمى‏كند. بلكه بنا به نقل بعضى از روايات، هر صبح و شام بر جدش حسين (عليه السلام) مى‏گريد³¹⁵ . ³¹⁶

102 - مراقبه سالك در ورود به ماه نو

[اى سالك!] بنده‏اى كه مراقب احوال و اعمالش هست، سزاوار است كه دخولش در ماه نو، مثل ورودش به منزلى از منازل سيرالى الله باشد و با رؤيت هلال، ياد خدا نمايد و دعايى كه در اين زمينه رسيده، بر زبان آورد³¹⁷و از خدا جميع سعادت هايى را كه در اين ماه متوقع است، طلب كند و از او بخواهد كه امام زمانش را و خود و جميع كسانى كه نسبت به آنها پيوندى دارند و برادران مؤمنش را، در اين ماه از جميع آفات و بليات، مصون و محفوظ بدارد، بلكه براى امام زمانش و جميع كسانى كه بيان شد، صدقه بدهد.³¹⁸

103 - محاسبه سالك در روز عرض اعمال‏

[اى عزيز!] در روايات آمده است كه آخر ماه و پنج شنبه آخر ماه، اعمال يك ماهه بندگان بر خدا عرضه مى‏شود و لذا سزاوار است كه بنده مراقب، در اين دو روز به محاسبه اعمال يك ماهه خود بپردازد و با بعضى از معالجات دينى، از توسلات و استشفاعات، خود را معالجه كند و به تضرع و گريه و زارى به درگاه حضرت حق بپردازد و با توسل و سؤال از او بخواهد كه اعمالش را اصلاح نمايد حال او با خدا نيكو گردد و با عفو و بخشش خود، او را بيامرزد و گناهش را به حسنات مبدل گرداند. و از دعاهايى كه سيد [بن طاووس‏] - رحمه الله عليه - در كتاب محاسبه النفس براى آخر هر روز آورده غفلت ننمايد، به خصوص آخر ماه، بدان اميد كه اين كفاره گناهش باشد كه در طول ماه، از او سرزده است و در آخر هر روز بگويد: يا من ختم النبوه محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) اختم لى فى يومى هذا بخير و شهرى بخير و سنتى بخير و عمرى بخير³¹⁹ . ³²⁰

104 - آنچه بر سالك در هنگام محاسبه لازم است‏

[بدان اى سالك محاسب!] از مهم‏ترين مسائلى كه عاقل در هنگام محاسبه نفس خود بايد در نظر داشته باشد، شرمسارى و خجالت از آشكار شدن اعمال زشت و رفتار ناهنجارش با خداى متعال است، چرا كه براى كسانى كه اهل دل هستند، اين امرى بس بزرگ مى‏باشد.³²¹

105 - عوامل بى تفاوتى نسبت به تحصيل سعادت اخروى‏

[اى طالب سعادت ابدى!] چگونه مى‏شود كه آدمى در كسب خيرات زودگذر و سعادات دنيوى تا حدى كه در توان دارد، كوشش مى‏كند و هر چه بيشتر بدان دست مى‏يابد، شوق و حرصش در تحصيل آنها بيشتر مى‏شود و هل من مزيد³²² مى‏گويد؟ ولى نسبت به خيرات و سعادات اخروى بى تفاوت بوده و با اين كه با كار اندك مى‏تواند به بسيارى از آن‏ها دست يابد، از تحصيل آن‏ها سر باز مى‏زند؟! به عقيده من اين مسئله، ثمره اجتماع چند امر است: يكى ضعف ايمان به آخرت؛ و ديگرى عدم اطمينان بنده به قبولى اعمال و سالم ماندن آنها از آفات، تا هنگامى كه روزمزد و پاداش فرا رسد؛ و سوم الفت قلب و نفس آدمى به اين دنيا و لذات آن و عشق به شهوات و زينت‏هاى آن و همين عشق و دلبستگى است كه عاقل را از تعقل در عواقب امور باز مى‏دارد.³²³

106 - مراقبه سالك در شب‏هاى جمعه‏

[اى مريد راه آخرت!] چگونه مى‏شود تصور كرد كه مؤمنى معتقد به اين باشد كه خدايش در هر شب جمعه از اول شب تا به آخر آن، او را فرا مى‏خواند و مى‏گويد: آيا صاحب حاجتى هست كه مرا بخواند تا نيازش را بر آورم؟! آيا گنه كارى هست كه از من طلب بخشش كند، تا گناهانش را بيامرزم؟! آيا كسى هست... آيا كسى هست؟!...³²⁴ و تا صبح پيوسته اين ندا بلند است و خدايش او را به خلوت و مناجات با خود مى‏خواند و او را به انس گرفتن با خود دعوت مى‏كند و به او وعده داده كه اگر بگويد يا رب، يا رب، جواب خواهد داد: لبيك اى بنده من³²⁵ آيا ممكن است كسى به همه اين امور معتقد باشد و باز تا صبح بخوابد و پاره‏اى از شب را براى تحصيل بعضى از اين مراتب به پا نخيزد؟!³²⁶

107 - افضل ساعات روز جمعه‏

[اى سالك مراقب!] روز جمعه گرچه تمام ساعات و لحظه‏هاى آن شريف و گرانبها و نورانى است، ولى در اين روز ساعتى هست كه از همه ساعات اين روز افضل و برتر است و دعا در آن ساعت مورد قبول واقع مى‏شود و آن، بنابر آنچه از اخبار بدست مى‏آيد و از بعضى از بزرگان كه در اين گونه موارد، مورد وثوق اين جانب بوده‏اند، به من رسيده، آخرين ساعات روز جمعه كه وقت خواندن دعاى سمات است مى‏باشد.³²⁷

108 - دستورالعملى به سالكان كوى حضرت دوست‏

[اى مجاهد مراقب‏] من از يكى از مشايخ بزرگوار خود³²⁸، كه حكيمى عارف و معلمى خبير و طبيب كاملى بسان او نديده‏ام، سؤال كردم كه كدامين عمل از اعمال جوارح را شما در تأثر قلب و اصلاح دل و جلب معارف كارسازتر يافته‏ايد؟ فرمود: سجده طولانى در هر روز يك يك ساعت و يا لااقل سه ربع ساعت به درازا كشد و در آن گفته شود: لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين³²⁹ كه با تلاوت اين آيه، انسان به زندانى بودن خود در زندان طبيعت و گرفتار بودنش در دام اخلاق زشت و منزه بودن حضرت ذوالجلال از هر ظلم و ستمى نسبت به بندگان، گواهى مى‏دهد و ظلم و ستم خود را بر خود و افكندن خويشتن را در اين مهلكه عظيم در نظر مى‏آورد؛ و ديگر صد مرتبه قرائت سوره قدر در شب و عصر جمعه است. او فرمود: هيچ عاملى از اعمال مستحبه را نديدم كه به اندازه اين سه عمل، تأثير داشته باشد. و در اخبار آمده كه در شب جمعه صد رحمت و نفحه، نازل مى‏شود كه نود و نه تاى آن براى كسى است كه در عصر جمعه صد مرتبه قدر را تلاوت كند و در آن يكى باقى مانده هم، براى او نصيب و بهره‏اى است.³³⁰ و دوستان او هر يك به حسب مجاهده‏اش به اين توصيه عمل مى‏نمودند و از بعضى از آنها نقل شده كه [ذكر يونسيه‏] را هزار مرتبه مى‏گفته است.³³¹

109 - ضرورت مواظبت سالك نسبت به نماز اول وقت‏

[اى طالب لقاى حضرت دوست!] بر بنده مراقب است كه در معناى وقت نماز تعقل كند و اگر به اين فكر باشد، لامحاله سعى خواهد نمود كه هر نمازى را در وقت خودش به جاى آورد، زيرا در اخبار، به خواندن نماز در اول وقت بسيار تأكيد شده‏³³² و [از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود:] نماز در اول وقت رضوان و در آخر وقت غفران است³³³ و از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) رسيده كه آن حضرت فرمود: فرداى قيامت شفاعت من به كسى كه نمازهاى واجب را از وقتش به تأخير افكنده، نخواهد رسيد و در صحيحين آمده است كه: فضيلت اول وقت بر آخر وقت، بهتر است براى مرد از مال و فرزند او³³⁴ . ³³⁵

110 - مراقبه سالك نسبت به مسجد

[بدان اى عزيز كه‏] بنده مراقب را سزاوار است كه در معناى مسجد و حق ادب و تعظيم آن، و قبح تخلف از حضور در مسجد، بينديشد و گذشته از ثواب هايى كه براى حضور در مساجد و عبادت در آنها بيان شده، [در اين امر بينديشد كه‏] ذات اقدس حضرت حق در اينكه مساجد را خانه خود دانسته و به بندگان، اجازه حضور در آنها را داده است، منتى بس بزرگ بر بندگان نهاده؛ زيرا مسجد خانه خداست و ذات اقدس حق اين امكنه خاص را محل ملاقات خود و مجلس انس و زيارت خويش قرار داده و با بندگان و زائران خود در اين مكان‏ها معامله حضور و صحبت و همدمى مى‏كند و تعيين مجلس ملاقات و زيارت را هم به ما واگذار نموده و اين خود از بزرگ‏ترين مكارم است.³³⁶

111 - رفتار حضرت حق جل جلاله با بندگانش‏

[بدان اى عزيز!] آنچه از رفتار ذات اقدس حق با بندگانش در جميع ازمنه و احوال دانسته مى‏شود، اين است كه سنت و رويه او با بندگانش بدين گونه است كه ابتدا بردبارى و كرم و احسان و انعام و فضل و بخشش با آنها روبرو مى‏شود. قبل از آفرينش و پس از خلقت، نعمت‏هاى بى شمارى بر آنها ارزانى مى‏دارد و گناهانشان را ناديده مى‏انگارد و از خطاها در مى‏گذرد و به خاطر معصيت و نافرمانى آن‏ها، نعمت هايش را از آنها دريغ نمى‏دارد و با آنها به رفق و مدارا و مهربانى و بزرگوارى معامله مى‏كند. هر چه آنها از او كناره بگيرند او آنها را به خود مى‏خواند و هر چه آنها پشت به او نمايند، او رو به سوى آنها مى‏كند، تا آنجا كه ديگر عناد و انكارشان از حد بگذرد، به گونه‏اى كه حكمت الهى، تنبيه آنها را اقتضا كند؛ در اين هنگام است كه سلطان جلال و قهر حضرت حق ظاهر مى‏شود، قهرى كه هيچ چيز را ياراى مقاومت در مقابل آن نيست.

لطف حق با تو مداراها كند

چون كه از حد بگذرد رسوا كند 337

و با عدل خود، آنها را بازخواست نمايد و به خاطر كارهاى زشت و گناهانشان، آنها را رسوا سازد و به شديدترين وجه از آنها انتقام گيرد.³³⁸

112 - ميزان و ارزش اعمال‏

[بدان اى مريد كمال كه!] هر چه معرفت بيشتر باشد، عمل با ارزش‏تر است.³³⁹ [پس بكوش تا روز به روز و لحظه به لحظه بر معرفتت افزوده شود و در اوقات و ازمان مخصوصه دعا از پروردگارت معرفت طلب نما].

113 - اضطرار سالك و گشايش درهاى قبول‏

[اى عزيز!] نيك بنگر كه در حضور پروردگار، رفتارت چگونه است؛ و تقصير خود را هميشه مد نظر داشته باش، كه همين امر تو را به باب كرم حضرت حق، رهنمون شود. و توفيق رعايت آداب حضورش را از او طلب نما و زبان حالت اين آيه شريفه باشد كه امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء³⁴⁰؛ (آيا كسى هست كه آنگاه كه مضطر و درمانده‏اى او را بخواند، جواب گويد و گرفتاريش را بر طرف سازد؟!) در اين هنگام است كه ابواب قبول به رويت گشوده مى‏شود و آنكه نجات دهنده هر درمانده‏اى است، دعاى تو را اجابت مى‏كند.³⁴¹

114 - قرب الهى، نهايت آرزوى سالكان‏

[بدان اى سالك مراقب كه‏] قرب، سبب قبولى اعمال، بلكه نفس قبولى و هدف قبولى اعمال و نهايت آرزوى هر آرزومندى است.³⁴² و آنچه از اخبار انبياء و اولياء [استفاده مى‏شود اين است كه‏] فوق قرب و لقاء الهى ارتقايى نمى‏باشد³⁴³ [پس به كمتر از آن راضى مشو و هم و قصدت را مناسب با چنين ارتقايى قرار ده و بدان كه ]خير حقيقى خالص از جميع وجوه شر، منحصر در قرب و لقاى اوست.³⁴⁴

115 - ادب حضور سالك در محضر حضرت ذوالجلال‏

[اى سالك مراقب!] به جا است كه براى شناخت آداب حضور حضرت ذوالجلال، آداب حضور سلاطين و حكام را ميزان قرار دهى، پس همچنان كه عظمت اين سلاطين، با عظمت ذات اقدس حق قابل مقايسه نيست، همچنين نسبت حق ادب حضور در محضر پروردگار هم با حق ادب حضور سلاطين و حكام، قابل مقايسه نيست و با توجه به اين امر است كه مى‏يابى نه تو و نه احدى، قدرت مراعات ادب حضور پروردگار را ندارد³⁴⁵.

116 - وقت زيارت حضرت دوست‏

[بدان اى طالب لقاى حضرت دوست كه‏] از مولى اميرالمؤمنين (عليه السلام) در تفسير قد قامت الصلوه رسيده كه آن حضرت فرمود: يعنى وقت زيارت و ديدار فرا رسيد³⁴⁶ . ³⁴⁷

117 - تأثير نماز در ترك گناه‏

[اى برادر عزيز!] روايت شده كه يكى از انصارى كه با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نماز مى‏خواند، مرتكب اعمال زشت هم مى‏شد؛ اين را براى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) بيان نمودند؛ حضرت فرمود: همين نماز، روزى او را از اين كار باز خواهد داشت، طولى نكشيد كه آن مرد توبه نمود³⁴⁸ . ³⁴⁹

118 - طريق كشف قبولى نماز

[اى طالب عروج روحانى!] از امام صادق (عليه السلام) رسيده كه آن حضرت فرمود: هر كس دوست دارد بداند كه نمازش قبول شده است يا نه، پس ببيند كه آيا آن نماز، او را از فحشاء و منكرات باز داشته است يا نه؟ به همان اندازه‏اى كه آن نماز او را از ارتكاب كارهاى زشت مانع شده است، به همان اندازه هم نمازش قبول شده است‏³⁵⁰ . ³⁵¹.

119 - نمازى كه مانع فحشاء و منكر نمى‏شود

[اى مريد كمالات معنوى!] اين مطلب كه نماز مى‏بايست آدمى را از ارتكاب فحشاء و منكرات بازدارد، حقيقتى است كه هيچ راه گريزى از آن وجود ندارد، زيرا قرآن به صراحت اين خاصيت را براى نماز اثبات مى‏كند. پس نمازى كه اين خاصيت در او نباشد و تنها صورت نماز در آن يافت شود، لامحاله آن نماز عملى برخواسته از نفاق خالص خواهد بود؛ زيرا اگر ذره‏اى از روح نماز با خود مى‏داشت، به همان اندازه انسان را از فحشاء و منكرات باز مى‏داشت. پس نمازى كه در اين جهات منشاء اثرى نشود، معلوم است كه از روح نماز، بهره‏اى براى آن نيست و نمازى كه از حقيقت نماز، ذره‏اى در آن نباشد، آن نماز از نفاق خالص نشأت گرفته و نفاق هم كه بدون شك سبب دورى انسان از خدا مى‏شود.³⁵²

120 - نمازى كه سبب دورى بنده از خدا مى‏شود.

[اى طالب مقامات معنوى!] نمازى كه قطعاً سبب دورى بنده از خدا مى‏شود، نمازى است كه جميع اجزايش از جميع مراتب روح، خالى باشد و اين چنين نمازى در ميان معتقدين به نماز، خيلى كم است، حتى عوام؛ زيرا نماز آنها هم اگر از روى اعتقاد باشد، نه به خاطر ريا، لامحاله همان اولين لحظه‏اى كه مى‏خواهند وارد نماز شوند، توجهى دارند و اين خود، همان روح نماز است و چنين نيست كه تمام اجزاء نمازش فاقد جميع مراتب حضور باشد ولو در ظاهر قلب يا بطن آن؛ زيرا براى حضور، مراتبى است و در انجام اعمال گاهى مى‏شود كه قلب، به تمام حقيقت و سر و ظاهر و باطنش، حضور دارد و گاهى ظاهر قلب نزد چيزى است و باطن آن به امر ديگرى مشغول است و گاهى باطنش نزد چيزى است و ظاهرش در پى فكر ديگرى است. پس نمى‏شود كه كسى كارى انجام دهد و فاقد جميع مراتب حضور باشد و چنين عملى جز از شخص خواب و ساهى و امثال اين‏ها سر نمى‏زند.³⁵³

121 - نماز فاقد روح‏

[اى عزيز!] نمازى كه از جميع وجوه، فاقد روح و از جميع جهات، بدون حضور قلب باشد، اين نماز ثمره‏اى جز دورى بنده از خدا نخواهد داشت و اين نماز، نماز كسى است كه براى ريا و يا از روى استهزاء و مسخره نماز بخواند، والا نمازى كه يك دهم و يا بيشتر از آن با حضور قلب انجام گيرد، به همان اندازه، مورد قبول واقع مى‏شود.³⁵⁴

122 - خروج نامت از كدامين ديوان؟!

[اى طالب مقام قرب!] بنگر كه حالت چگونه است و از كدامين ديوان اسمت خارج مى‏شود؟! آيا نامت در دفتر مؤمنين و مقربين ثبت شده است؟!³⁵⁵ [همين كه ترديد دارى و نمى‏دانى، كافى است كه تو را به يك مراقبه و محاسبه دائمى در اين باقيمانده عمر وادارد و تلاش جدى براى ثبت اسمت در ديوان بندگان مقرب الهى داشته باشى‏].

123 - مبادا حالت چون حال ملحدين باشد

[اى سالك مجاهد!] بر حذر باش از اين كه حالت چون حال ملحدين باشد كه وجود جهنم و عدمش برايت يكسان باشد.³⁵⁶

124 - ايمان ظاهرى مغرورت نكند

[اى عزيز!] مبادا به ظواهر عقايد حقه، از ايمان به خدا و روز آخرت بدون اين كه از اين ايمان، خوف و رجاء برايت حاصل شود، مغرور گردى؛ زيرا آن موجودى كه اثرى نداشته باشد، هم چون معدوم خواهد بود. ³⁵⁷

125 - نشانه‏هاى صدق خوف‏

[اى سالك طريق قرب!] نفست را اگر ادعاى خوف نمود در بوته آزمايش در آور، چرا كه براى خوف آثارى است، اما اثر خوف در بدن، به زردى چهره و گريه بسيار، و در جوارح به خوددراى از معاصى و مقيد بودن به طاعات و تلافى آنچه در گذشته از انسان فوت شده و آمادگى جهت بندگى خدا در آينده و در قلب، به خشوع و استكانت‏³⁵⁸ و دورى از كبر و غرور و كينه و حسد است‏³⁵⁹.

126 - توصيه‏اى به سالكان مراقب‏

[بدان اى سالك مراقب كه‏] كمترين درجه خوف، اثرش خوددارى از گناهان است و اين مرتبه را ورع مى‏گويند و مرتبه وسط آن، ترك مشتبهات است و اين مرتبه متقين است و بالاتر از اين مرتبه، ترك امورى است كه انجام آن عيبى ندارد [به جهت خوف از اينكه مبادا گرفتار امورى شود كه ارتكاب آنها عذاب الهى را به دنبال دارد] و اگر تجرد براى خدمت، ضميمه اين مرتبه گشت و آدمى خود را تنها براى بندگى خدا وقف نمود، چنين كسى ديگر آنچه را كه درش سكونت نمى‏كند، نمى‏سازد و آنچه را كه نيازى ندارد، جمع نمى‏كند و به دنيا التفاتى ندارد؛ چرا كه مى‏داند از اين دنيا بايد مفارتت كند و يك نفس از عمرش را براى غير خدا صرف نمى‏كند. گفته شده‏³⁶⁰ چنين كسى را سزاوار است كه صديق بناميم.³⁶¹

127 - اصل و ريشه خوف‏

[بدان اى عزيز كه‏] اصل و ريشه خوف، ايمان به خدا و روز قيامت و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ است؛ خواه اين ايمان، از روى تقليد و به مجرد شنيدن براى انسان پيدا شده باشد، يا از روى تحقيق و برهان و يا كشف و مشاهده.
اما خوف و ترسى كه برخواسته از ايمان تقليدى است، شبيه ترس كودك از مار است؛ زيرا او چون از مادرش شنيده كه مار، انسان را مى‏گزد و مى‏كشد و پدر و مادرش را ديده كه از مار مى‏گريزند و از ديدنش وحشت مى‏كنند، اين ترس براى او حاصل شده و تقويت مى‏شود. و خوفى كه بر خواسته از ايمان تحقيقى باشد، شبيه خوف عقلاء از آنچه كه عقل حكم به ضرر و موجب هلاكت بودن آن مى‏كند مى‏باشد و هر چه مبادى و اصول اين ترس، به حس نزديك‏تر باشد و انسان بيشتر به ياد او و به فكرش باشد، اين خوف بيشتر مى‏شود. و خوفى كه ناشى از كشف و شهود باشد، آن خوفى است كه جميع فضايل خوف را در بر دارد و هر شهوت و غضبى را كه در دل او باشد مى‏سوزاند و همه چيز را از ياد مى‏برد و براى مؤمن، هم و غمى جز آنچه كه از آن مى‏ترسد و نجات و خلاصى از آن، باقى نمى‏ماند. و براى اين مرتبه از خوف هم باز مراتبى است و آن كس كه مثلاً آتش جهنم را شهود نموده، خوفش به اندازه كسى كه عذاب بعد و حجاب از لقاء پرودگار را شهود نموده نخواهد بود.³⁶²

128 - فرق بين آتش دوزخ و آتش فراق‏

[اى طالب وصال حضرت جانان!] اگر خواستى كه فرق بين عذاب آتش دوزخ و عذاب آتش فراق را دريابى، بين عالم حسى و عالم عقلى و درك حس و عقل مقايسه نما، زيرا نسبت حس به عقل، چون نسبت قطره با دريا، بلكه از اين هم بيشتر است.³⁶³

129 - وزش نفحه رحمت الهى بر قلوب خائفان‏

[بدان اى عزيز كه‏] خوف بعد و حجاب، براى مقربان درگاه الهى قطعاً مايه هلاكت آنهاست، ولى چون ذات اقدس حق، خود سياست قلوب اوليايش را به عهده دارد، هرگاه كه مبادى اين خوف، در دل‏هاى آنها فزونى گيرد و دل‏هاى آنها را بسوزاند و آنها را به هلاكت نزديك سازد، نفحه‏اى از نفحات رحمتش بر آنها وزيدن گيرد و قطره‏اى چند از باران رجاء و اميدوارى بر دل‏هاى مرده آنان فرو بارد و آنها را دوباره زنده گرداند، تا كه حكم و حكمتش را درباره آنها جارى سازد و اجلى كه براى آنها مقرر داشته نزديك شود. اين زمان است كه بساط خوف و رجاء را در هم پيچد و شوق لقاى محبوب بر دل‏هاى آنها غلبه كند به گونه‏اى كه اشتياقشان به مرگ، بيشتر از اشتياق طفل به پستان مادر گردد³⁶⁴، و شايد آنچه كه ما گفتيم، معامله او با بعضى از اوليايش باشد و با هر يك از رفتارهاى خاص داشته باشد، كه همه آنها ناشى از كرم و بخشش و رأفت و مهربانى و فضل و احسان او و مناسب حال آن ولى، در راه ترقى به آن مقامات و درجات عاليه‏اى كه به مقتضاى اسماء و صفاتش براى آنها مقرر داشته مى‏باشد.³⁶⁵

130 - طريقه رفع موانع فعليت يافتن خوف‏

[بدان اى مريد راه آخرت كه‏] هر مؤمنى مى‏بايست فى الجمله آنچه كه مقتضاى خوف از خدا و روز قيامت است در وجودش باشد، حال گاهى ايمان كسى ضعيف است، در نتيجه خوف او هم اندك خواهد بود و گاهى كسى ايمانش قوى است و خوف او هم بسيار است، ولى از فعليت يافتن اين خوف مانعى جلوگيرى مى‏كند، علاج اين درد، يا به تقويت ايمان است و يا به رفع آن مانع.
اما اولى كه تقويت ايمان باشد، اينجا محل بيان آن نيست و دومى كه رفع مانع باشد، در اينجا بازگشت به دو امر است: يكى غفلت دل از بهشت و دوزخى كه به آن ايمان آورده است و دوم غلبه محبت دنيا بر قلب به گونه‏اى كه دل او به مرض عشق به دنيا گرفتار شده است.
اما امر اول؛ علاجش موعظه و يادآورى و تذكر اسباب خوف از عذاب‏هاى دنيوى و اخروى است؛ و قرائت آيات عذاب و تكرار آنها و تفكر و تأمل در آن آيات و تصور گرفتارى خويش در آن عذاب‏ها در هر شب و روز لااقل دو مرتبه و اگر امكان داشت بيشتر، به گونه‏اى كه در هر مرتبه، يك ساعت يا دو ساعت، آيات عذاب را تكرار كند بسيار نافع و اثرى تام و كامل خواهد داشت و همنشينى با خائفين و مشاهده حالات آنها نيز فوز عظيمى است و اگر به چنين كسانى دسترسى نبود، شنيدن احوالات آنها نيز مؤثر خواهد بود.
و اما امر دوم كه غلبه محبت دنيا بر قلب باشد، علاج آن تقويت انگيزه‏هاى دينى و تضعيف انگيزه‏هاى هوى و هوس و محبت دنياست، زيرا قلب پيوسته معركه جنگ بين دو لشكر است تا آن گاه كه يكى بر ديگرى غالب آيد و قلب را مالك شود و حكمران دل گردد و ساير اعضاء و جوارح را كه به منزله سپاهيان دل هستند، هر گونه كه بخواهد به كار گيرد. بيان اين مطلب كه تقويت انگيزه‏هاى دينى، بر انگيزه‏هاى شهوانى و برترى دين بر هوى باشد، نيازمند مثالى است؛ به عنوان مثال اگر خواستيم كه عقل و شرع، حاكم بر شهوت شوند، مى‏بايست كه شهوت را تضعيف و عفت را تقويت كنيم‏³⁶⁶ . ³⁶⁷

131 - طريقه تضعيف شهوت‏

[اى سالك مجاهد!] تضعيف شهوت به انجام سه امر است:
اول: قطع اسباب خارجى آن، كه عبارت از خوردن غذاهاى رنگارنگ و مقوى، هم از حيث نوع و هم از حيث مقدار مى‏باشد، پس مى‏بايست كه مريد، از خوردن غذاهاى مقوى بپرهيزد و از پرخورى بر حذر باشد، و لذا شرع براى شكستن شهوت، دستور به گرفتن روزه داده است‏³⁶⁸.
دوم: قطع اسبابى كه باعث تهييج شهوت مى‏شود، مثل نگاه كردن به مناظر شهوت‏انگيز، چون نگاه باعث هيجان قلب مى‏شود و قلب قوه شهويه را به حركت در مى‏آورد و اين امر با كناره‏گيرى و احتراز از اماكنى كه گمان رؤيت مناظر شهوت‏انگيز و صورت‏هاى زيبا در آن مى‏رود، ميسر مى‏شود و به همين خاطر است كه شرع از نگاه به زن‏ها و پسران زيباروى منع نموده است و تير نگاه، از كمان صورت‏هاى زيبا و از راه ديده بر دل مى‏نشيند³⁶⁹ و سپرى جز ديده بر هم نهادن و گريختن و فرار كردن از اماكنى كه احتمال ديدن مناظر شهوت‏انگيز در آن است، براى آن نيست.
سوم: نفس را از راه مباح كه نكاح مى‏باشد به خواسته‏اش رسانيدن‏³⁷⁰.

132 - طريقه تقويت عفت‏

[بدان اى عزيز كه‏] تقويت عفت به دو امر است:
يكى تذكر فوايد و ثمرات دنيايى عفت و پاكدامنى و ثواب‏هاى اخروى آن كه در آيات و روايات آمده است؛ و دوم، در ميدان جنگ بين عفت و شهوت، عفت را غالب نمودن و اين با عمل به مقتضاى عفت تدريجاً حاصل مى‏شود و هر بار از مرتبه قبل آسان‏تر مى‏گردد، تا آنجا كه ديگر براى خصم نيروى مقابله باقى نمى‏ماند³⁷¹.

133 - اقسام خوف‏

[اى سالك عزيز! ]خوف را مى‏توان به ناقص و معتدل و زايد، تقسيم نمود: خوف ناقص خوفى است كه دل را به درد آورد و اشك را جارى سازد، ولى در قابل محرمات و شهوات نتواند مانع انسان شود و آدمى را بر مجاهده و انجام عبادات بر نينگيزاند و هر گاه آيه‏اى يا روايتى در وصف جهنم و شدت عذاب آن بشنود، بگيريد و چون بگذرد، اثر آن از بين برود و او را مانع ورداع نباشد؛ مثل رقت قلبى كه در زن‏ها هست. اين خوف، خوفى است ناقص و به خاطر ضعف اثر آن، وجودش مانند عدمش مى‏باشد و عامه مردم چنين هستند.
و خوف معتدل خوفى است كه انسان را به انجام اعمال نيك و تقوا و جهاد با نفس برانگيزاند و اين خوف، در همه درجات آن نافع و سودمند بوده و براى آن ثواب‏هاى فراوان مى‏باشد.
و خوف زايد خوفى است كه به يأس و نااميدى منتهى شود و آدمى را از عمل باز دارد و يا اين كه به مرگ و هلاكت انسان و يا اخلال عقل او منجر شود و چنين خوفى از همه اقسامش نهى شده است و علت اين نهى اين است كه خوف، فى نفسه و به خودى خود از فضايل نيست تا هر چه بيشتر شود بهتر باشد، بلكه خوف، يك نقص است و اگر مى‏بينيم كه در زمره فضايل قرار گرفته، به خاطر اين است كه به واسطه آن، نقص مهمترى رفع مى‏شود و چون چنين است، اگر اين خوف از حد خودش تجاوز نمود، به گونه‏اى كه در رفع آن نقص ديگر، كارساز نبود يا بر آن افزود، قبيح خواهد بود³⁷².

134 - هراس از سوء خاتمه‏

[اى طالب حسن عاقبت!] سوء خاتمه كار انسان در هنگام مرگ، خود مسئله‏اى بس مهم است؛ حال اين امر خواه به اين باشد كه در هنگام مرگ پرونده عمل آدمى با كفر و انكار حق بسته شود و يا با فسق و فجور و يا نقصى ديگر پايان پذيرد و بندگان كامل پروردگار، از همين امر پيوسته در هراس بوده و بر اين امر مى‏گريستند. و اين سوء عاقبت كار، كاشف از سوء پيشنه آدمى است و ايمنى خاطر، جز با خلاصى از اين مرحله براى انسان حاصل نمى‏شود³⁷³.

135 - منشأ سوء خاتمه‏

[اى مريد راه آخرت!] سوء خاتمه كار يا با كفر و انكار حق است و اين در صورتى است كه در سكرات مرگ كه به واسطه اضطراب روح، بعضى از احوالات آخرت براى انسان مشهود مى‏گردد و پرده‏ها اندكى به كنار مى‏رود، انسان به واسطه عقايد نادرست و ملكات ناپسند و يا بر اثر اعمال گذشته برايش حالتى پديد آيد كه موجب شك و يا انكار او شود و اين شك و انكار، بر قلب او غلبه كند و پرونده كار او در همين حالت بسته شود، كه اين سبب خلود و جاودانگى او در آتش خواهد گشت؛ و يا به فسق و فجور، نامه عمل انسان پايان مى‏پذيرد و اين در صورتى است كه انسان بر انجام بعضى از گناهان اصرار داشته باشد و بر اثر اصرار بر آن گناه و تكرار آن معصيت، محبت آن گناه در دل او ريشه دوانيده و ياد آن گناه در نظرش مجسم شود و ميل به انجام آن در او پيدا شود و در همان حال كه وجه روحش به عالم طبيعت و روى دلش به سمت دنياست، جانش گرفته شود، چنين كسى كه سرش را به طرف دنيا برگردانيده و قبض روح شده است، از لقاء پروردگار محجوب خواهد بود و آن گاه كه انسان از خدايش محجوب گشت، عذاب بر او نازل مى‏شود و آثار گناهانش ظاهر مى‏گردد؛ چون انسان بر همان چيزى كه بر آن زندگى مى‏كرده مى‏ميرد و بر آنچه كه بر آن مرده زنده مى‏شود؛ يعنى حالش در هنگام مرگ، همان حالى است كه در زندگى از نور اعمال و ظلمت آن كه منشاء ثواب و عقاب و بلكه عين ثواب و عقاب است، ولى به غير صورت جزائى آنها بر قلبش غلبه داشته است؛ پس هرگاه كه صورت روح به عالم برزخ برگشت، صورت آثار اعمال او هم به صورت برزخى و جزائى آن بر مى‏گردد، و ظلم مثلاً به ظلمت بدل مى‏شود و درهم و دينارهايى كه از بابت زكات نزد او بوده و از اداء آنها بخل مى‏ورزيده، آتشى مى‏شود كه پيشانى و پشت او با آنها داغ مى‏شود³⁷⁴ . ³⁷⁵

136 - صور برزخى و تعبير خواب‏

[اى عزيز!]براى هر چيزى در هر عالمى، صورتى غير از صورت آن در عالم ديگر است و آنچه را كه انسان در خواب مى‏بيند و وقايعى را كه در آينده مى‏خواهد واقع شود، و به صورت‏هاى برزخى، آن را در خواب مشاهده مى‏كند، از همين باب است و لذا آنان كه حقايق صورت‏هاى برزخى را مى‏دانند، اين گونه رؤياها را تعبير مى‏كنند و قضيه هم همان مى‏شود كه آنها گفته‏اند. به عنوان مثال، در زمان حجاج مردى در خواب ديد كه بر ديوار مسجد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كبوتر سفيد و زيبايى نشسته است، ناگهان بازى آمد و او را ربود. اين خواب را بر ابن‏سيرين عرضه داشت، ابن سيرين گفت: اى رؤياى صادقه‏اى است و تعبيرش اين است كه حجاج دختر عبدالله ابن جعفر را به حباله‏³⁷⁶ نكاح در خواهد آورد. چند روزى نگذشت كه اين ازدواج واقع شد؛ از ابن سيرين از وجه اين تعبير سؤال شد، گفت مسجد، صورت خانواده شريف است و كبوتر، صورت دختر بزرگان و باز، صورت مرد قدرتمند ستمگر است و امروز در مدينه بيتى شريف‏تر از بيت عبدالله ابن جعفر نيست و در آن خانه، دخترى زيباتر از دختر عبدالله و در ميان مردان، قدرتمندتر از حجاج نمى‏باشد. لذا اين رؤيا را اين گونه تعبير نمودم‏³⁷⁷.

137 - معناى سوء خاتمه‏

[اى طالب لقاء الهى!] معناى سوء خاتمه كار انسان اين مى‏شود كه انسان در مدت عمر آثار ظلمانى و سمى و آتشينى براى روحش كسب كند و چون نزديك مرگ شود و انسان در حال احتضار باشد، همان خوى و خصلتى كه در تمام عمر بر او غلبه داشته، در نظرش مجسم مى‏شود و او بدان ميل مى‏نمايد و روحش در همان حال، قبض مى‏شود و چون روح به عالم ديگر منتقل شد، آن عمل هم به صورت ديگرش كه صورت برزخى آن مى‏باشد، بر او عرضه مى‏شود و او بدان عمل معذب مى‏گردد تا اين كه حال، منقضى شود و آن اثر رو به تمامى نهد؛ آن زمان است كه با انقضاء ظلمت و تاريكى اعمال زشتى كه در قلب او رسوخ نموده بود، نور ايمان ظاهر مى‏شود و رحمت و عفو الهى او را فرا مى‏گيرد، اين در صورتى است كه آثار اعمال زشت و عفو الهى او را فرا مى‏گيرد، اين در صورتى است كه آثار اعمال زشت، ضعيف باشد؛ ولى گاه مى‏شود كه اين آثار قوى است و در برزخ، پايان نمى‏پذيرد و براى روز قيامت باقى مى‏ماند و اگر چنين بود، باز در قيامت، آن عمل زشت به صورتى كه مناسب با عالم قيامت است در مى‏آيد و باز يا در خلال مدت قيامت و در بعضى از مواقف آن، آثار آن عمل پاين مى‏پذيرد و يا اين كه بز هم باقى مى‏ماند و او را داخل جهنم مى‏كند و در آنجاست كه بقيه آثار آن، به عرصه ظهور و بروز مى‏رسد تا پايان يابد³⁷⁸.

138 - معناى ثواب و عقاب حضرت حق جل جلاله‏

[اى عزيز!] ثواب، عبارت از اين است كه عمل تو به گونه‏اى باشد كه اقتضاى بخشش بهشت و حور و قصور و ساير آثار خير را از ناحيه پروردگار به تو را داشته باشد؛ همچنين عقاب، عبارت از اين است كه خدا از عمل تو آتشى بيافريند كه تو بدان معذب باشى‏³⁷⁹.

139 - سر به كفر و جحود كشيده شدن عاقبت آدمى‏

[اى طالب سعادت ابدى!] آنچه سبب مى‏شود كه عاقبت كار انسان به كفر و انكار حق بكشد، دو امر است:
يكى اين است كه انسان در ذات خداوند و صفات و افعال او عقيده‏اى بر خلاف حق داشته باشد و هنگام مرگ كه پرده‏ها اندكى به كنار مى‏رود و بعضى از حقايق آشكار مى‏شود، او آنها را بر خلاف اعتقادات خود بيابد، اين سبب شك او در ساير معارف ايمانيش مى‏شود و پرونده‏اش با شك پايان مى‏يابد. و گفته شده‏³⁸⁰ كه: زهد و صلاح هم آدمى را از اين خطر نمى‏رهاند؛ ولى به گمان من، زهد و صلاح اگر واقعى باشد، او را از اين خطر نجات خواهد داد، حال يا سبب نجات او مى‏شود و يا خود آن فى نفسه و به خودى خود وسيله نجات از اين خطر است؛ بلكه مى‏توان گفت سبب اصلى وقوع انسان در اين مهلكه چيزى جز پيروى از هوى و هوس و فساد نيست.
بعضى گفته‏اند:³⁸¹ مردمان ساده دل و بلهاء، از اين خطر در امان هستند؛ ولى براى من اين مطلب محقق نشده است، زيرا آنها غالباً به بعضى از امور غير واقعى معتقدند و چون در هنگام مرگ، خلاف معتقدات خود را مشاهده كنند، در عقايد خود شك نموده و نسبه به عقايد صحيحشان هم ثابت نخواهند ماند؛ بلى ممكن كسى بگويد در ميان اين طبقه، چنين افرادى خيلى كم است، زيرا براى آنها اعتقاد راسخى در باب صفات و اسماء الهى نيست.
به عقيده من تنها عاملى كه مايه نجات انسان از اين خطر بزرگ مى‏شود، پس از فضل و عنايت پروردگار، اين است كه مؤمن زيرك باشد و به نظر و فهم خودش خيلى اعتماد نكند و از لطف خدا خود را بى نياز نداند، بلكه در نجات از كفر و ضلالت، به او توكل كند و در اين مورد بسيار خدا را بخواند و بگويد: اللهم ثبتنى على دينك و لا تزغ قلبى بعد اذ هديتنى ³⁸² و يا اين دعا را بخواند: اللهم عرفنى نفسك فانك ان لم تعرفنى نفسك لم اعرف نبيك، [رسولك‏]، اللهم عرفنى نبيك [رسولك‏] فانك ان لم تعرفنى نبيك [رسولك ]لم اعرف حجتك، اللهم عرفنى حجتك فانك ان لم تعرفنى حجتك ظللت عن دينى.³⁸³
دومين عاملى كه سبب سوء خاتمه كار انسان و كفر و انكار او در هنگام مرگ مى‏شود، در اصل، ضعيف ايمان و در كنارش استيلاء محبت دنيا بر قلب است، زيرا ايمان كه ضعيف شد، محبت خدا هم ضعيف مى‏شود و محبت دنيا قوت مى‏گيرد و قوى بر ضعيف غالب مى‏آيد، تا آنجا كه مكانى براى محبت خدا باقى نمى‏ماند، مگر از جهت حديث نفس كه براى آن هم اثرى در مخالفت با هوى و هوس و شيطان نيست. و اين سبب مى‏شود كه روز به روز انسان بيشتر در گرداب شهوات و گناهان فرو رود تا اين كه قساوت و تاريكى، قلب را به يك باره فرا گيرد و از تراكم ظلمت گناهان، دل سياه شود و نور ايمان، اندك اندك به خاموشى گرايد، به گونه‏اى كه روشنايى براى آن باقى نماند و چون سكرات‏³⁸⁴ مرگ فرا رسد و او به جدايى از اين دنيا كه محبوبش گشته، يقين نمايد و خدا را باعث اين كار بداند، بيم اين مى‏رود كه محبت دنيا و ناراحتى جدايى و فراق او، در باطنش اثر بگذارد و بر اين تقدير خداوندى اعتراض كند و آن را انكار نمايد و همان محبت ضعيفى كه از خدا در دل او بود، به بغض و كينه بدل شود، كه اگر در چنين حالى قبض روح شود، در حالى مرده است كه دشمن خدا بوده است و در مورد بعضى از معاصى مثل ترك فريضه حج آمده است كه مرتكب آن يا يهودى و يا نصرانى از اين دنيا مى‏رود³⁸⁵ و اين خاصيت آن عمل است‏³⁸⁶.

140 - نقش گناه و خواطر ناپسند در سوء خاتمه‏

[بدان اى مريد راه آخرت كه‏] سبب سوء خاتمه كار انسان و بسته شدن پرونده عملش با فسق و گناه، به اين است كه ايمان كسى قوى باشد، ولى مرتكب گناه هم بشود و در پى شهوات و خواسته‏هاى نفسانى هم باشد، همين امر سبب مى‏شود كه هنگام اضطراب روح و ضعف عقل، گناهان در نظر انسان مجسم شود و انسان در حال تمايل به گناه و رغبت به معصيت، جانش گرفته شود كه همين ميل به گناه، حجاب بين او و خدايش مى‏شود و مايه عذاب او مى‏گردد، ولى عذابى كمتر از عذاب آن دسته‏اى [كه عاقبتشان در اثر عقايد باطله و يا ضعف ايمان به كفر و حجود كشيده مى‏شود.] چنين كسى به اندازه غلبه ظلمت گناه بر سر قلبش عذاب مى‏شود و همين افراد هستند كه عفو و مغفرت الهى و شفاعت اولياى دين درباره آنها اميد مى‏رود.
و كسانى كه بسيار به ياد خدا و روز قيامت هستند و بر طاعت و بندگى خدا مواظبت دارند، از اين خطر به دور هستند، زيرا قلب در هنگام ضعف و ميلش به باطن، آنچه كه يادش در گذشته بر او غلبه داشته و محبتش در دل رسوخ نموده، در او تصور مى‏شود و برايش مجسم مى‏گردد و قلب هم جوارح و اعضاء را به آن مشغول مى‏گرداند، چنان كه حكايت كنند كه: بقالى در حال احتضار بود، هر چه اطرافيان شهادتين را به او تلقين مى‏نمودند او مى‏گفت: چهار تا، پنج تا، شش تا و هر آنچه آنها مى‏كردند كه او شهادتين را بر زبان جارى كند، او به گفتن همان الفاظى مشغول بود كه در زندگى اكثراً بر زبان داشت‏³⁸⁷.
و گفته شده: آنچه كه بايد از وقوع آن در دم مرگ ترسيد، خطورات قلبى ناپسندى است كه خاطر انسان مى‏گذرد³⁸⁸. ³⁸⁹

پى‏نوشتها:‌