بنیانگذاری نجف آباد
شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۰ هجری قمری پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. او به منظور ایجاد سپر امینتی برای پایتخت، تامین مایحتاج زراعی و دامی هزاران سپاهی و کارگزار دولتی و ساخت ادوات نظامی، شهر نجف آباد را بنیان گذاشت. این تصمیم به همت شیخ بهایی جامه ی عمل پوشید. ابتدا برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی مبادرت به خرید (یا حفر) ۱۷ رشته قنات از ۶۰ کیلومتری غرب شهر (منطقه کرون) نمودند. زمینهای کشاورزی را تقسیم بندی و شبکه آبیاری منظمی پدید آوردند که کل زمینها را با ۱۷ جوی آبیاری می کرد.
ابتدا زمینهای مرغوب شمال و جنوب خیابان شاه عباس را از غرب تا شرق به ۱۶ قسمت تقسیم و آن را «باغشاه» نامیدند و توسط ۴ جوی مشروب ساختند. باغ شاه ها را به عنوان خاصه جات دولتی در اختیار شاهزادگان، قزلباش ها، درباریان و دیگر خواص دولت صفوی قرار دادند. به منظور کار بر روی زمینها عده ای از بندیان سیاسی را از اقصی نقاط کشور به اینجا مهاجرت داده و به عنوان کشاورز بر روی زمینها مستقر ساختند. این افراد به شرط کار کشاورزی و سکونت دائم در این منطقه از زندان آزاد شدند. این ۱۳ جوی آب باقی مانده به مرور زمان به دیگر باغات تقسیم شد که باغ وزیر، حکیم، خان، صالح، صابر، کهنه، نو، گل تپه (سراج الملک)، شاه آباد، دم گرد (دامجرد)، شمال، آش برگی، قصری، محمودآباد، اسماعیل خان و بید مشکی از جمله آنها محسوب می شوند.
در بعضی از منابع آمده که باغ شاه های متعلق به درباریان دولت صفوی، دارای سر درب، دیوار و امارت های زیبا بوده اند که به مرور تخریب شده و از بین رفته است. علاوه بر آن کارگاه هایی نیز دایر شد و عده دیگری از مهاجرین که صاحب حرف و مشاغل صنعتی بودند به ساخت شمشیر، نیزه، زره، سپر، کارد، ابزار و یراق اسب پرداختند. ریخته گری لوله توپ های قدیمی با کمک فرنگی ها از دیگر اقدامات این افراد در نجف آباد محسوب می شود.
عده دیگری از هنرمندان نیز از شهرهای دیگر به اینجا آمده و به ساخت تاسیساتی چون عصارخانه، آسیاب آبی و کاروانسرا در کنار انجام صنایع دستی مانند پارچه بافی،گیوه کشی،گیوه دوزی، سبدبافی، قالی بافی، آهنگری و چاقوسازی، نمد مالی، مسگری و غیره پرداختند. گزارشهای جهان گردانی که در سنوات بعدی به اینجا آمده و بازار آن را دیده اند حکایت از علاقه و هنر مردم مهاجر این خطه دارد. مردمانی خبره و کاردان که توانستند در زمان کوتاهی روی زمین های لم یزرع، باغات سرسبز با درختان مرغوب میوه پدید آورده و ضمن زبانزد شدن در تولید ادوات و لوازم صنعتی، با پرورش دام و تولید لبنیات بخش اعظمی از نیازهای پایتخت را فراهم کنند.
سپس برای سکونت در حد فاصل باغ ملی و فلکه شهرداری فعلی (همان چهار راه شهرداری؛ این نقطه قبلا دارای میدانی بوده است) قلعه ای بنا کرده و در قسمت جنوب قلعه حمام و مسجد (حمام و مسجدکهنه یا شیخ بهایی) را ساختند. در حد فاصل فلکه آزادگان فعلی تا کارخانه ریسندگی و بافندگی، خیابان عریضی(چهارباغ) به سبک چهار باغ اصفهان را طرح انداختند که باغشاه های مذکور در شمال و جنوب این خیابان قرارداشته و جوبهای آب در تمام طول خیابان جاری بودند. درختان چنار در تمام طول خیابان در شمال و جنوب غرس گردیدند. در جلوی قلعه (سمت غرب) میدان وسیعی احداث کردند (باغ ملی) که به باغچه های قلعه معروف و محل بار انداز کاروان ها بوده و درب غربی قلعه به این میدان باز می شد.
در شرق قلعه نیز ساختمانهایی ساختند و دیوار بلندی در اطراف آن کشیدند. در محدوده چهار راه شهرداری فعلی که به ابنیه صفوی موسوم بوده، چند ساختمان که هر کدام از دو سه اتاق تشکیل می شده اند، محل انجام امور اداری و امنیتی نجف آباد بوده است. این بنا در طول دوران حکومت صفوی تا اوائل دوران قاجار با تغییراتی نه چندان زیاد محل انجام امور اداری شهر بوده،گاهی یکی تخریب و دیگر تعمیر می¬شده که در گزارشات مکتوب تاریخی به آن اشاره شده است. پس از انقلاب مشروطیت و در اواخر دوران قاجار، رفته رفته این بناها تخریب و در اوائل دوران پهلوی ساختمانهای اداری جدیدی به جای آنها ساخته شدند.
فضل الله خلیلی نویسنده ای از نجف آباد
بخشی از کتاب «مقدمه ای بر تاریخ و فرهنگ مردم نجف آباد» به قلم «فضل الله خلیلی»؛ کاری از انتشارات مهر زهرا(س)
بنیانگذاری نجف آباد
