دوست راستين هركس، عقل و هوشيارى او و دشمن واقعى هركس، جهل و نادانى اوست.

آن كسى كه گفته است: دشمن جان من است عقل من و هوش من و از ناراحتيهاى ناشى از عقل و هوش اين گونه شكايت مى‏كند، معلوم مى‏شود ناراحتيها و بدبختيهاى ناشى از جهل و نادانى را حس نكرده است و الّا هرگز چنين حرفى را نمى‏زد. بله، اگر امر داير باشد ميان اينكه موجب درد نباشد و انسان درد نداشته باشد، درد نداشتن به دليل نبودن موجب درد از درد داشتن بهتر است. ولى اگر موجب و منشأ درد وجود داشته باشد اما انسان درد ناشى از اينها را احساس نكند، بدبختى و بيچارگى و بى‏خبرى است. لهذا در بيماريهاى جسمى هم اين‏طور است كه هر بيمارى‏اى كه درد نداشته باشد كشنده است، براى اينكه انسان وقتى خبردار مى‏شود كه كار از كار گذشته است. سرطان كه كشنده است، علتش اين است كه لااقل در ابتدا درد ندارد، و الّا اگر از آن ابتدايى كه اين بيمارى پيدا مى‏شود درد داشته باشد، ممكن است قبل از اينكه وارد خون و لمفها شود بكلى آن را از بين ببرند. خطر عمده سرطان از اين جهت است كه بى‏خبر يعنى بى‏درد وارد مى‏شود.

پس اين مطلب را كه ارزش ارزشها در انسان، درد داشتن است نمى‏شود به اين عنوان كه درد بدچيزى است رد كرد

درد انسان‏

درد انسان چيست؟ اگر سر انسان درد بگيرد، اين درد درد او از آن جهت كه انسان است نيست، چون سر يك حيوان مثل گوسفند هم درد مى‏گيرد. اينكه دست و پاى انسان درد مى‏گيرد، از نوع دردهاى حيوانى و عضوى و شخصى است. اما آنها كه صحبت از درد انسان و صاحبْ درد بودن انسان مى‏كنند، مقصودشان اين نيست. آن دردى كه ارزشِ ارزشها در انسان است، چيز ديگرى است.

گروهى- مانند عرفاى خودمان- آن دردى كه در انسان سراغ دارند و دائماً آن را تقديس مى‏كنند، درد خداجويى است. مى‏گويند اين درد از مختصات انسان است و حتى انسان به اين دليل بر فرشته ترجيح دارد كه فرشته بى‏درد است و انسان درد دارد.

طبق نظر اسلام، انسان يك حقيقتى است كه نفخه الهى در او دميده شده و از دنياى ديگرى آمده است و با اشيائى كه در طبيعت وجود دارد تجانس كامل ندارد. انسان در اين دنيا يك نوع احساس غربت و احساس بيگانگى و عدم تجانس با همه موجودهاى عالم مى‏كند، چون همه فانى و متغير و غيرقابل دلبستگى هستند ولى در انسان دغدغه جاودانگى وجود دارد. اين درد همان است كه انسان را به عبادت و پرستش خدا و راز و نياز و به خدا و به اصل خود نزديك شدن مى‏كشاند

چند تمثيل درباره درد انسان‏

مى‏بينيد چه مَثَلهايى در عرفان ما در اين زمينه آمده است! گاهى مثال مى‏زنند به طوطى‏اى كه او را از جنگلهاى هندوستان آورده و در قفسى زندانى كرده‏اند و اين طوطى هميشه ناراحت و در فكر اين است كه اين قفس شكسته شود و به جايى كه مقرّ اصلى اوست بازگردد. و گاهى انسان را به مرغى كه از آشيانه خود دور افتاده باشد تشبيه مى‏كنند. يكى از عاليترين تشبيهات همين تشبيه مولوى در اول مثنوى است. او انسان را تشبيه به نى‏اى كرده كه آن را از نيستان بريده‏اند و حال دارد دائماً ناله و فرياد مى‏كند و همه ناله و فريادش براى اين فراق است:

بشنو از نى چون حكايت مى‏كند		وز جداييها شكايت مى‏كند
كز نيستان تا مرا ببريده‏اند		از نفيرم مرد و زن ناليده‏اند
سينه خواهم شرحه شرحه از فراق		تا بگويم شرح درد اشتياق

بعد مى‏گويد:

دو دهان داريم گويا همچو نى

يك دهان پنهانْسْت در لبهاى وى

گاهى مولوى به شكل ديگرى تشبيه مى‏كند:

پيل بايد تا چو خسبد اوستان		خواب بيند خطه هندوستان
خر نبيند هيچ هندوستان به خواب		خر ز هندوستان نكرده است اغتراب

مى‏گويند فيل را كه از هندوستان مى‏آورند، بايد دائماً به سرش بكوبند؛ اگر نكوبند، به ياد هندوستان مى‏افتد. مولوى در اينجا مى‏گويد فقط فيل است كه هندوستان را به خواب مى‏بيند، چون از هندوستان آمده است. الاغ هرگز هندوستان را به خواب نمى‏بيند، چون غريب هندوستان نيست و او را از آنجا نياورده‏اند.

مى‏خواهد بگويد انسان است كه دغدغه بازگشت به عالم ديگر را دارد، درد عرفانى دارد، درد بازگشت به سوى حق و به سوى خدا را دارد، درد مناجات و وصال حق را دارد. درد انسان در كلام اميرالمؤمنين‏

چقدر زيبا مى‏گويد اميرالمؤمنين على عليه السلام وقتى كه با كميل بن زياد نخعى به صحرا مى‏رود! كميل مى‏گويد: همينكه به صحرا رسيديم و ديگر كسى در آنجا نبود، على عليه السلام آه عميقى كشيد (فَلَمّا اصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَداءَ)، بعد فرمود: يا كُمَيْلَ بْنَ زيادٍ انَّ هذِهِ الْقُلوبَ اوْعِيَةٌ فَخَيْرُها اوْعاها، فَاحْفَظْ عَنّى ما اقولُ لَكَ دل انسان به منزله ظرف است؛ بهترين ظرفها آن است كه ظرفيتش بيشتر باشد يا بهتر مظروف را نگهدارى كند. گوش كن آنچه را كه من به تو مى‏گويم.

اول، مردم را به سه قسمت تقسيم مى‏كند- كه اينها محل بحث من نيست- تا در اواخر، شكايت مى‏كند كه: افسوس! افراد صاحب سرّى نيستند كه من آنچه را كه در دل دارم بتوانم به آنها اظهار كنم. بعد مى‏گويد: ولى اينچنين هم نيست كه هيچ كس نباشد، هميشه در همه زمانها چنين افرادى هستند: اللَّهُمَّ بَلى‏ لاتَخْلُو الْارْضُ مِنْ قائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ امّا ظاهِراً مَشْهوراً اوْ خائِفاً مَغْموراً، تا آنجا كه مى‏فرمايد: هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلى‏ حَقيقَةِ الْبَصيرَةِ علم حقيقى در نهايت بصيرت بر آنها هجوم آورده است و به مقام يقين كامل رسيده‏اند، وَ باشَروا روحَ الْيَقينِ وَ اسْتَلانوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفونَ وَ انِسوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجاهِلونَ به روح يقين اتصال پيدا كرده‏اند و فاصله‏اى با روح يقين ندارند. آن چيزهايى كه براى اهل تَرَف و ماده پرست‏ها خيلى سخت است، براى آنها رام و نرم است. آنچه براى نادانها مايه وحشت است، يعنى خلوت با حق، براى آنها مايه انس است. وَ صَحِبُوا الدُّنْيا بِابْدانٍ ارْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْاعْلى‏

اينها در دنيا با مردم همراهند ولى با روحهايى كه مجذوب عالم بالا هستند. در عين اينكه در اين دنيا هستند، در اين دنيا نيستند. در حالى كه در اين دنيا هستند، در دنياى ديگرى هستند.

دردهاى على و به تعبير ما دردهاى عرفانى على و دردهاى عبادتى على و مناجاتهاى على يك مسئله بسيار واضح و روشنى است. كارش در عبادت به جايى مى‏رسد كه آنچنان از خود بى‏خود مى‏شود و گرم محبوب و معشوقش مى‏شود كه از آنچه در اطراف او مى‏گذرد بى‏خبر است، حتى اگر تيرى را از بدنش بيرون بكشند.

اين درد انسان است؛ يعنى درد جدايى از حق، و آرزو و اشتياق تقرب به ذات او و حركت به سوى او و نزديك شدن به او. تا انسان به ذات حق نرسد، اين دلهره و اضطراب از بين نمى‏رود و دائماً اين حالت براى او هست. اگر انسان خود را به هر چيز سرگرم كند، آن چيز سرگرمى است، [حقيقت ]چيز ديگر است. قرآن اين مطلب را به اين تعبير مى‏گويد: الا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلوبُ

بدانيد فقط و فقط دلها با يك چيز از اضطراب و دلهره و ناراحتى، آرام مى‏گيرد؛ اين درد بشر به وسيله يك چيز است كه آرامش پيدا مى‏كند و آن ياد حق و انس با ذات پروردگار است. عرفا بيشتر روى اين درد تكيه كرده‏اند و به درد ديگرى توجه ندارند و يا بگوييم كمتر توجه دارند

تمثيل مولوى

داستانى را مولوى ذكر مى‏كند كه البته تمثيل است. مى‏گويد مردى بود كه هميشه با خداى خودش راز و نياز مى‏كرد و داد اللَّه، اللَّه داشت. يك وقت شيطان بر او ظاهر شد و او را وسوسه كرد و كارى كرد كه اين مرد براى هميشه خاموش شد. به او گفت:

اى مرد! اين همه كه تو اللَّه، اللَّه مى‏گويى و سحرها با اين سوز و درد خدا را مى‏خوانى، آخر يك دفعه هم شد كه تو لبيك بشنوى؟ تو اگر به در هر خانه‏اى رفته بودى و اين همه فرياد كرده بودى، لااقل يك دفعه در جواب تو لبيك مى‏گفتند. اين مرد به نظرش آمد كه اين حرف، منطقى است. دهانش بسته شد و ديگر اللَّه، اللَّه نگفت. در عالم رؤيا هاتفى به او گفت: چرا مناجات خدا را ترك كردى؟ گفت: من مى‏بينم اين همه كه دارم مناجات مى‏كنم و با اين همه درد و سوزى كه دارم يك بار هم نشد در جواب، به من لبيك گفته شود. هاتف به او گفت: ولى من مأمورم از طرف خدا جواب را به تو بگويم: آن اللَّه تو لبيك ماست‏

نى كه آن اللَّه تو لبيك ماست

آن نياز و سوز و دردت پيك ماست

تو نمى‏دانى كه همين درد و سوز و همين عشق و شوقى كه ما در دل تو قرار داديم، خودش لبيك ماست‏

چرا على عليه السلام در دعاى كميل مى‏فرمايد: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنوبَ الَّتى تَحْبِسُ الدُّعاءَ خدايا آن گناهانى را كه سبب مى‏شود دعا كردن من حبس شود و درد دعا كردن و مناجات كردن از من گرفته شود بيامرز. اين است كه مى‏گويند دعا براى انسان، هم مطلوب است و هم وسيله، يعنى دعا هميشه براى استجابت نيست؛ اگر استجابت هم نشود، استجابت شده است. دعا خودش مطلوب است‏

درد انسان نسبت به خلق خدا

گروهى ديگر در موضوع درد انسان كه آن را ارزش ارزشها تلقى مى‏كنند، متوجه امر ديگرى شده‏اند: درد انسان نسبت به خلق خدا، نه درد انسان نسبت به خدا.

مى‏گويند معيار انسانيت انسان اين است كه درد ديگران را داشته باشد؛ يعنى ناراحتيهايى كه متوجه ديگران است و هيچ به شخص او مربوط نيست، در او درد ايجاد مى‏كند، او غمخوار ديگران است. به قول سعدى:

من از بينوايى نِيَم روى زرد

غم بينوايان رخم زرد كرد

اگر درد ديگران و غمخوارگى در كسى پيدا شد، از گرسنگى ديگران خوابش نمى‏برد؛ گرسنگى خودش از گرسنگى ديگران آسانتر است. اگر خارى در پاى ديگران فرو رود، مثل اين است كه در چشم او فرو رفته است. مى‏گويند اين درد انسان است؛ دردى است كه به انسان، شخصيت و ارزش مى‏دهد و اين است منشأ همه ارزشهاى انسانى. امروز مى‏بينيم آنهايى كه دائماً مى‏گويند فلان مسئله انسانى است، اصلًا انسانيت را جز در اينجا در جاى ديگرى پياده نمى‏كنند. هر چيزى كه بازگشتش به احساس مسئوليت انسان و درد انسان در قبال انسانهاى ديگر باشد، آن را انسانى مى‏دانند و هرچه غير از اين باشد آن را انسانى نمى‏دانند. اين هم محو شدن ارزشها در يك ارزش ديگر است‏

نظر اسلام

آيا از نظر معيارهاى اسلامى، انسان كسى است كه درد ديگران را داشته باشد؟ يا كسى است كه فقط درد خدا را داشته باشد؟ از نظر معيارهاى اسلامى، انسان كسى است كه درد خدا را داشته باشد و چون درد خدا را دارد، درد انسانهاى ديگر را هم دارد.

ببينيد قرآن چگونه سخن مى‏گويد. قرآن راجع به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد: فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى‏ اثارِهِمْ انْ لَمْ يُؤْمِنوا بِهذَا الْحَديثِ اسَفاً .

پيغمبر آنچنان براى هدايت و سعادت مردم و نجات آنان از اسارتها و گرفتاريهاى دنيا و آخرت حريص است كه مى‏خواهد خود را هلاك كند. خطاب مى‏رسد كه چه خبر است؟ مثل اينكه تو مى‏خواهى خودت را به خاطر مردم تلف كنى.

طه‏. ما انْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُر انَ لِتَشْقى‏. الّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى‏ .