248 - معرفه الله، مهمترين شرط دعا

[بدان اى عزيز كه‏] مهمترين چيز در دعا اين است كه [دعا كننده ]آن كسى را كه مى‏خواند، بشناسد و اميد پاسخ و اجابت از او داشته باشد و اغلب مردم در شناسايى خدا مبتلا به تنزيه صرف مى‏باشند، كه مستلزم ابطال و تعطيل است و پاره‏اى نيز خيال مى‏كنند كه خدا چيزى ميان خالى و محيط و بر بالاى افلاك است و از اين جهت، خدا و معبودى را مى‏خوانند كه در مكان دور و در سمت بالا مى‏باشد و مى‏پندارد كه عالم و خودشان، جوهر و بى نياز و قائم به ذات نفس هستند.⁶⁶⁷

249 - شرايط دعا كردن‏

[اى عزيز! ]مهمترين چيز در دعا كامل نمودن شرايط آن است و كمال شرايط آن به اين است كه خداى را به معرفت اجمالى و به گونه‏اى كه در خور شأن دعا كننده است بشناسد، و هنگام دعا او را حاضر در پيش خود بداند، بلكه دعاى خود را كه بر زبانش جارى شده است، از ناحيه خدا ببيند [اى دعا از تو، اجابت هم زتو] و به عنايت خداوند حسن ظن داشته باشد و گمان نيك ببرد و به اجابت او در صورتى كه [مضمون ]دعا به صلاحش باشد اميدوار باشد.
و در اول دعاى خود از اسماء جماليه خدا يا آنچه مناسب دعايش مى‏باشد، ذكر كند و خداى تعالى را تمجيد كرده و ثنا گويد و در دنبال آن، هفت مرتبه يا ارحم الراحمين بگويد و به گناهان و عيوب خود و استحقاق نداشتن خويش براى اذن در دعا و اجابت آن، اعتراف نمايد.
سپس بر پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و آل او (صلى الله عليه و آله و سلم) صلوات بفرستد و به آنها توسل بجويد و خداى را به حق آنها براى اجابت دعا، قسم بدهد و بهتر آن است كه مطلوب و خواهش خود را مستقلاً ياد نكند، بلكه آن را شرط و قيد و صفتى براى صلوات بر آنها قرار دهد، مثلاً بگويد: [اللهم ]صل عليهم صلوه تغفره بهاذنوبى.⁶⁶⁸
سپس دعاى خود را نيز به صلوات بر آنها و به گفتن ماشاءالله لاقوه الا بالله ختم كند و در موقع دعا بگيرد، هر چند به اندازه بال مگس باشد. و اين مطلب را حتماً چهار بار تكرار كند، زيرا خداوند، گدا و سائل لجوج را دوست مى‏دارد.⁶⁶⁹ و بايد مراقب باشد كه عملش با صلوات در تضاد نباشد، زيرا معناى صلوات مخالف با اذيت و آزار است.
پس [اى عزيز!] هرگاه كه بر پيامبر و آل او - صلوات الله عليهم - درود فرستادى مواظب باشد كه با عملت [آنان‏] را آزار ندهى كه در اين صورت قولت با عملت مخالف خواهد بود.⁶⁷⁰

250 - ضرورت تقويت ايمان به وعده‏هاى الهى براى سالكان طريق قرب‏

[اى مريد راه آخرت‏] بر سالك لازم است كه اعتقاد خود را به صدق و راست كردارى خداوند در وعده‏ها و مواعيدش تقويت نمايد و درباره اين وعده‏ها و مواعيد و بلندى پايه سعادت آن، تفكر كند و اطمينان نداشته باشد بلكه گمان هم نبرد كه در سال آينده، توفيق تدارك براى او باقى بماند و در چنين حال، براى او سخت خواهد بود كه آن حا لو مقام را به طور مهمل بگذارد و بگذرد، به ويژه كه شدت احتياج خود را در فردا، در حضور ملك جبار براى پرداختن حساب در آن روز عظيم و بزرگى كه اعظم و بزرگتر از آن نمى‏باشد، احساس كند.⁶⁷¹

251 - مراقبه سالك در روز مبعث‏

[بدان اى سالك طريق كه‏] چيزى در شرف، بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) برترى نجسته است و او سرور تمام خلق خدا و اشرف و نزديك‏ترين، و محبوب‏ترين آنها در نزد خداست و اوست نور نخستين و حجاب اقرب و عقل اول و اسم اعظم؛ و براى هيچ كس اين صفات نباشد، خواه نبى مرسل و ملك مقرب؛ و اوست رحمه للعالمين.
پس به قدر شرف وجود اشرف او و خيرات مبعث شريف او، شرف اين روز و نور و خير و بركات آن را بزرگ بشمارد؛ و به همان اندازه، حق شكر او براى امت و شيعيان آن حضرت در نزد خرد عقول، بزرگ مى‏باشد.⁶⁷²

252 - ريشه جديت نداشتن و مسامحه كارى‏

[اى عزيز!] آنچه من براى اغلب مسلمانان گمان مى‏برم اين است كه مسامحه آنها العياذ بالله از روى تصديق نكردن و قبول نداشتن و بى ايمانى نيست، بلكه از كثرت ابتلا و آلودگى آنها به زخارف و تجملات و زيبايى‏هاى اين دنياى دون و پست است و تكاثر و افزون‏طلبى، آنها را بازداشته تا قبور خود را ديدار كنند و ذكر دنيا آنها را از ذكر پروردگارشان غافل ساخته و از فهم مبدأ و معادشان مانع گرديده است.⁶⁷³

253 - ضرورت توجه سالك به مناجات شعبانيه در تمام ايام سال‏

[اى سالك الهى! توجه داشته باش كه ]مناجات شعبانيه مناجاتى است كه براى اهلش عزيز و گرامى مى‏باشد و براى خاطر آن با ماه شعبان انس مى‏گيرند: بلكه انتظار آن را مى‏كشند و مشتاق آمدن ماه شعبان مى‏گردند و در آن مناجات، علوم سرشارى در كيفيت معامله بنده با خداى جل جلاله مندرج است و وجوه ادب در طريق معرفت حق و خواستن، و دعا و استغفار نمودن نسبت به خداى جل جلاله بيان شده و استدلالات لطيفه و جالب توجهى كه سزاوار مقام عبوديت است جهت استحكام مقام اميدواريى كه مناسب حال مناجات مى‏باشد در بردارد. و [در آن ]دلالات صريحه واضحه و روشنى در معناى لقاء الله و قرب به خداوند و نظر كردن به سوى او، تنظيم شده است كه به آن وسيله، شبهات سالكان و شكوك منكران و وحشت اهل ربيه و شك را برطرف كرده و اشاره‏اى به معرفت و شناخت نفس است كه طريق معرفت رب مى‏باشد، بنا بر تفسيرى كه شخص جليل و بزرگى از اهل معرفت، نسبت به بعضى از فرازهاى آن نموده است.
بر سالك است كه بعضى از فقرات آن را در تمام سال ترك نكند و در قنوتهاى نمازهاى خويش و ساير حالات سنيه و عالى خود بسيار به آن با خداى خود مناجات كند.
و بايد غافل نباشى در موقعى كه مى‏گويى: و انر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجت النور فتصل الى معدن العظمه و تصير ارواحنا معلقه بعز قدسك.⁶⁷⁴ و [سالك بايد تأمل نمايد كه آيا در قلب او چشمى هست كه به وسيله آن درك نور كند؟! و پرده‏ها و حجاب‏هاى نور چيست؟ و آن چيز كه به نور، محتجب و به معدن عظمت، متصف است چه مى‏بادش؟ تا اينكه بداند چه مى‏گويد و از پروردگارش چه مى‏خواهد كه به او بدهد.⁶⁷⁵

254 - لزوم توجه سالك به خواسته‏هاى خود در دعا و مناجات‏

[اى عزيز!] انسان چون نشناسد آنچه را كه از پروردگارش سؤال و درخواست كند و اصلاً [نداند كه از او چه مى‏خواهد]، بر او صدق نمى‏كند كه از پروردگار خود فلان چيز را خواسته است، بلكه صدق مى‏كند كه الفاظى را قرائت كرده [و به زبان آورده‏]؛ و خواننده الفاظ، غير دعا كننده و خواهنده است‏⁶⁷⁶ و خداى تعالى مى‏فرمايد: ادعونى استجب لكم⁶⁷⁷ و نيز مى‏فرمايد: ادعونى استجب لكم⁶⁷⁸ و گويد: واسئلوا الله من فضله⁶⁷⁹؛ ان الله كان بكم رحيماً⁶⁸⁰ و نمى‏فرمايد كه الفاظى بخوانيد!⁶⁸¹

255 - مناجاتى كه از بركات آل محمد (عليه السلام) است‏

[اى طالب قرب الهى! بدان كه مناجات شعبانيه‏] مناجاتى جليل و نعمتى عظيم [و] از بركات آل محمد (عليه السلام) است كه قدر عظمت آن را كسى مى‏داند كه صاحبدل و سخن نيوش و آگاه باشد⁶⁸² و غافلان، از معرفت آن دور و از فوائد بزرگ و انوار درخشان آن مهجورند. و به جانم سوگند كه بيشتر مردم شأن و قدر نعمت اين مناجات را نمى‏دانند. و همانا شأن اين مناجات، علوم معارف ارجمندى است كه جز اهلش بر مقام و حدود آن اطلاع و آگاهى نخواهد يافت و اهلش همان اولياء خدا هستند كه از راه كشف و مشاهده، به آن دسترسى يافته‏اند و رسيدن به حقايق اين مقامات از راه مكاشفه، همانان بزرگترين و بهترين نعمت‏هاى آخرت است كه هيچ يك از نعمت‏هاى دنيوى را با آن مقايسه و سنجش نتوان نمود و اشاره حضرت صادق (عليه السلام) به اين حقيقت است آنجا كه فرمود: اگر مردم آنچه را كه در فضليت معرفت خداست مى‏دانستند، چشمان خود را به آنچه دشمنان از زرق و برق حيات دنيوى بهره ورند، نمى‏گشودند و دنياى آنها را نزد آنان از آنچه در زير پاهاى خود لگد مى‏كنند، پست‏تر مى‏نمود و به معرفت خداوندى متنعم مى‏شدند و مانند لذت آن كسى كه همواره در باغهاى بهشت با اولياء خدا صاحب مى‏باشد، از آن لذت مى‏بردند⁶⁸³.⁶⁸⁴

256 - مراقبه سالك در روز ولادت حضرت اباعبدالله الحسين (عليه السلام)

[اى طالب پناه!] روز سوم ماه شعبان، روز ولادت حسين (عليه السلام) است و آن روزى است كه قدر شرفش به اندازه شرف صاحب آن روز است و بر سالك است كه شكرانه آن روز را به آنچه از روزه و زيارت و دعاى وارده و غير آن از قربات ميسر شود، به جاى آورد و بالجمله از خصايص آن روز، امر فطرس ملك است‏⁶⁸⁵ و براى سالك ممكن است كه آن حضرت را در اين روز، پناهگاه خود در تحصيل نجات خويش و دو بال روح و عقل خود قرار دهد تا با روحانيين در آسمانهاى قرب و خشنودى رضوان به پرواز در آيد و در اين روز خوشحالى او بايد به مراسم سوگوارى و اندوه مخلوط باشد، همچنانكه شيوه و هنجار اهل و اولاد طاهرين و مطهرين او - صلوات الله عليهم اجمعين - چنين بوده است.⁶⁸⁶

257 - مراقبه سالك در شب نيمه شعبان و مراتب تقدير

[بدان اى عزيز! كه‏] شب نيمه شعبان يكى از شبهاى قدر و شب تقسيم روزيها و مرگ است، چنانكه در اخبار مستفيضه وارد گرديده و در پاره‏اى از آنها چنين ياد شده كه: خداى تعالى آن شب را شب امامان (عليه السلام) قرار داده، همچنان كه شب قدر را براى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) قرار داده است.⁶⁸⁷
و اشكالى نيست كه قدر، بيش از يك شب باشد و اين به مراتب تقدير مقدرات متصور مى‏گردد و احياء در آن تأكيد گرديده و اعمال و عبادات فاخره و بسيار ارزشمندى در آن وارد شده كه ممكن است گفته شود در شبهاى قدر و غير آن، مانند آن يا افزون‏تر از آن وارد نشده است.
آن شب، شبى است كه در آن كسى تولد يافته كه مانند او (عليه السلام) براى پاك ساختن زمين و فرج عمومى براى مؤمنين امم، و برافراشتن پرچمهاى عدل خدا براى اهل زمين، و جمع كامل بين سياست دين و دنيا تولد نيافته است.
و بر سالك است كه چون به اين منزلگاه [شب نيمه شعبان‏] رسيد، اولاً نظر خود را در اين شب، از لذت به دنيا و از راحت در آن برگيرد و نفس خود را مهيا كند كه آن را شب وداع و خداحافظى خود از دنيا بداند و نفس خود را در آن فرض كند كه مانند شبى است كه در بامداد آن شب، روز قيامت خواهد بود تا اعمال سنگين [آن شب‏] بر او سبك شود بلكه گذشتن و تمام دشن آن شب بر او گران باشد و دوست بدارد كه آن شب، از آن مقدارى كه هست طولانى‏تر باشد، و عمل او در آن شب روى اين زمينه باشد كه خود را فرض كند كه با هر يك از اعمال در حال وداع است، به طورى كه آن عمل، آخرين عمل اوست از عمر دنيا، تا كوشش او در دست كردن اعمال افزون‏تر شود و چون نفس و قلب خود را به ميزان براى عمل حاضر بيند، بر اوست كه قبل از داخل شدن شب، نظر كند در اختيار كردن اعمال و ترتيب آن، به آنچه كه بيشتر مناسب حالش مى‏باشد و اگر دو عمل را در فضيلت و مناسبت برابر بيند، آن را كه مشقت و سختى اش بر نفس باشد برگزيند.⁶⁸⁸

258 - احياء شب نيمه شعبان و آثار و بركات آن‏

[اى سالك متهجد!] رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) [در ضمن حديثى در عظمت شب نيمه شعبان و آثار و بركات آن‏] فرمود: در شب نيمه شعبان خواب بودم كه جبرئيل (عليه السلام) نزد من آمد و گفت: اى محمد! آيا در اين شب به خواب مى‏روى؟ گفتم: اى جبرئيل! مگر امشب چه شبى است؟! گفت: شب نيمه شعبان است؛ بر خيز يا محمد! پس مرا به پاداشت و به بقيع برد سپس به من گفت: سرت را بلند كن؛ همانا اين شبى است كه در آن آسمان باز مى‏شود و درهاى رحمت و درب رضوان و درب مغفرت و درب فضل و درب توبه و درب و درب وجود و درب احسان، باز است و خداوند به شماره موها و پشمهاى چهارپايان، آزاد مى‏كند و در اين شب، اجلهاى مردم تثبيت و ارزاق مردم از اين سال به سال ديگر، تقسيم مى‏گردد و هر چه در تمام سال حادث مى‏شود، در اين شب وارد مى‏گردد. يا محمد! هر كس اين شب را به تكبير و تسبيح و تهليل و دعا و نماز و قرائت قرآن و نوافل و استغفار احياء كند، بهشت منزل و خوابگاه او خواهد بود و گناهان گذشته و آينده او آمرزيده و بخشيده شود. اى محمد! اين شب را احياء بدار و امتت را به احياء داشتن آن و تقرب به خدا با عمل در آن، فرمان ده؛ زيرا شب نيمه شعبان شبى است كه دعا نمى‏كند دعاكننده‏اى، مگر اينكه خدا آن را مستجاب مى‏كند و سائلى نيست، مگر اينكه آنچه بخواهد، به او داده مى‏شود و استغفار كننده‏اى نيست، مگر اينكه آنچه بخواهد، به او داده مى‏شود و توبه كننده‏اى نيست، مگر آن كه توبه‏اش پذيرفته مى‏شود. اى محمد! هر كس كه از خير اين شب محروم شد [از خير بزرگى‏] محروم شده است⁶⁸⁹.

259 - ضرورت محاكمه منصفانه نفس‏

اى مسكين! به نفس خود كه در گرو ايام گذشته و اندوخته پيشين است، رحم آر و اين گناهان بزرگ را كه مانند پشته هيزم، از اعمال زشت گذشته‏ات به پشت خود نهاده‏اى درمان كن، به زودى روزى تو را فرا رسد كه بگويى قرارگاه كجاست؟!! حاشا كه پناهگاهى نيست و آن روز قرارگاه در نزد پروردگار توست، انسان را به آنچه پيش و پس كرده، آگاه مى‏سازد⁶⁹⁰.
و منصفانه نفس خود را به محاكمه آور كه آيا تو را ايمانى به مواعيد خدايى و روز واپسين و جزاى اعمال مى‏باشد؟! و آيا در پيش پاى خود ايستگاهى را خبردارى كه از آن، ديدگان پيغمبران گريان و استخوان‏هاى دوستان خدا لرزان، و در مقام ياد آن، پرهيزكاران در غشوه و پريشانند؟! پس تو را چه اطمينان و چه پناهگاهى است؟! آيا از آنچه انبياى معصومين و ملائكه مطهرين از آن ترسانند، تو ايمنى؟! آيا تو آنچه را آنها نمى‏بينند مى‏بينى؟! يا كردار نيكى كرده‏اى كه آنها نكرده‏اند؟! يا تقوى گزيده‏اى از آنچه آنها پرهيز نكرده‏اند؟!! يا از مكر خدا ايمن شده‏اى و حال آنكه لا يأمن مكر الله الاالخاسرون⁶⁹¹؛ (جز مردم زيانكار، كسى خود را از مكر خدا ايمن نمى‏داند) و در كار خود انديشه كن براى روزى كه يقوم الروح و الملائكه صفاً لا يتكلمون الا من اذن له الرحمن و قال صواباً⁶⁹²؛ (روزى كه روح و فرشتگان به صف مى‏ايستند و مردم سخن نگويند مگر كسى كه خداى رحمان به او رخصت دهد و سخن راست گويد). و قدر خويشتن را بسنج؛ آيا در زمره اجازه داران هستى يا از كسانى هستى كه گويند: اخسئوا فيها و لا تكلمون⁶⁹³؛ (اى سگان! دهان بنديد و سخن نگوئيد؟!)
به نفس بدعادت خود، خطاب كن و بگو: كجايى اى كسى كه مدعى ايمان به مواعيد خداى جل جلاله مى‏باشى تا از اين سوداگرى و اين منافع بزرگ گرانبها بهره برگيرى؟! آيا امور دنيا و متاع دنيا و مافيها را در برابر آن بهايى فرض مى‏كنى؟! سپس باريك شو و در ترازوى خرد خويش آن نگاهى كه خدا به بنده خود مى‏نمايد، ميزان كن، آيا اندازه كرامت آن را كسى مى‏داند؟! پس از آن به حالت خويش باز آى و در حرص و آز دنيا بنگر، كه از حسرت هدر دادن متاعهاى نفيس فانى حقير دنيايى كه در جنب متاع آخرت بسى كوچكتر است، چگونه خواهى بود؟!
و تأمل نما كه آيا علت زهد خود را نسبت به آخرت و رغبت خود را نسبت به دنيا، جز ضعف ايمان به عالم غيب و متعلقات آن خواهى يافت؟! پس اگر چنين است براى خود واويلا بگو! بدان كه تو به خدا و ملائكه و كتب و رسل او و روز واپسين، ايمان نياورده‏اى و تو پس از اين در گمراهى بعيد و زيانكارى آشكارى مى‏باشى و بارى آتشى كه خداوند براى كافران به خداى عزيز حميد وعده داده، خود را مستعد ساز، زيرا اين ايمان ضعيف هم به سببى ضعيف و ترسى خفيف از كفت خواهد رفت، به خصوص در مستقر و راسخ نباشد، به ايمان عاريه مستودعى اطمينان نباشد و اين ايمان، در حال سختى مرگ به كفر مبدل گردد! پس، از اين عافيتى كه دارى، براى هنگام بلا و از اين صحتى كه دارى، براى روز بيمارى تجهيزى نماى و در روزگار مهلت، فرصت را غنيمت شمار، پيش از اينكه فرشتگان خدايى در رسند و يك ساعت تأخير بخواهى و پاسخ رد بشنوى و به يك لحظه مهلت راضى گردى و به آن دست نيابى!⁶⁹⁴

260 - بهره سالك از ابواب الهى‏

[اى مريد راه آخرت!] هر بابى از ابواب و هر درى را اهلى است و اهل آن، كسى است كه از صفت اين درب به قدرى كه ممكنش بوده، او را بهره‏اى باشد و اما بهره تو از باب رحمت آن است كه به بندگان غافل خدا، ترحمم كنى و آنها را به وسيله پند و خيرخواهى، به طريق لطف نه به صورت عنف‏⁶⁹⁵ غفلت را از آنها دور سازى و به خداوند مربوطشان گردانى و به سوى گناهكاران به چشم رحمت بنگرى نه به چشم آزار، و هر معصيتى كه در عالم جريان مى‏يابد، مانند معصيت خودت براى خويشتن بشناسى و از كوشش در ازاله آن، از روى رحمت به آن گناهكار، دريغ ننمايى تا مبادا او در معرض خشم و سخط خداى واقع شود و مستحق منع از جوار رحمت حق تعالى گردد.
و همچنين به اندازه طاقت خود، نيازمندان را به حالت دست تنگى نگذارى و سد باب حاجت آنان را بنمايى و فقيرى را در همسايگى خود رها نكنى‏⁶⁹⁶، و آنچه در دفع بى‏نوايى او به عهده دارى، قيام نمايى و چاره‏اى از راه مال و جاه براى دفع فقر او بينديشى؛ و اگر از تمام اين امور عاجز باشى درباره آنها به دعا بكوشى و از جهت ابتلاى او اظهار حزن و اندوه نمايى.
و بهره تو از باب رضوان اين باشد كه به رضاى پروردگارت راضى باشى و رضاى او را بخواهى؛ چرا كه اين دو ملازم يكديگرند و از خلق خداى، به كم و آسان راضى باشى و نسبت به آنها خشن و تندخو نباشى.
و بهره‏ات از بات مغفرت اين باشد كه به اندازه معصيت خودت با شروط استغفار، طلب مغفرت كنى و به اندازه بدى و ستم و تجاوز و جفائى كه در حق مردم روا داشته‏اى، از آنها پوزش و معذرت بخواهى و عذر كسى كه از تو پوزش مى‏خواهد، بپذيرى.
و بهره تو از باب توبه اين باشد كه به گناه و مكر و بدى كه به خلق و خالق نموده‏اى، بازگشت ننمايى و به هر اندازه بتوانى در تدارك آن بكوشى.
و بهره‏ات از باب فضل اين باشد كه در حقوق خدايى به قدر واجب راضى نشوى. و در حق مردم تنها به عدل و مساوات اكتفا نكنى، بلكه بكوشى كه زيادتى و فضل از جانب تو باشد؛ از جمله در مقام تحيت سلام، تنها به رد مانند آن خشنود نباشى، بلكه به احسن و خوبتر از آن به تحيت و سلام‏پردازى‏⁶⁹⁷.
و بهره تو از باب احسان اين باشد كه خدا را چنان پرستش كنى كه گويى او را مى‏بينى و اگر او را نمى‏بينى او تو را ببيند⁶⁹⁸ و به هر كسى كه به تو بدى كرده، نيكى نمايى و از كسى كه به تو ستم كرده، در گذرى و به كسى كه از تو بريده است، بپيوندى‏⁶⁹⁹.
و بهره‏ات از باب جود اين باشد كه تمام هستى و وجودت را در راه حق بدهى، زيرا او شايسته و سزاوار به اين مى‏باشد. و فوايد و خيرات را [خالصانه‏] براى مردم زياد كنى نه به غرض و انگيزه اينكه از آنها [چيزى ]به تو برسد.
اين ابواب به طور عموم گشوده و باز است؛ بنگر كه از كدام در بر پروردگار خود وارد مى‏شوى؟! به قدر فضيلت آن باب و به اندازه بهره‏اى كه خواهانى، از خود كرامت نشان بده و در تحصيل اين حقايق، بيشتر از آنچه در تكثير صورت عبادات مى‏كوشى بكوش؛ زيرا [مثلاً] نور يك ركعت نماز بنده‏اى كه خود را به اين صفات تجلى داده و آراسته كرده، افزون‏تر است بر نور هزار ركعت نماز يا بيشتر از بنده‏اى كه خود را به اين صفات آراسته نكرده است؛ چه آن كسى كه مثلاً متصف به صفت فضل است آيا مى‏بيند كه خداى متفضل منان، با آنكه واهب الفضل⁷⁰⁰، است با او معامله به فضل مى‏كند و كسى كه خدا با او، به فضل خود معامله كند، اندك او را به بسيار، سپاس مى‏گزارد و بدون حساب به او چند برابر مى‏دهد و سيئات و گناهان او را به چندين برابر حسنات مبدل مى‏سازد⁷⁰¹ . ⁷⁰²

261 - عوالم سه گانه انسان‏

[اى عزيز! در دعاى سجده شب نيمه شعبان‏] به مراتب سه گانه انسان اشاره شده، در آنجا كه عرض مى‏كند: سجد لك سوادى و خيالى و بياضى⁷⁰³ و اين جمله، نصى است براى اشعار به عالم محسوس او كه مركب از ماده و مقدار است و عالم مثال او كه مركب از صورت و روح اوست و عالم حقيقى يعنى حقيقت نفس او كه به آن انسان گشته، و آن عالمى است كه نه صورت در آن است و نه ماده، و آن حقيقت، عالم لطيفه ربانيه او مى‏باشد كه هر كسى آن را بشناسد، پروردگار خود را شناخته است، يعنى معرفت آن، وسيله معرفت رب متعال است‏⁷⁰⁴.

262 - ضرورت تلاش سالك در تقرب به امام عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف)

[اى درد هجران كشيده! از امور مهمه‏اى كه بر تو لازم است‏] تقرب و نزديكى جستن به امام زمان است. [كسى كه‏] حجت عصر و ولى امر و ناموس اكبر⁷⁰⁵، صاحب غيبت الهيه و دعوت نبويه؛ وارث انبياء و خليفه خلفاء و خاتم اوصياء؛ مظهر عدل الله الاعظم؛ افرازنده پرچم هدايت و بر هم زننده بساط سركشان و منكران حق و حقيقت، و بيچاره كننده اهل عناد و ضلالت و الحاد، و محو كننده آثار انحراف و هواپرستى، و گردآورنده تمام سخنها بر [محور] تقوى و رشته پيوند بين اهل آسمان و زمين؛ حجت كبراى خدايى و آيت عظمى و نصرت عاجل خداوندى؛ فيروزى نزديك كبريايى؛ ادب كننده جهانيان و سلطان اعظم و مولاى اكرم و گرامى؛ آقاى ما و پيشواى ما و پناهگاه ما و نگهبان و سرپرست ما، مهدى قائم - ارواحنا و ارواح العالمين له الفداء - است.
[سالك بايد] به وسيله زيارت و مناجات و عرض اشتياق و بث شكوى‏⁷⁰⁶ و دعاء و نماز و ابزار دلسوزى از درد فراق و سپاس گذارى از نعمات و هديه نمودن قربات و بذل روح و فدا كردن جان و توسل و تملق و اعتصام و تظلم و استغاثه و انتصار و استفاضه و طلب شفاعت، به امام عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) تقرب جويد.
انسان بايد فكر كند و بينديشد در آنچه از سعادت‏هاى زمان ظهور و سلطنت حضرت، از او فوت گشته و به تأخير افتاده است و به ديگران بنگرد كه چگونه در كشور او تصرف نموده و حق سلطنت و حكومت او را غصب نموده و بر دور از عدالت، آنها را به سوى اميال و هواهاى خويش سوق مى‏دهند؛ و [آنگاه‏] از تمام اين مسائل به درد آمده و از آنچه در آن واقع شده، به سوى خدا شكوه برد و او را از ته قلب و سوز دل بخواند و فرج او را استدعا نمايد و شب و روز [با تضرع و زارى‏] مايل باشد كه خداى بر او منت گذاشته و ديدار و زيارت جمال آن حضرت، و كمال طاعت و فرمانبرداريش، و رسيدن به رضا و خشنودى و كاميابى به هدايت آن بزرگوار را نصيبش نمايد؛ و در همه حوادث، وجود او و ظهور او و تصرف او و سلطنت او را به ياد آورد و در همه اين امور، حال او مانند كسى باشد كه پيش از ولادت خود، پدرش از او غايب گشته و او را نديده است و منتظر آمدن و تولى و سرپرستى‏اش مى‏باشد.
[من‏] برادرى داشتم كه پس از پدرم به دنيا آمد و بعد از آنكه به شعور رسيد، شنيد كه پدرش مرده است؛ او را مى‏خواند و انتظار حياتش را مى‏كشيد و در هر كارى چه كوچك و چه بزرگ، آمدن او را به ياد مى‏آورد كه مى‏آيد و چنين و چنان خواهد كرد. پس [اى عزيز!] نبايد پدر تو در نزدت از امامت عزيزتر باشد، با آنكه او پدر روحانى حقيقى توست و علت ايجاد روح و جسم تو مى‏باشد و تمام نعمات تو از اوست و جانشين پروردگارت مى‏باشد و خلاصه آنكه بايستى از حركات و افعال و گفتارت چنين ظاهر شود كه تو امام خود را گم كرده‏اى و منتظر ظهور او و متوقع وصال او مى‏باشى و از حق وفاء زمان غيبت او، آثارى از تو بروز كند [و آنچنان وفادارى از خود نشان دهى ]كه مصدق ادعاى تعلق و وابستگى تو به او باشد، چرا كه مردمان نيك سرشت و بزرگوار، در غيبت دوست وفايى آشكار مى‏كنند كه در حضور او نمى‏نمايند و نبايستى در تمناى ظهور و زيارتش، مقصودى جز خود آن بزرگوار داشته باشى زيرا زيارت او و نزديك شدن به او، خود مقصد اعلى و مقصد المقاصد است و معرفت و شناخت او و قرب و رضايتش، غايه الغايات و پايان كارها و نهايت آمال و آرزوهاست‏⁷⁰⁷.

263 - مراقبه سالك هنگام قرائت دعاى حضرت خضر (عليه السلام)

[اى سالك طريق قرب الهى!] كميل بن زياد مى‏گويد: با مولايم اميرالمؤمنين (عليه السلام) در مسجد بصره نشسته بودم و در خدمت او جماعتى از اصحابش بودند، يكى از آنها عرض كرد: معناى فرمايش خداى تعالى كه گويد: فيها يفرض كل امر حكيم⁷⁰⁸ چيست؟ آن حضرت فرمودند: شب نيمه شعبان است؛ به آن كسى كه جانم به دست اوست، بنده‏اى از بندگان خدا نيست مگر اينكه تمام خير و شر و نيك و بدى كه بر او جارى مى‏شود، در شب نيمه شعبان سال بعد به او مى‏رسد. و هيچ بنده‏اى آن شب را احياء نمى‏دارد و دعاى خضر (عليه السلام) را نمى‏خواند، مگر اينكه دعاى او مستجاب مى‏گردد.
چون آن حضرت به منزل بازگشت، شبانه به خدمتش رفتم و درب [خانه‏اش‏] را كوبيدم. فرمود: اى كميل! تو را چه مطلبى است؟. عرض كردم: يا اميرالمؤمنين! مطلبم دعاى خضر (عليه السلام) است. فرمود: اى كميل! بنشين و چون اين دعا را از حفظ نمودى [و] در هر شب جمعه يا ماهى يك مرتبه يا سالى يك بار در عمر خودت يك مرتبه آن را بخوانى، خداوند از تو چاره سازى فرمايد، و ياريت كند و روزيت دهد، و هرگز مغفرت خود را از تو باز ندارد. اى كميل! به خاطر طول مدت دوستى و رفاقتت با ما، بايد خواهش و درخواستت را انجام دهيم. سپس فرمود: بنويس: اللهم انى اسئلك برحمتك التى وسعت كل شى تا آخر دعا⁷⁰⁹. با آنچه گذشت، بر سالك است كه اين دعاى كميل را با دل غافل و قلب بى‏فكر نخواند، تا بداند كه چه مى‏گويد، و به آنچه مناسب و موافق حال حاضر او نيست تكلم نكند و در هنگامى كه مى‏گويد: و هبنى يا الهى و سيدى و مولاى و ربى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك. سعى و جديت كند تا در اين ادعا كه فراق و جدايى از پروردگارش، از عذاب جهنم برايش سخت‏تر است، راستگو و صادق باشد و راضى نشود كه با خداى عالم به اسرار و پنهانى‏ها به دروغ بپردازد كه اگر چنين باشد، به سلطنت خداى عظيم اهانت نموده و حكومتش را سبك شمارده است.
و بر صادق در اين دعوى لازم است كه معنى وصال خدا را، گرچه به طور اجمال بشناسد كه مفارقت از اين نعمت و بهجت، از عذاب خدايى برايش سخت‏تر و شديدتر است.
و نيز بر اوست كه در حقايق آنچه در دعا و مناجاتش از خدا مى‏خواهد، تفكر كند و دعا و مناجاتش مانند كسى نباشد كه لفظ را بخواند و معنى آن را نداند؛ و در گفتار خود در آخر دعا كه مى‏گويد: واجتمع فى جوارك مع المومنين⁷¹⁰. غافل نباشد؛ و بداند آن كسى كه در مناجات خود، از آنچه مى‏خواند و مى‏خواهد، غافل و فراموش كار باشد، در خطرى عظيم و بزرگ است‏⁷¹¹.

264 - ضرورت التزام سالك به زيارت امام حسين (عليه السلام) براى وصول به كمالات عاليه انسانى‏

[اى طالب كمال عبوديت!] در فضيلت زيارت حضرت امام حسين (عليه السلام) امر عظيم و بزرگى وارد گرديده و به اين تعليل شده كه زائر او به منزله كسى است كه خدا را در عرشش زيارت نموده است‏⁷¹²، و بر بنده مراقب است كه در اين عبارت، اعتبارات فاخره‏اى را معتبر شمارد؛ از آن جمله عبرت بگيرد كه براى حسين (عليه السلام) جلالتى از ثواب خدايى است كه زيارت در مرقد آن حضرت پس از شهادتش، مانند زيارت خدا در عرش قرار داده شده است. و اين خود امر بزرگى است كه عقول عامه ناس طاقت درك آن را ندارد.
و از عظمت زيارت او آنكه حكايت شده كه سيد جليل و عالم نبيل‏⁷¹³، سيد مهدى ملقب به بحرالعلوم، نزد شيخ كبير عارف شيخ حسين⁷¹⁴، معروف به نجف آمد و از مشكلاتى كه داشت سؤال نمود؛ از جمله آن بزرگوار در رابطه با ثواب‏هاى متعلق بر زائر حسين (عليه السلام) و گريه كننده بر او و امثال آن كه در اخبار وارد شده بود از او سؤال نمود كه عقل چگونه مى‏تواند اين امور بزرگ و پاداش‏هاى عظيم را براى اين اعمال جزئيه كوچك، بپذيرد؟!
شيخ در پاسخ فرمود كه حسين (عليه السلام) با تمام شئونى كه دارد بنده خدا و مخلوقى ممكن‏⁷¹⁵ است، و با آنكه بنده و ممكن است، در راه محبت خدا و رضاى او، آنچه مال و جاه و آبرو، و برادران و فرزندان كوچك و بزرگ، و روح و حتى بدن خود را پس از قتل و كشته شدن، از دست داده و به اين وصف اگر خداى كريم جواد نيز، آنچه دارد براى حسين (عليه السلام) عطا فرمايد چرا ما زياد بشماريم؟! و سيد (قدس سره) به اين جواب خشنود شده و آن را پاسخى قانع كننده و نيكو دانست.
و نيز [سالك‏] بايستى آنچه در قضاء و تقدير خدايى در شهادت حسين (عليه السلام) بوده، صرف نظر از ثوابها و درجات بزرگى كه به او بخشيده؛ به حكمت هايى كه در آنهاست معرفت پيدا كند و بداند كه آن سبب نجات امت مرحومه و كفاره گناهان و وسيله كاميابى آنها به درجات عاليه و سبب قريب و نزديكى براى معرفت و شناخت شأن و مقام امامشان مى‏باشد.
و نيز بداند كه از ثواب‏هاى جليله و مقامات عاليه‏اى كه براى اولياء خدا مهيا گرديده است، زيارت خداى تعالى است، پس بايد مشتاق به آن شود و براى تحصيل آن اهتمام كند و شوقش به او شديد گردد تا در دعاى خود كه مى‏گويد: هبنى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك⁷¹⁶ صادق و راستگو باشد.⁷¹⁷

265 - محاسبه سالك پس از اعمال شبانه‏

[اى عزيز! بر سالك است كه‏] چون آخر شب شود اندكى براى محاسبه عمل آن شب بنشيند و به گمان من اگر از روى علم و آگاهى، عمل خود را حساب كرده و در حساب خويش دچار اشتباهى نگرديده باشد، خصوصاً اگر از هدايت خداى تعالى در اين مورد استعانت و كمك بگيرد، به اندازه‏اى از عمل خود استغفار مى‏كند كه اگر فرضاً اين شب را با خواب طى كرده بود، اين مقدار استغفار نمى‏كرد، زيرا اين آفات عمل، جز مخلصين سالم نمى‏مانند و به مخلصان هم در خطرى عظيم مى‏باشند⁷¹⁸. پس از [اين محاسبه‏] اگر فرضاً به سلامت عمل خود از آفات مطمئن شد، اعمال خودرا تقويم و ارزيابى كند و با كوچكترين نعمتهاى خدايى برابر و مقايسه نمايد و مى‏بيند كه او در ترازو و ميزان عدل، اداى شكر خدايى را با اين اعمال خود نتوانسته انجام دهد و اگر ببيند اعمالش از آفات و تقصير خالى نيستند، با توسل به صاحبان و نگهبانان آن شب از معصومين (عليه السلام) در مقام معالجه برآيد و بر او سلام فرستد و بگويد: اى كسى كه تو را خداوند از بين بندگانش برگزيد و تو را حامى و نگهبان آنها قرار داده، تو را به حق اين برگزيدگى و انتخاب، سوگند مى‏دهم كه به بدى حال من نظرى فرمايى و با چشم مرحمت مرا بنگرى و به ناتوانى و نادانى و بينوايى و بى چيزى و دست تنگى و گرفتارى من ترحم نمايى و از خداى جل جلاله بخواهى كه با من به فضل و كرم و عفو خود معامله فرمايد و بدى‏هاى اعمال مرا به چندين برابر از نيكى‏ها تبديل نمايد و از خداوند تمنا كنى و بخواهى كه مرا به قبول و رضايش گرامى بدارد و در اين شب مرا در دعا و شفاعت خويش و در زمره شيعه خود داخل سازى و از خداى متعال خير و ثواب و هدايت و ارشاد و تأييد و تشديد⁷¹⁹ و توفيق مرا خواهان شوى و تمام خير دين و دنيا و آخرت مرا از درگاه پروردگار مسئلت نمايى، چرا كه تو مولاى كريمى و كرامت را دوست دارى و از جانب خداى، مأمور در پناه دادن بندگانى و مرا در پناهگاه خود قرار دهى و تكميل پذيرايى خود را در پناه دادن به من، ظاهر فرمايى و از خداوند، معرفت و محبت و قرب و رضايش را برايم درخواست فرمايى، تا مرا در دنيا و آخرت به شما ملحق سازد و از شيعيان نزديك و دوستان پيش قدم شما قرار دهد، چه او بر اين كار قادر و مسلط است و درود خداى بر شما باد، آنچه خدا بخواهد [همان شود] و هيچ نيرو و قوه‏اى به جز خدا نيست‏⁷²⁰.

266 - مراقبه سالك در جمعه آخر ماه شعبان‏

[اى عزيز!] از مواقف شريفه منازل شعبان براى سالك به سوى خداى جل جلاله، آخرين جمعه شعبان است كه در عيون اخبار الرضا به اسناد خويش از عبدالسلام بن صالح الهروى روايت نموده كه گفت وارد شدم بر ابوالحسن على بن موسى الرضا (عليه السلام) در آخرين جمعه از شعبان؛ به من فرمود: اى اباصلت! بيشتر شعبان گذشت و اين آخرين جمعه آن است. در اين باقى مانده ماه، تقصيرهاى گذشته‏ات را تدارك كن و بر آنچه به كارت مى‏آيد اقبال نما و بسيار در دعا و استغفار و تلاوت قرآن بكوش و از گناهان خويش به سوى خدا توبه كن تا ماه رمضان كه فرا مى‏رسد، تو براى خداى عزوجل مخلص باشى. امانتى كه بر گردن دارى ادا ساز؛ هر كينه‏اى در قلب تو از برادر مؤمن خود باشد، آن را برانداز و هر گناهى بر تو مانده كه مرتكب آن شده باشى، آن را از دل ريشه كن ساز و از خداى بپرهيز و در آشكارا و پنهان بر او توكل نماى، چرا كه او خود فرمود: و من يتوكل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى قدراً⁷²¹؛ (هر كسى كه بر خدا اعتماد كند، او براى وى بس است و خدا همه كاره‏اش مى‏شود و خداوند دستور خود را به انجام مى‏رساند و براى هر چيزى اندازه‏اى قرار داده است) و در مابقى اين ماه زياد بخوان: اللهم ان لم تكن غفرت لنا فى ما مضى من شعبان فاغفر لنا فى ما بقى منه⁷²² زيرا خداى تعالى در اين ماه به احترام ماه رمضان گردنهايى را از آتش جهنم آزاد مى‏سازد⁷²³. مى‏گويم اين فرمايشات حضرت (عليه السلام) پيام و دستورالعملى براى اهلش در اين مقام و تمام مقامات و موارد مانند آن است، بنابراين آن را به خاطر بسپار و غنيمت شمار و در امثال اين مقام به آن عمل نماى‏⁷²⁴.

267 - ضرورت شناخت حق ماه مبارك رمضان بر سالك الى الله‏

[اى عزيز!] از مهمات سالك در امر اين ماه عظيم [رمضان ]شناختن حق آن است و اينكه اين ماه منزلى است كه خداوند، روندگان كوى خود را به مهمانى به سوى خود دعوت فرموده است و آن ماه، مهمانخانه خداست و هم اينكه معنى روزه و مناسبت آن را با معنى مهمانى خدا و ضيافه الله بداند و هم اينكه در تحصيل وجوه اخلاص در حركات و سكنات خود، بر وفق رضاى صاحب خانه كوشا گردد⁷²⁵.

268 - آثار و فوائد جوع و گرسنگى‏

[بدان اى طالب مقام قرب كه‏] گرسنگى را براى سالك، فوائدى است در تكميل نفس و معرفت پروردگار كه از شمار بيرون است و در فضايل آن در اخبار و روايات چيزهاى عظيم و بزرگى ذكر شده است كه اشاره به آن اولاً و سپس كشف از علت و اشاره به حكمت و فلسفه آن بى‏فايده نيست.
از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مروى است كه فرمود: جانهاى خويشتن را به وسيله گرسنگى و تشنگى به مجاهده وا داريد، زيرا اجر در اين كار مانند اجر جهاد كننده در راه خداست؛ و همانا عملى در نزد خدا محبوب‏تر از گرسنگى و تشنگى نيست.⁷²⁶ و نيز فرمود: در روز قيامت منزلت آن كسى از شما در نزد خدا بيشتر است كه گرسنگى او طولانى‏تر و درباره خداى سبحان، تفكر بيشترى كرده باشد.⁷²⁷ و نيز به اسامه فرمود: اگر بتوانى وقتى ملك الموت براى قبض روح تو بيايد، شكمت گرسنه و جگرت تشنه باشد، اين كار را بكن؛ زيرا به اين كار، شريف‏ترين منازل و مقام‏ها را ادراك مى‏كنى و با پيامبران هم منزل مى‏شوى و فرشتگان به ورود روح تو خرسند مى‏شوند و خداوند جبار بر تو درود و صلوات مى‏فرستد.⁷²⁸ و نيز فرمود: دلهاى خود را گرسنه و بدنهاى خود را برهنه بداريد، شايد دلهاى شما خداى عزوجل را ببيند⁷²⁹. و در حديث معراج است كه خداوند [خطاب به پيامبرش (صلى الله عليه و آله و سلم)] فرمود: يا احمد (صلى الله عليه و آله و سلم) آيا مى‏دانى كه ميراث و حاصل روزه چيست؟! عرض كرد: نه پروردگارا، نمى‏دانم. خداوند فرمود: ميراث و حاصل روزه، كم‏خورى و كم‏گويى است؛ سپس خداوند در رابطه با حاصل سكوت انديشمندانه فرمود: سكوت مورث حكمت مى‏شود و حكمت، مورث و معرفت، مورث يقين است و چون بنده به مرتبه يقين برسد، باكى ندارد و برايش فرقى نمى‏كند كه روزگار را به سختى بگذراند يا به آسانى؟! و اين مقام صاحبان رضاست و هر كس به رضا و خشنودى من عمل كند سه خصلت را ملازم حال او خواهم كرد:
شكرى به او بياموزيم كه آلوده به جهل و نادانى نباشد، و ذكر و يادى كه فراموشى در آن راه نيابد؛ و دوستى و محبتى را به او بچشانم كه هيچگاه مخلوقات را بر محبت من ترجيح ندهد و چون مرا دوست داشت، من هم او را دوست خواهم داشت و خلق خودم را به دوستى او خواهم گماشت و چشم و دل او را به جلال و عظمت خود گشاده خواهم ساخت و از او علم بندگان خاصم را مخفى نخواهم داشت و در تاريكى‏هاى شب و روشنايى روز با او مناجات خواهم نمود تا از هم سخنى و همنشينى با مخلوقات يكسره دست بكشد و منقطع و بريده گردد. و سخن خود و كلام فرشتگانم را به گوش او مى‏رسانم و راز و سر خودم را كه از خلقم پنهان داشته‏ام بر او فاش و آشكار مى‏سازم. تا آنجا كه فرمود: عقل و ادراكش را يكسره غرق در معرفت خود خواهم ساخت و خود به جاى عقل او بنشينم. سپس مرگ و شدت و حرارت و فزع آن را بر او سبك و آسان خواهم ساخت تا [به سرعت و سلامت‏] به بهشت برده شود. و چون فرشته مرگ و ملك الموت بر او فرود آيد به او مى‏گويد: آفرين بر تو! خوشا به حال تو! خوشا به حال تو! همانا خداوند مشتاق توست، تا آنكه گويد: خداوند به او مى‏فرمايد: اين بهشت من است، در ميانه آن جاى گير و اين جوار من است، در آن آرام ياب [و منزل بگزين‏]؛ پس روح در پاسخ مى‏گويد: اى معبود من؟! خويشتن را به من شناساندى، پس من به تو از تمام خلقت بى نياز شدم؛ به عزت و جلالت سوگند اگر خشنودى تو در اين باشد كه قطعه قطعه شوم و به سخت‏ترين صورتى كه مردم را به آن مى‏كشند، هفتاد بار كشته شوم، اين خشنودى و رضاى تو در نزد من [از هر چيزى ]محبوبتر است. تا آنجا كه فرمود: خداى عزوجل هم فرمايد: به عزت و جلال خودم سوگند بين خودم و تو در هيچ وقتى از اوقات، مانع و حاجبى قرار نخواهم داد تا هرگاه بخواهى و اراده نمايى بر من آيى و اين همان رفتارى است كه با دوستانم مى‏كنم⁷³⁰.
من گويم: در اين اخبار اشاره و تصريحى به حكمت و فلسفه جوع و گرسنگى و فضيلت آن شده است و اگر بيانى مشروح‏تر از اين بخواهى، به آنچه از خواص و فوائد جوع و گرسنگى كه علماى اخلاق از روايات باب اخذ كرده‏اند نظر كن‏⁷³¹، چرا كه آنها براى گرسنگى فوائد عظيمه‏اى ذكر نموده‏اند كه از جمله آنها صفاى دل است؛ زيرا سيرى، بخار را در دماغ زياد مى‏كند و شبه مستى عارض او مى‏شود و دل به سبب آن از جريان در افكار و از سرعت انتقال، گرانى و سنگينى پيدا مى‏كند و باعث كورى قلب مى‏گردد.
و گرسنگى بر خلاف آن، سبب صفاى قلب و رقت آن مى‏شود و دل را براى دوام فكرى كه موصل به معرفت باشد، مهيا مى‏سازد و براى آن نورى محسوس ظاهر مى‏گردد و از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت شده است كه: كسى كه شكم را گرسنه بدارد، فكر و انديشه او عظمت مى‏يابد⁷³².
و از جمله فوائد آن زبونى و انكسار و زوال تندروى و فرح زياد است كه آن خود، مبدء سركشى است و چون نفس، خوار و زبون شود، در برابر پروردگارش آرام و خاشع گردد.
و از جمله فوائد جوع، شكستن حدت و شدت شهوات و قوا و نيروهايى است كه باعث گناهان كبيره مهلكه است، چرا كه منشاء بيشتر گناهان كبيره، شهوت كلام و شهوت فرج است و شكستن اين شهوت، سبب نجات از مهلكات است.
و از جمله فوائد گرسنگى، رفع خواب است كه خواب، ضايع كننده عمرى است كه سرمايه تجارت آخرت آدمى است و گرسنگى سبب دوام بيدارى است كه بذر هر خير و كمك براى شب زنده دارى و تهجدى است كه باعث رسيدن به مقام محمود مى‏باشد.
و از جمله فوائد آن، ميسر گشتن تمام عبادات است از جهات متعدده كه كمترين جهت آن، كمى احتياج به تخليه و تحصيل خوراك و كمى ابتلاء به امراض مختلفه است؛ زيرا معده، خانه امراض، و پرهيز و كم خوردن، سر آمد همه داروهاست‏⁷³³. و تمام اينها انسان را محتاج مال و مقام و جاه دنيا مى‏كند، كه عوارض دنيوى مال و جاه آن است كه هلاكت هلاك شدگان از آنهاست.
و از جمله فوائد آن، تمكن براى بذل مال و اطعام مساكين و صله ارحام و انواع نيكى و زيارت بيت الله و اماكن متبركه و خلاصه، تمام عبادات مالى است.
من گويم: اينها فوائدى است كه عقول بشر به تفصيل آنها احاطه پيدا نمى‏كند به ويژه فائده نخستين را، زيرا فكر در اعمال، به منزله نتيجه و غير آن به منزله مقدمات است. چون فكر عبارت از نفس سير و حركت است و غير فكر مقدمات و معدات براى سير و حركت مى‏باشد و به همين جهت در باب فكر روايت شده است كه يك ساعت تفكر بهتر از هفتاد سال عبادت مى‏باشد⁷³⁴ . ⁷³⁵

269 - سر پذيرايى سالك با گرسنگى‏

[اى عزيز!] سر اينكه خداوند گرسنگى را براى پذيرايى ميهمان خود اختيار كرده‏⁷³⁶ آن است كه نعمتى بهتر و بالاتر از نعمت معرفت و قرب و لقاء نيست و گرسنگى از نزديكترين اسباب آنهاست.⁷³⁷

270 - روزه، تشريفى است از حق تعالى بر بندگانش‏

[بدان اى سالك كوى حبيب!] كه روزه تكليف نيست، بلكه تشريفى است كه موجب شكرانه توست و واجب ساختن آن، منتى از حق تعالى مى‏باشد و [بايد] مكانت و ارزش نداى خداى تعالى را در آيه صوم كتابش بشناسى‏⁷³⁸ و چون بدانى كه آن نداء، نداء و دعوت توست به دار وصال، از آن لذت برى و مى‏فهمى كه حكمت و فلسفه تشريع روزه، كم خوردن و ضعيف ساختن قواى بدان است؛ به همين جهت حيفت مى‏آيد كه آنچه را كه در روز، متروك داشته‏اى در شب بخورى.⁷³⁹

271 - روزه حقيقى‏

[اى عزيز] روزه فقط امساك از خوردنى و آشاميدنى نيست و چون روزه گرفتى، بايستى گوش و چشم و زبانت نيز روزه باشد و در بعضى اخبار آمده است كه حتى پوست بدن و مويت نيز بايد روزه باشد.⁷⁴⁰ , ⁷⁴¹

272 - نيت و انگيزه سالك در روزه‏

[اى سالك مجاهد!] براى اين عمل [روزه‏] شايسته نيست كه فقط نيت براى دفع عقاب الهى باشد و نيز سزاوار نيست كه براى جلب ثواب و دخول در بهشت نعيم باشد هر چند به آن حاصل مى‏گردد؛ بلكه حق نيت اين است كه روزه باعث نزديكى به خدا و موصل به قرب و جوار و رضاى اوست و جعل اين عمل، براى اين شده است كه آدمى را از صفات شيطانى دور و به صفات روحانيين نزديك سازد.
و چون اين را دانستى، با كمى تفظن‏⁷⁴² خواهى دانست كه هر چه از احوال و افعال و اقوال، دور كننده تو از مراتب حضور باشد، آن مخالف مراد مولايت، از تشرف تو به اين دعوت و ضيافت مى‏باشد و نبايد خشنود باشى كه در دارالضيافه اين پادشاه منعم جليل كه تو را به اين تقرب و تشريف، مشرف ساخته است و به سرائر و آنچه در قلبت مى‏گذرد عالم است، از او غافل باشى و حال آنكه او مراقب تو مى‏باشد و [مبادا] از او اعراض كنى و حال آنكه او رو به تو دارد. و به جانم سوگند كه اين كار در حكومت عقل، از قبايح عظيمه است كه عاقل رضا نمى‏دهد كه با رفيقش چنين معامله‏اى نمايد، [تا چه رسد به خالق منعم خود] ولكن از كمال رفق و فضل خداست كه به مانند اين غفلتها ما را محروم نمى‏سازد و با بندگانش مسامحه مى‏فرمايد و خارج از وسع به آنها تكليف نمى‏نمايد؛ ولى بندگان گرامى با او به مقتضاى حق سيادت و آقايى او، و عبوديت خود معامله مى‏نمايد و آنچه را كه از اين كمتر باشد، از معامله لئيمان و مردمان پست مى‏شمارند. و بالجمله در روزه خودشان به آنچه امام صادق (عليه السلام) سفارش فرموده است، عمل مى‏كنند و آن امورى است؛ از جمله اينكه حال تو در روزه‏ات اين باشد كه خود را مشرف و نزديك به آخرت بينى و حالتت حالت خضوع و خشوع و انكسار و خوارى باشد و حال تو حال بنده ترسان از مولايش، و دلت پاك از عيوب، و باطنت مبراى از حيله و مكر باشد و از آنچه كه غير خدا گردانى [و تنها او را سرپرست خود بدانى‏] و از خداى قهار، حقاً بيمناك باشى و جان و بدن خود را براى محبت و ذكر او و بدن خود را براى عمل به دستورات او و چيزهايى كه از تو خواسته و تو را به آن دعوت كرده است، فارغ گردانى. و حضرت (عليه السلام) سفارشات ديگرى نيز نمودند [كه بايد براى عمل به آنها مهيا شوى‏] و جوارح خود را از محظورات و مخالفات و آنچه كه خداوند ممنوع كرده و مخالف خواسته اوست، محفوظ بدارى به خصوص زبان را، حتى از مجادله و سوگند راست!
سپس در آخر روايت فرمود: اگر به تمام آنچه براى تو بيان كردم عمل كردى، به تمام آنچه براى روزه‏دار شايسته و حق است، عمل كرده‏اى و اگر از اينها كم گذاشتى، به همان مقدار از فضيلت و ثواب روزه خود كم گذاشته‏اى.⁷⁴³ من مى‏گويم: به آنچه در اين وصايا از وظايف روزه‏دار آمده است نظر كن و سپس در تأثيرات آن تأمل نما و بدان كه اگر كسى خود را مشرف و نزديك به آخرت ببيند، دل خود را از دنيا خارج مى‏سازد و جز به تهيه توشه آخرت نپردازد و همچنين اگر قلبش خاضع شود و شكسته و خوار گردد، از فرح به غير خدا، دورى گزيند و ميل به آن ننمايد. و هر كس روح و بدنش براى خدا خوار و ذليل باشد و از هر چيزى سواى خدا بيزارى جويد، روح و قلب و بدن و تمام وجود او در ذكر خدا و محبت خدا و عبادت خدا غرق شود و روزه او، روزه مقربين باشد. خداوند به حق مقربانش، ما را چنين روزه‏اى، روزى فرمايد، هر چند يك روز در عمرمان باشد⁷⁴⁴.

پى‏نوشتها:‌