نجف آباد قبل از صفویه
در خصوص ساکنان اولیه شهر گفته شده که قبل از بنای آن عده ای از زرتشتیان در کوههای شمالی شهر ساکن بودند و این محل پس از برقراری دولت اسلامی، برای مدتی پایگاه گبران گردید. به نقل از پیران معتمد و نوشتههای پراکنده متعدد، نجف آباد قطعه زمینی وسیع با دو رشته کوه موازی درشمال و یک رشته از کوهپایههای زاگرس در جنوب، دشت وسیعی را تشکیل می داده است. عدهای از زرتشتیان چادرنشین فلات مرکزی ایران (یزد) با کوچ به این مکان در تابستان، احشامشان را در کوهپایه های شمالی چرانده و تا پاییز در این جا سکونت داشتند. اما پس از مدتی رنج رفت و آمد سالیانه، آن ها را وادار به اسکان در این دشت کرد.
اینان در کوهپایه های شمالی ساکن و از چشمه سارهای آن برای استفاده خود و مواشی شان بهره می بردند. چون تابستانها دچار کم آبی شدند، به فکر حفر قنات و تامین آب دائمی برای خود افتادند.آذرماهان بزرگ قبیله آنها اقدام به حفر قنات بَلمچه کرد و با ساختن قلعه و خانه، طائفه ای را در آنجا اسکان داد تا ضمن دامداری، به کشاورزی هم مشغول شوند.
به گواه خرابه هایی که مربوط به زمان بعد آنها بوده و قبرستانی که در حال حاضر در محدوده نظامی شمال شهر قرار گرفته، اینان اولین ساکنین نجف آباد بودند. «صندل» یکی از فرزندان آذر ماهان که پس از مرگ پدر به ریاست قبیله رسید، به دلیل افزایش نفوس به آب و آذوقه بیشتری نیاز داشت که همین امر وی را به سمت حفر قنات «صندل» سوق داد. همزمان با حفر این قنات که آب زیادی را در دشت نجف آباد جاری ساخت، صندل عده ای از افراد قبیله را در باغات شمالی مستقر و قلعه گَبری را به عنوان دومین محل اسکان نیاکان ما در دشت نجف آباد احداث کرد. این قلعه در شمال غربی خیابان ۱۵ خرداد شمالی و محل آفتابی شدن قنات صندل قرار داشته است.
بنابر نقل پیران، صندل در درههای شمالی نجف آباد مانند ابوجه، حمامی و غارگبری تختگاهی داشته و عدهای مدعی اند که آثار و علائمی از آتشکده و آثار حجاری شده اهورا مزدا نیز در محل مذکور مشاهده و یا وجود آنها را از گذشتگان شنیده اند. در این زمان است که داستان عبور شتران به سمت نجف و احداث نجف آباد توسط شاه عباس شروع میشود. صندل گبر که مردی با تدبیر و توانا بود، فرزندان ذکور و اناث خود را تشویق به حفر قنات، گسترش دامداری و کشاورزی میکند. شیر بچه فرزند ارشد صندل به اتفاق مردان قبیله به احداث قنات دیگری (شیربچه) در مرکز نجف آباد از غرب به شرق، کمر همت بسته و قناتی پر آب را در دشت وسیع و هموار حفر مینماید.این قنات در محل دهکده (فلکه شیخ بهایی فعلی) آفتابی و به محلی که آن را شاه آباد نام نهادند، سرازیر و زمین طول مسیر را احیا کرد.
«مقدمه ای بر تاریخ و فرهنگ مردم نجف آباد» به قلم »فضل الله خلیلی»؛ کاری از انتشارات مهر زهرا(س)
مقدمه ای بر تاریخ و فرهنگ مردم نجف آباد
