درس چهاردهم -
دورهى ششم: ژرف نگرى در اصول (3)
مهمترين مباحث اين درس:
1. شناخت اعلام ثلاثه: ميرزاى نايينى، محقّق عراقى و محقّق اصفهانى، و نقش آنها
در پيشرفت علم اصول
2. بررسى مباحث رايج در اصول اين دوره
3. نگاهى به نوآوريها و ابتكارات دورهى ششم
4. مرورى بر ساختار اصول در دورهى ششم
5. بررسى ويژگيها و امتيازات دوره ششم
6. نگاهى به اصول اهل سنّت
مقدّمه
با آن چه گذشت آشكار شد كه مكتب اصولى شيخ انصارى رحمهالله از سوى شاگردان بزرگ
او؛ همچون محقّق رشتى، ميرزاى شيرازى، آخوند خراسانى و... شرح و بسط يافت امّا به
كمال مطلوب خويش نرسيد. همچنان موارد بسيارى در آن ديده مىشد كه نياز به تبيين،
تنقيح و تدقيق بيشتر داشت. اين مهم بعد از محقّق خراسانى، به دست شاگردان با
واسطهى شيخ به انجام رسيّد كه در اين ميان سه تن از آنان سهم بيشترى نسبت به
ديگران داشتند و حقيقتا كمال نهايى اصول فقه در اين مكتب حاصل تلاشها و تحقيقات
ارزندهى اين سه تن؛ يعنى ميرزاى نايينى، محقّق عراقى و محقّق اصفهانى مىباشد. در
ادامه به ديدگاهها و تحقيقات اصولى سه محقّق مذكور اشاره مىكنيم.
شخصيّتهاى اصلى دوره (3)
6ـ ميرزاى نايينى (1277 ـ 1355)
علاّمه ميرزا محمّدحسين نايينى در سال 1277 هجرى در نايين، يكى از شهرهاى اصفهان
متولّد شد. پدر وى روحانى و شيخ الاسلام بود.
محقّق نايينى مقدّمات را در زادگاهش خواند و آنگاه به اصفهان رفت و به تكميل آن
پرداخت. وى در اصفهان در درس شيخ محمّد باقر اصفهانى و ميرزا ابو المعالى كلباسى در
فقه و اصول شركت كرد. و نزد شيخ جهانگيرخان قشقايى فلسفه خواند و به درجات بالايى
از علم رسيد. سپس در سال 1303 به عراق مهاجرت كرد و در درس ميرزاى شيرازى، سيّد
محمّد فشاركى و سيّد اسماعيل صدر شركت كرد. محقّق نايينى بعد از فوت ميرزاى شيرازى
به نجف رفت و مدّت اندكى در درس محقّق خراسانى حضور يافت و در آن هنگام به تدريس و
تربيت شاگردان مشغول شد.(1)
از آنجا كه محقّق نايينى خوش بيان و منظّم بود و مباحث اصول را نيز با دقت مطرح
مىكرد، شاگردان بسيارى پيدا كرد كه عدّهى زيادى از آنها به درجات عالى از اجتهاد
رسيدند.
محقّق نايينى افزون بر كار علمى در مسايل سياسى و به ويژه مسألهى مشروطيت دخالت
داشته و كتاب «تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة» را در همين ارتباط نگاشته است. محقّق
نايينى سرانجام در سال 1355 هجرى در نجف اشرف در گذشت.(2)
1. نقباء البشر، قسم دوّم از جزء اوّل، ص 593.
2. همان، صص 595 ـ 594.
مهمترين استادان ميرزاى نايينى عبارتند از:
ـ ميرزاى شيرازى: مهمترين استاد محقّق نايينى ميرزاى شيرازى بزرگ بود كه ميرزاى
نايينى سالها در سامرّا نزد وى درس خوانده و تنها پس از فوت او به نجف باز گشت.
ـ شيخ محمّد باقر اصفهانى، كه استاد فقه ميرزاى نايينى در اصفهان بود.
ـ ميرزا ابوالمعالى كلباسى، استاد اصول ميرزا در اصفهان بود.
ـ شيخ محمّد تقى معروف به آقا نجفى.
ـ شيخ محمّد حسن هزار جريبى نجفى.
ـ ميرزا جهانگير خان قشقايى كه ميرزا نزد او در فلسفه خوانده است.
ـ سيّد اسماعيل صدر.
ـ سيّد محمّد فشاركى، كه ميرزا نزد مرحوم صدر و محقّق فشاركى در سامرا و كربلا درس
خوانده است(1).
ميرزاى نايينى حوزهى درس شلوغى داشته است و مجتهدان زبر دستى از اين درس بيرون
آمدهاند. تعدادى از شاگردان مهم محقّق نايينى به شرح زيرند:(2)
ـ سيّد ابوالقاسم خويى، مرجع بزرگ شيعه در دورهى معاصر كه در اين اواخر قدرت بى
مانند علمى و اجتماعى حوزهى نجف به شمار مىرفت.
ـ شيخ حسين حلّى.
ـ سيّد حسن بجنوردى، صاحب كتاب معروف «القواعد الفقهيّة».
ـ ميرزا باقر زنجانى.
ـ شيخ محمّد على كاظمينى، نگارندهى تقريرات درس اصول محقّق نايينى كه با نام
«فوائد الاصول» چاپ شده است.
ـ شيخ موسى خوانسارى، مؤلّف تقريرات درسهاى مكاسب ميرزاى نايينى كه با عنوان «منية
الطالب في شرح المكاسب» در سه جلد چاپ شده است.
ـ سيّد على نقى نقوى.
ـ شيخ محمّد رضا مظفّر.
ـ سيّد مهدى اعرجى.
ـ شيخ محمّد على يعقوبى.
ـ شيخ عبد الحسين بغدادى.
ـ شيخ ميرزاى مهدى اصفهانى، مؤسّس مكتب تفكيك.
1. در مورد استادان ميرزا نك: همان، ص 593.
2. همان، ص 595؛ و مقدّمهى اجود التقريرات، ج 1، صص 37 ـ 36.
محقّق نايينى آثار مهمّى تأليف كرده است كه پارهاى از آنها عبارتند از(1):
1 ـ حاشيه بر عروةالوثقى.
2 ـ بحث خيارات، بيع معاطات و بيع فضولى كه چاپ شدهاند.
3 ـ رسالهاى در لباس مشكوك كه چاپ شده است.
4 ـ رسالهاى در شرط متأخّر.
5 ـ رسالهاى در تعبديّة و توصّلّية.
6 ـ رسالهاى مبسوط در معانى حرفى.
7 ـ رسالهاى در قاعدهى لاضرر.
8 ـ تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة، كه بارها چاپ شده است.
1. همان، ص 596؛ و همان، صص 39 ـ 37.
آثار اصولى محقّق نايينى
محقّق نايينى با اين كه سالهاى درازى به تدريس سطوح عالى علم اصول فقه مشغول
بود و چندين دوره اين علم را به صورت اجتهادى تدريس كرده بود، امّا خود يك دورهى
كامل اصول ننگاشته است و تنها چند رساله در برخى مسايل اصولى نوشته است كه عبارتند
از(1):
1 ـ رسالهاى در معانى حرفى: اين رساله بسيار مبسوط و هنوز چاپ نشده است.
2 ـ رسالهاى در تزاحم و ترتّب.
3 ـ رسالهاى در تعبّديّه و توصّلّية.
4 ـ رسالهاى در شرط متأخّر.
اگر چه خود محقّق نايينى دورهى كامل اصول خويش را ننوشته است، امّا تعدادى از
شاگردان او درسهايش را به رشتهى تحرير در آوردهاند كه پارهاى از آنها چاپ شده
است. مهمترين تقريراتى كه از درس اصول محقّق نايينى نگاشته شد، عبارتند از:
1 ـ فوائد الاصول، تأليف و تقرير شيخ محمّد على كاظمينى (م 1365 ه)، وى يكى از
شاگردان مبرّز محقّق نايينى است و دورهى دوّم درس او را نوشته است(2). فوائد
الاصول هم اينك در چهار جلد از سوى انتشارات اسلامى چاپ شده است. و غالب محقّقان و
استادان اصول در نقل ديدگاههاى محقّق نايينى از اين كتاب بهره مىگيرند.
2 ـ اجود التقريرات، نوشتهى علاّمه سيّد ابوالقاسم خويى(3). تقرير مذكور ظاهرا
حاصل آخرين دورهى درس محقّق نايينى است كه از سال 1345 هجرى شروع شد و در سال 1352
هجرى پايان يافت(4). اجود التقريرات نخست در دو مجلّد چاپ شد، امّا هم اينك با
تحقيق و نشر مؤسّسه صاحب الامر (عج) در سه مجلد چاپ شده است.
1. همان.
2. الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 4، ص 380.
3. همان، ج 1، ص 278.
4. مقدّمهى اجود التقريرات، ص 49.
محقّق خويى در موارد بسيارى در توضيح يا نقد ديدگاههاى استاد خويش تعليقههايى
نوشته است كه نشان از قوّت علمى وى در اصول دارد.
3 ـ تقرير درس اصول، تأليف ميرزا باقر زنجانى يكى از شاگردان معروف و ممتاز محقّق
نايينى كه متأسفانه تاكنون چاپ نشده است(1).
نگاهى به آرا و انديشههاى اصولى محقّق نايينى
محقّق نايينى با تحقيقات ارزندهى خويش از چند جهت در استحكام اصول فقه پديد
آمده در مكتب شيخ انصارى تأثير اساسى داشت:
اوّلاً، در تنقيح و تبيين موضوعات مسايل اصولى و تحرير محلهاى مورد نزاع در آن
تلاش بسيارى كرد.
ثانيا، در شرح و تقرير مبانى جديدى كه در مكتب شيخ مطرح شد، زحمت بسيار كشيد و گاه
با اصلاح و تكميل آن مبانى بر دقّت و استحكام آنها افزود.
ثالثا، محقّق نايينى با نقدهاى داخلى كه برپارهاى از ديدگاههاى مطروحه در اين
ساختار انجام داده است به تكامل و پيشرفت هرچه بيشتر اصول فقه يارى كرد.
1. همان، ج 4، ص 371.
چند ديدگاه اصولى محقّق نايينى:
1 ـ محقّق نايينى در تبيين چگونگى تعلّق جعل و امر مولوى به اعتبار قصد امتثال
بر وجهى كه محذورى نداشته باشد، به «متمّم الجعل» قايل است؛ به اين معنا كه بر مولا
لازم است براى تحصيل غرضى كه بدون قصد امتثال آورده نمىشود و از اين رو با يك امر،
غرض استيفا نمىشود، دو امر مولوى جعل كند كه امر دوّم در واقع تتميم كنندهى جعل
اوّل مولا است كه نمىتواند تمام غرض مولا را استيفا كند؛ لذا بايد توجّه داشت كه
اين دو امر تنها يك ملاك دارند. از اين رو، امتثال و عقاب واحدى دارند. از ديدگاه
محقّق نايينى با نظريهى «متمّم الجعل» تمامى محذورهاى موجود در كيفيت اعتبار قصد
امتثال در عمل پاسخ داده مىشود.(1)
2 ـ در بحث كيفيّت «جعل حجّيّت امارات» دو محذور از سوى قايلان به عدم امكان تعبّد
به امارات مطرح شد كه اصطلاحا يكى را «محذور ملاكى» و ديگرى را «محذور خطابى»
مىنامند. محقّقان اصولى در حلّ دو شبهه مذكور تلاشهاى بسيارى كردهاند. پيشتر به
پاسخ شيخ در اين رابطه اشاره كرديم و اينك راه حلّ ميرزاى نايينى را بيان مىكنيم.
ميرزاى نايينى در حلّ «محذور ملاكى» مىگويد: اوّلاً، مسلّم نيست كه خطا در امارات
و طرق عقلايى افزونتر از خطا در طرق علمى باشد. ثانيا، با فرض قبول اين مطلب كه
مصالح شخصيّهى بيشترى در اثر عمل به امارات فوت مىشود، امّا به دليل وجود «مصالح
نوعيه تسهيل» كه مراعات آنها مهمتر از مصالح شخصيّه است، اشكالى ندارد كه شارع طرق
و امارات عقلايى را امضا كند، بلكه لازم است. به اين ترتيب تعبّد به امارات و امضاى
آن از طريق شارع حتّى در فرض انفتاح باب علم به دليل وجود «مصلحت تسهيل» محذور
تفويت ملاك را در پى ندارد؛ لذا نيازى به التزام به مصلحت تداركى نيست.
1. محمّدعلى كاظمينى، فوائد الاصول، ج 1، صص 162 ـ 161؛ اجود
التقريرات، ج 1، صص 175 ـ 173.
در نهايت محقّق نايينى مىگويد، اگر كسى دو پاسخ فوق را نپذيرد در اين صورت تنها
راه پاسخ به محذور ملاكى، التزام به سببيّت مجاز در جعل حجّيّت براى امارات است كه
شيخ با عنوان «مصلحت سلوكيه» از آن نام مىبرد كه با اعتقاد به اين ديدگاه هر ميزان
از مصلحت فوت شده در اثر عمل به امارات، به خاطر سلوك بر طبق اماره تدارك مىشود.
ميرزاى نايينى ضمن تبيين دقيق از اين مبنا، آن را به عنوان آخرين راه حلّ دفع محذور
ملاكى مىپذيرد(1).
«محذور خطابى» را نيز ميرزاى نايينى با طرح ديدگاه «جعل طريقيت» در حجّيّت امارات
پاسخ مىدهد. ايشان مىگويد: مجعول در امارات يك حكم تكليفى ظاهرى نيست تا در صورت
تخلّف حكم ظاهرى از حكم واقعى موجب تضاد بين حكم واقعى و ظاهرى شود، بلكه مراد از
آن جعل و اعتبار «علميّت و كاشفيّت تام» براى اماره است. از اين رو، افزون بر حكم
تكليفى واقعى، حكم تكليفى ظاهرى وجود ندارد تا موجب اجتماع دو تكليف متضاد شود. و
دليل مطلب اين است كه غرض از جعل حجّيّت براى اماره، نظير خبر واحد، مثلاً، جعل و
اعتبار منجزّيت براى خبر نسبت به احكام شرعى است كه خبر از آنها حكايت مىكند، و
اين غرض با اعتبار و جعل علميت و بيان تام بودن خبر حاصل مىشود؛ زيرا علم منجِّز
است، حال چه علم حقيقى باشد و چه علم تنزيلى و اعتبارى(2).
3ـ محقّق نايينى در بحث علم اجمالى همچون بسيارى از محقّقان قايل به وجوب
1. همان، ج 3، صص 97 ـ 91 ؛ اجود التقريرات، ج 3، صص 14 ـ 11.
2. همان، صص 108 ـ 105، همان، صص 131 ـ 129.
موافقت قطعيه است، امّا نه به نحو عليّت بلكه به نحو اقتضا؛ يعنى معتقد است كه
علم اجمالى مستدعى وجوب موافقت قطعيه به نحو اقتضا است؛ زيرا بىترديد تأثير علم
اجمالى شديدتر از علم تفصيلى نيست، در عين حال در علم تفصيلى گاه ترخيص در مخالفت
احتمالى نسبت به معلوم، معقول است و اين يعنى علم تفصيلى علّت وجوب موافقت قطعيه
نيست، بلكه مقتضى آن است. وقتى در علم تفصيلى وضع اين گونه است، به طريق اولى در
علم اجمالى نيز همين گونه بايد باشد.(1)
4ـ از نظرگاه محقّق نايينى «استصحاب تعليقى»؛ يعنى استصحاب حكم ثابت بر موضوع به
شرط تحقّق پارهاى قيود و تقادير در موضوع، هيچ اساسى ندارد و حجّت نيست.(2)
7- آغا ضياءالدّين عراقى (1278 ـ 1361)
محقّق ژرف انديش شيخ آغا ضياءالدّين على فرزند مولى محمّد اراكى، در سال 1278
هجرى در سلطان آباد اراك متولّد شد. وى مقدّمات را نزد پدرش كه از عالمان آن ديار
بود آموخت و آنگاه به اصفهان رفت و نزد استادانى چون سيّد ميرزا محمّد هاشم چهار
سوقى و آخوند كاشى درس خواند.
1. همان: ج 4، صص 25 ـ 24 و صص 35 ـ 32.
2. همان، صص 467 ـ 466.
محقّق عراقى پس از رسيدن به حدّ بالايى از رشد علمى از اصفهان عازم نجف شد و در
نجف از درس استادانى؛ چون علاّمه فشاركى، آخوند خراسانى و شيخ الشريعه اصفهانى
بهرههاى فراوانى برد و به درجهى عالى از اجتهاد دست يافت.(1)
محقّق عراقى در كنار ميرزاى نايينى و محقّق اصفهانى از معروفترين استادان فقه و
اصول در نجف بود و شاگردان بسيارى تربيت كرد.
محقّق عراقى بسيار پر استعداد، هوشمند و اهل انديشه بود و آن گونه كه شاگردان او
مىگويند، همواره در حال تفكّر در مورد مسايل اصولى بود و از همين روست كه آرا و
انديشههاى اصولى او عميق، قوى و ابتكارى است.
محقّق عراقى سرانجام پس از عمرى پر بركت در سال 1361 هجرى تنها يك هفته زودتر از
محقّق اصفهانى دار فانى را وداع گفت.(2)
مهمترين استادان مرحوم عراقى به شرح زيرند:(3)
ـ سيّد محمّد فشاركى.
ـ شيخ الشريعه اصفهانى.
ـ آخوند خراسانى، محقّق عراقى از بهترين شاگردان محقّق خراسانى به شمار مىرفت.
ـ سيّد محمّد كاظم يزدى كه استاد فقه محقّق عراقى بود.
ـ ميرزا حسين خليل تهرانى كه او نيز استاد فقه محقّق عراقى بود.
محقّق عراقى ساليان درازى به تدريس و تعليم اشتغال داشت. از اين رو، وى شاگردان
بسيارى در فقه و اصول تربيت كرد كه تعدادى از مهمترين آنها عبارتند از:(4)
1. مقدّمهى مقالات الاصول به قلم محمّد مهدى آصفى، قم، مجمع الفكر
الإسلامي: 1 / 15 ـ 16.
2. همان، ص 25.
3. همان، صص 16 ـ 15.
ـ سيّد محمّد تقى خوانسارى از مراجع تقليد پيش از مرحوم بروجردى.
ـ شيخ محمّد تقى بروجردى، مقرّر درس مرحوم عراقى در اصول.
ـ شيخ محمّد تقى آملى.
ـ شيخ محمّد رضا مظفّر.
ـ آيةاللّه ميرزا هاشم آملى.
ـ سيّد احمد مستنبط.
ـ سيّد حسين شاهرودى.
ـ شيخ آغا رضا مدنى كاشانى.
مرحوم عراقى آثار بسيارى تأليف كرده است كه تعدادى از آثار مهمّ او به شرح زير
است:(1)
1. نك: همان، صص 23 ـ 20.
2. نك: همان، صص 24 ـ 23.
ـ احكام الرضاع در فقه.
ـ بيع كه در نجف چاپ شد.
ـ تعليقات بر رسائل شيخ انصارى.
ـ حاشيه بر عروة الوثقى كه در ايران همراه با حواشى چند تن از مراجع ديگر چاپ شده
است.
ـ حاشيه مكاسب.
ـ رسالهاى در لباس مشكوك.
ـ رسالهاى در قاعدهى لاضرر.
ـ مقالات الاصول.
ـ حاشيه بر جواهر الكلام.
ـ شرح تبصره كه شش جلد از آن با تحقيق شيخ محمّد هادى معرفت چاپ شده است.
آثار اصولى محقّق عراقى
1. مقالات الاصول: اين كتاب به قلم خود محقّق عراقى است و يك دورهى كامل اصول
مىباشد و هم اينك در دو جلد با تحقيق آقايان محسن اراكى و سيّد منذر حكيم از سوى
مجمع فكر اسلامى در قم چاپ شده است.
كتابِ «مقالات» بسيار دقيق است و استفاده از آن نياز به تبحّر نسبى در مسايل اصولى
دارد. مطالعهى اين كتاب نشان از دقت نظرها، ابتكارات و ژرف انديشىهاى محقّق عراقى
دارد. تبويب اين كتاب نيز همان تبويب كفايه است.
2. استصحاب عدم ازلى: اين كتاب را محقّق عراقى در سال 1348 نوشته كه همراه با
«روائع اللئالي» تأليف ديگر او، چاپ شده است.
3. تعليقه بر رسائل شيخ انصارى.
4. تعليقه بر «فوائد الاصول» كه تقرير درسهاى اصول ميرزاى نايينى به قلم شيخ محمّد
على كاظمينى است و همراه با فوائد الاصول چاپ شده است.
5. حاشيه بر كفاية الاصول كه چاپ نشده است.
6. رسالهاى در حجّيّت قطع كه چاپ نشده است.
7. روائع اللئالي في فروع العلم الاجمالي كه در نجف اشرف چاپ شده است.
8. رسالهاى در شرط متأخّر.(1)
افزون بر آن چه خود محقّق عراقى در اصول نگاشته است، پارهاى از شاگردان او نيز
تقرير درسهاى اصولى او را مكتوب كردهاند، كه مهمترين آنها عبارتند از:
1ـ «نهاية الافكار» نوشتهى شيخ محمّد تقى بروجردى كه يك دورهى كامل اصول محقّق
عراقى است. تقريرات مذكور دقيق و در شناخت ديدگاههاى اصولى محقّق عراقى بسيار
سودمند است. اين كتاب هم اينك از سوى انتشارات اسلامى در چهار جلد چاپ شده است.
2ـ «بدائع الافكار» تأليف آيةاللّه ميرزا هاشم آملى كه تنها يك جلد آن چاپ شده
است و تا بحث مشتق را دارد.
نگاهى به انديشههاى اصولى محقّق عراقى
محقّق عراقى از جمله شاگردان با واسطهى شيخ است كه از او پيروى كرده و در تنقيح
و تحكيم مبانى اصولى كوشيده است.
وى كه ذهنى نقّاد، دقيق و ريزبين داشت، در حل معضلات اصول با تفكّر و انديشههاى
بسيار عميق خود، تلاشهاى موفّقيت آميزى داشته و گاه با ارايهى طرق و احتمالات
گوناگون در حلّ يك مشكل موجب شگفتى و ناباورى خواننده و محقّق اصول مىشود.
1. نك: همان.
مرحوم عراقى نيز اصول را در همان سه جهت مذكور در كار ميرزاى نايينى به تكامل و
پيشرفت نسبى رساند. از اين رو تحقيق، مطالعه و تأمّل در كار او در شناخت مكتب اصولى
شيخ و فراز و نشيبهاى آن بسيار سودمند خواهد بود. اينك به چند ديدگاه اصولى او
اشاره مىكنيم:
1ـ محقّق عراقى در تبيين معناى حرفى همچون بسيارى از محقّقان بعد از صاحب كفاية
معتقد است كه معناى حرفى و معناى اسمى ذاتا متباين هستند؛ زيرا معانى حرفى عبارتند
از روابط و نِسَبى كه بين دو مفهوم تحقّق مىيابد و از سنخ اضافات متقوّم به طرفين
است؛ مثلاً لفظ «فى» در جمله «الماء في الكوز» وضع شده است براى بيان ربط و نسبت
خاصّى كه بين مفهوم «ماء» و مفهوم «كوز» وجود دارد. طبق اين مبنا همهى حروف و هيأت
وضع شدهاند براى روابط خاصّ ذهنى بين دو مفهوم، امّا نه مفهوم نسبت و ربطى كه
معناى اسمى است بلكه واقع و حقيقت ربط ذهنى و مصداق آن به حمل شايع.
محقّق عراقى مداليل حروف را كه معانى ربطىاند همچون مداليل اسما، اخطارى و انبايى
مىداند، از اين رو ديدگاه پارهاى از محققان؛ مانند ميرزاى نايينى، كه مداليل حروف
را «ايجادى» مىدانند، مورد نقد قرار داده و نمىپذيرد.(1)
1. محمدتقى بروجردى، نهايةالافكار، ج 1، صص 43 ـ 44و صص 47 ـ 4؛
مقالاتالاصول، ج 1، صص 91 ـ 94.
2ـ ديدگاه محقّق عراقى در بحث تجرّى اين است كه تجرّى مقتضى قبح و استحقاق عقاب
است، به خاطر اين كه فعل متجرّى به دليل انطباق عنوان طغيان بر آن، مصداق هتك بر
مولا و قبيح است. افزون بر فعل خارجى، بر قصد و نيّت عمل نيز گاهى اوقات عنوان هتك
صدق مىكند و در اين صورت هم عمل و هم نيّت هر دو قبيح است. امّا محقّق عراقى چون
عدهاى ديگر معتقد است كه عنوان تجرّى در حكم مولوى حرمت
شرعى را به دنبال نمىآورد.(1)
3ـ محقّق عراقى علم اجمالى را مستدعى وجوب موافقت قطعيه به نحو علّى مىداند؛ زيرا
ترديدى نيست كه علم تفصيلى علّت براى منجّزيّت معلوم است، چون مشخصّا بيانگر واقع
است. در علم اجمالى نيز مطلب همين طور است؛ يعنى معلوم به علم اجمالى بيانگر واقع
است و بى شك واقع به نحو علّى منجّز شمرده شده است. بله، اگر كسى معلوم به علم
اجمالى را جامع بداند، در اين صورت علم اجمالى اصلاً مقتضى وجوب موافقت قطعيه نيست
تا بعد بحث از چگونگى آن شود. اين ديدگاه محقّق عراقى بر خلاف نظريهى ميرزاى
نايينى در اين مسأله است.(2)
8ـ شيخ محمّد حسين اصفهانى (1296 ـ 1361)
علاّمه ارجمند شيخ محمّد حسين غروى اصفهانى در سال 1296 در شهر مقدّس كاظمين
متولّد شد. پدر وى حاج محمّد حسن از تجّار معروف عراق بود. از اين رو، دوران كودكى
محقّق اصفهانى به رفاه و آسايش گذشته است.
1. نهاية الافكار، همان: 3 / 30.
2. همان: ص 307؛ مقالات الاصول، همان: 2 / 234 ـ 237.
شيخ محمّد حسين در اواسط دههى دوّم زندگى خويش وارد نجف شد و به سرعت مقدّمات و
سطح را نزد مرحوم شيخ حسن تويسركانى خواند. و به درس خارج راه يافت و از درس
استادان بزرگ نجف؛ چون سيّد محمّد فشاركى، ميرزا حبيباللّه رشتى، آخوند خراسانى و
ديگران بهرههاى فراوان برد و پس از مدّتى سر آمد روزگار خويش در فقه، اصول و فلسفه
گشت و خود به تدريس و تربيت شاگردان پرداخت. مجلس درس او بسيار با شكوه بود و
زبدگان و هوشمندان نجف را به خويش جذب كرد.(1) از حوزهى درس او عالمان و محقّقان
بسيار بزرگى رشد يافتند كه در ادامه به تعدادى از آنها اشاره خواهيم كرد.
بى شك محقّق اصفهانى يكى از عميقترين و قوىترين اصوليان، فقيهان و فيلسوفان معاصر
بود و آثار ارزشمند او در اين زمينهها همواره چشم محقّقان و بزرگان را خيره ساخته
و آنان را دچار شگفتى كرده است.
اين محقّق بزرگ سرانجام در سال 1361 هجرى دار فانى را وداع گفت و در زير ايوان طلاى
حرم علوى عليهالسلام در مقبرهى كوچكى در كنار مقبرهى علاّمهى حلّى به خاك سپرده
شد.(2)
1. نك: محمّد صحتى سردرودى، غروى اصفهانى (نابغهى نجف)، صص 46 ـ
19.
2. همان: 142 ـ 144.
پارهاى از استادان محقّق اصفهانى عبارتند از:
ـ شيخ حسن تويسركانى، محقّق اصفهانى دوران سطح را نزد ايشان خوانده است.
ـ سيّد محمّد فشاركى، محقّق اصفهانى همراه با بزرگانى چون شيخ عبدالكريم حائرى، آغا
ضياء عراقى و شيخ ابوالمجد اصفهانى در درس علاّمهى فشاركى شركت مىكرد.
ـ حاج آقا رضا همدانى كه استاد فقه محقّق اصفهانى بود.
ـ آخوند خراسانى، از مهمترين استادان علاّمهى غروى اصفهانى مرحوم آخوند بوده است.
وى به مدّت سيزده سال در درس آخوند شركت كرد.
ـ حكيم محمّد باقر اصطهباناتى شيرازى (م 1326 ه) و شيخ احمد شيرازى
(1332) از استادان فلسفهى علاّمهى غروى بودهاند.(1)
شاگردان مرحوم اصفهانى بسيارند كه تعدادى از مهمترين آنان به شرح زيرند:(2)
1ـ آيةاللّه سيّد محمّد هادى ميلانى (1313 ـ 1395 ه) كه از شاگردان مبرّز محقّق
اصفهانى و دو دوره از درس اصول علاّمهى غروى را درك كرده بود. افزون بر اين، محقّق
ميلانى در درس فقه و فلسفهى محقّق غروى اصفهانى شركت مىكرد.
2ـ آية اللّه خويى (1317 ـ 1413 ه) از شاگردان قوى محقّق اصفهانى بود و سالها در
درس او شركت كرد.
3ـ آية اللّه سيّد عبدالاعلى سبزوارى (1328 ـ 1414 ه).
4ـ آية اللّه شيخ محمّد رضا اصفهانى حائرى (1305 ـ 1393 ه).
5 ـ آية اللّه شيخ محمّد تقى بهجت از مراجع بزرگ تقليد و عارف نامبردار معاصر كه
در قيد حياتند.
6ـ آية اللّه سيّد هادى خسرو شاهى.
7ـ علاّمه سيّد محمّد حسين طباطبايى، صاحب تفسير الميزان.
8ـ آية اللّه سيّد محمّد باقر طباطبايى سلطانى بروجردى.
9ـ آية اللّه سيّد على بهشتى بابلى از فقهاى بزرگ نجف اشرف كه در سال جارى (1424 ه
ق) بدرود حيات گفت.
10ـ آيةاللّه شيخ محمّد رضا مظفّر.
1. نك: همان، صص 42 ـ 33.
2. نك: همان، صص 109 ـ 85.
آثار و نوشتههاى محقّق اصفهانى همه پربار، عميق و پر از نوآورى و ابداع است. بى
شك هيچ محقّق اصوليى نمىتواند ادعاى تحقيق كامل در يك مسأله اصولى بكند جز آن كه
آرا و انديشههاى اين اصولى شهير را ديده باشد.
تعدادى از آثار گرانسنگ او عبارتند از:(1)
1. تعليقه بر كفاية الاصول كه با عنوان «نهاية الدراية» چاپ شده است.
2. رسالهاى در صحيح و اعم.
3. رسالهاى در مشتق.
4. حاشيه بر مكاسب شيخ انصارى كه از نظربسيارى از محقّقان از قوىترين حواشى بر
مكاسب است.
5. نماز مسافر.
6ـ صلاة الجماعة.
7. رسالهاى در تحقيق حق و حكم كه با حاشيهى مكاسب چاپ شده است.
8. رسالهاى در چهار قاعدهى فقهى (قاعدهى تجاوز، قاعدهى فراغ، قاعدهى يَد و
اصالة الصّحة).
9. تحفة الحكيم، منظومهاى در فلسفه است كه در تبيين حكمت متعاليه است.
10. رسالهاى در اثبات معاد جسمانى.
11. حاشيه بر اسفار ملاصدرا.
12. ديوان اشعار كه چاپ شده است.
1. نك: همان، صص 65 ـ 53 ؛ نقباء البشر، قسم دوّم از جزء اوّل، صص
562 ـ 561.
آثار اصولى محقّق اصفهانى
1. نهاية الدراية فى شرح الكفاية: اين كتاب اگر چه به اسم شرح كفايه است، امّا
به هيچ رو نمىتوان آن را صرفا يك شرح توضيحى به شمار آورد. كتاب نهاية الدراية،
بىترديد از عميقترين و پرمايهترين كتابهاى اصولى شيعه در طول تاريخ است. فهم آن
بسيار مشكل است و نياز به قدرت ذهنى و قوّت علمى بالايى دارد.
محقّق اصفهانى در اين كتاب به تبيين و شرح مسايل اصولى و ديدگاه محقّقان پيشين و
بعضا معاصران و سپس نقدهاى عميق آن انديشهها و در نهايت ارايهى ديدگاههاى نو و
ابداعى مىپردازد، تقريبا در هيچ مسألهاى نيست كه محقّق اصفهانى خود به نظريهاى
دقيق متفاوت با آن چه ديگران گفتهاند، نرسيده باشد. مطالعهى اين كتاب نشان از
قوّت فكر، دقّت بى حدّ و نظم آهنين نگارنده آن دارد.
اصول محقّق اصفهانى و عمق انديشههاى او و نيز تحوّلات محتوايى كه وى در اصول ايجاد
كرده، در اين كتاب متبلور شده است.
اگر چه اصول علاّمه غروى اصفهانى رنگ فلسفى به خود دارد، امّا به هيچ رو از اهداف و
اغراض اين علم به دور نيست و همواره در همهى بحثها قابل استفاده است. محقّق
اصفهانى بخش عظيم نهاية الدراية را در زمان حيات استادش، محقّق خراسانى، نگاشته است
و اين نشان از تسلّط او بر اين علم در دوران جوانى دارد.
2. الاصول على نهج الحديث: اين كتاب تأليف مستقل محقّق اصفهانى در اصول است كه
افزون بر تغييرات و تحوّلات محتوايى، با تغيير ساختارى نيز همراه است. محقّق
اصفهانى ضمن ارايهى تبويب جديد در علم اصول؛ به ويژه در بخش اوّل اين علم،
قصد داشت مطابق با اين طرح جديد يك دورهى كامل اصول بنگارد، امّا با افسوس
بايد گفت كه ايشان هرگز موفق به اتمام اين اثر گرانبها، كه در صورت كامل شدن قطعا
تأثير عظيمى در اصول معاصر ايجاد مىكرد، نشد و تنها توانست تا آخر بحث امكان يا
امتناع اجتماع امر و نهى را بنگارد.
اين كتاب هم اينك همراه با چند رسالهى ديگر از محقّق اصفهانى با عنوان «بحوثٌ فى
الاصول» از سوى انتشارات اسلامى در قم چاپ شده است.
تبويب پيشنهادى محقّق اصفهانى به صورت زير است:
مقدّمه: مبادى تصوّرى لغوى(وضع، معانىحرفيه، انشا و اخبار، علايمحقيقت و مجاز)
مبادى تصوّرى احكامى (اقسام حكم و ماهيّت آن).
مبادى تصديقى لغوى (حقيقت شرعيه، صحيح و اعم، اشتراك و استعمال لفظ در اكثر از
معنا).
مبادى تصديقى احكامى (امكان أخذ قصد قربت به متعلق امر، ضد، تعلّق امر به طبيعت و
عدم آن و...).
باب اوّل، مسايل اصول عقلى (اجزاء، مقدّمهى واجب، اجتماع امر و نهى).
باب دوّم، مسايل لفظى (اوامر و نواهى، مفاهيم، عام و خاص، مطلق و مقيّد، مجمل و
مبيّن).
باب سوّم، حجج (حجّيّت ظهور، حجّيّت خبر واحد، حجّيّت نقل اجماع، حجّيّت استصحاب).
باب چهارم، تعارض ادلّه.
خاتمه: برائت، اشتغال، اجتهاد و تقليد.
محقّق اصفهانى در طرح پيشنهادى خود در اين كتاب بحثهاى برائت و اشتغال را جزو اصول
فقه نمىشمارد و در خاتمه از آنها بحث مىكند.
افزون بر كتابهاى فوق، محقّق اصفهانى رسالههاى متعدد ديگرى در اصول نوشته است كه
عبارتند از: 3ـ رسالهاى در مشتق، 4ـ رسالهاى در صحيح و اعم، موضوع علم، طلب و
اراده، 5ـ رسالهاى در اطلاق لفظ و ارادهى نوع يا صنف يا شخص، 6ـ رسالهاى در
اجتهاد و تقليد و عدالت، 7ـ رسالهاى در مشترك، 8ـ رسالهاى در حروف، 9ـ رسالهاى
در اطلاق امر و اقتضاى تعبّديّة يا توصّليّة آن، 10ـ رسالهاى در وضع، 11ـ رسالهاى
در شرط متأخّر، 12ـ رسالهاى در حقيقت و مجاز و علايم آن و حقيقت شرعيه، 13ـ حاشيه
بر بحث قطع رسائل شيخ انصارى، 14ـ رسالهاى ديگر در مشتق.(1)
1. نابغهى نجف، صص 54 ـ 53.
آرا و انديشههاى اصولى محقّق اصفهانى
بى ترديد اصفهانى از نوادر روزگار است. وى از قوىترين اصوليان عقلگرا است كه
مباحث اصولىاش رنگ فلسفى به خود گرفته و در آن اصطلاحات فلسفى به مقدار زيادى راه
يافته است. مباحثش دقيق است و حكايت از انديشهاى ژرف دارد. قطعا مرحوم اصفهانى جزو
برجستهترين اصوليان شيعه و سنّى است كه به دليل داشتن انديشهاى نظاممند مباحث
اين علم را با چينش و ترتب منطقى و با توجّه به مبادى تصورى و تصديقى لازم پى
مىگيرد و آنها را در قالب خاص و روشنى مورد تحليل و نقادى قرار مىدهد. وى در
بحثهايش ساختار مشخّص دارد و موضوع محور نيست؛ يعنى نگاه
كلّى و احاطهى وسيع به همهى مباحث اين علم دارد، از اين رو در ديدگاههاى گوناگون
او در سراسر اين علم به ندرت تعارض، تهافت يا تزلزلى يافت مىشود، مناشئ احتمالات
او هميشه برخاسته از يك مبناى دقيق فلسفى و عقلى است و پا از حدود قوانين مسلّم و
قطعى مقبول در مكتب حكمت متعاليه ـ در فلسفه ـ فراتر نمىگذارد، و از اين رو بايد
افكار او را مطابق با همين دستگاه تبيين و تحليل كرد. توجّه به اين نكته در
ساختارشناسى اصول محقّق اصفهانى بسيار اساسى است. البته محقّق اصفهانى تحت تأثير
افكار مرحوم شيخ هادى نيز هست، اگر چه در موارد بسيارى از ديدگاههاى او انتقاد
مىكند و خود بحث را شفافتر و محكمتر ارايه مىدهد.
با اين كه محقّق اصفهانى در اصول، هم به لحاظ ساختارى و هم به لحاظ محتوايى تغييرات
اساسى داده است، امّا او را نيز بايد از آخرين تكامل دهندگان مكتب اصولى بنا شده از
سوى شيخ دانست.
1. افزون بر اين ويژگىها، مزاياى ديگرى در تبويب محقّق اصفهانى
يافت مىشود كه نگارنده در مكتوب ديگرى به آن پرداخته است، نك: چشم اندازى به سير
تاريخى تبويب در علم اصول، صص 21 ـ 19.
اينك به چند ديدگاه او اشاره مىكنيم:
1ـ محقّق اصفهانى به لحاظ ساختارى در اصول فقه تغييرات اساسى ايجاد كرد. وى تبويب
جديدى در چگونگى چينش مباحث اصول ارايه كرد كه افزون بر بخش دوّم اصول، بخش نخست
اصول را نيز دچار تحوّل اساسى كرده است. آن چه در اين تبويب بر جسته است توجّه
محقّق اصفهانى به اقسام مبادى تصورى و تصديقى علم اصول و حفظ ترتّب منطقى مباحث
اصولى مىباشد.(1)
2ـ از نظرگاه محقّق اصفهانى «عقل» بايد و نبايد ندارد؛ يعنى حكم ندارد، بلكه صرفا
ادراك حُسن و قُبح مىكند. لذا همهى اين بايدها و نبايدها به ادراك حُسن عدل و
قُبح ظلم باز مىگردد. وى سنخ قضاياى حُسن و قبح را نيز از «مشهورات» مىداند كه
واقعيّتى وراى تطابق آراى عقلا ندارد. و اين نظريه برخلاف ديدگاه كسانى است كه اين
قضايا را بديهى و ضرورى مىپندارند.
معناى حُسن و قُبح نيز نزد محقّق اصفهانى عبارت از «صحّت مدح و ذمّ عقلا بر انجام
يا ترك عملى از سوى فاعل به خاطر مصلحت نوعيه حفظ نظام»(1) است.
1. نهاية الدراية، ج 2، صص 43 ـ 41 و نيز صص 314 ـ 311؛ و صادق
لاريجانى، حُسن و قُبح عقلى و قاعدهى ملازمه، مجله نقد و نظر، ش 13 ـ 14، صص 140 ـ
129؛ و مهدى عليپور، سنخ قضاياى حسن و قبح از ديدگاه محقّقان اسلامى، مجله كلام
اسلامى، ش 27، صص 96 ـ 89.
3ـ محقّق اصفهانى همچون اغلب اصوليان متأخّر اصل عملى عقلى را در شك در تكليف
«برائت عقلى» و «قُبح عقاب بلا بيان» مىداند. وى در تبيين قاعده مذكور دو استدلال
مىآورد: 1ـ در استدلال نخست از طريق بازگشت همه احكام عقل عملى به قُبح ظلم و حُسن
عدل آن را اثبات مىكند. توضيح اين كه، مخالفت با آنچه حجّت نمىشود است و بيان بر
آن وجود دارد قطعا خارج از زىّ عبوديت است و ظلم بر مولا شمرده مىشود؛ لذا عبد
مستحقّ ذمّ و عقاب مىشود. امّا مخالفت با آن چه حجّت و بيان بر آن قائم نشده از
مصاديق ظلم نيست و موجب خروج از روش عبوديت نيست؛ زيرا از مراتب و مرام عبوديت اين
نيست كه عبد مولايش را در واقع و نفس الامر مخالفت نكند، از اين رو هيچ دليلى براى
عقاب وجود ندارد بلكه عقاب قبيح است و به اين ترتيب قاعدهى «قبح عقاب بلا بيان»
ثابت مىشود.(1)
2ـ در مرحلهى دوّم، محقّق اصفهانى جهت تعميق و تثبيت اين قاعده بر اساس مبنايى كه
در حقيقتِ تكليف اتخاذ كرده است پيش مىرود و مىگويد: تكليف يا انشايى است يا
حقيقى و فعلى. تكليف انشايى، آن چيزى است كه با جعل و انشا ايجاد مىشود و توقّف بر
وصول آن به مكلّف ندارد. و تكليف حقيقى، چيزى است كه انشاى آن به داعى و انگيزهى
بعث و تحريك است و متقوّم به وصول مىباشد. زيرا معقول نيست كه تكليف به مجرّد انشا
محرّك باشد، بلكه تنها در صورت «وصول آن به مكلّف ـ و البته منقاد بودن او» برايش
باعثيت دارد؛ لذا بدون وصول، عقاب و تنجيز بىمعنا است، چون مساوق با فقدان تكليف
حقيقى و عدم ثبوت آن است، از اين رو، «عقاب بلا بيان قبيح است».(2)
1. نهاية الدراية، ج 2، صص 462 ـ 461.
2. همان: ص 461.
آثار مهمّ دوره
در اين دوره كتابهاى بسيار ارزندهاى نگاشته شد كه هر يك در جاى خود از اهميّت
ويژهاى برخوردار است. ما در اين جا با توجّه به بحثهاى پيشين تنها به نام بردن از
چند كتاب مهم بسنده مىكنيم:
1. فرائد الاصول (رسائل) تأليف شيخ انصارى: در واقع با نوشته شدن اين كتاب بود كه
عملاً و رسما مكتب اصولى جديد بنياد نهاده شد. رسائل هم به لحاظ ساختارى ـ با
تبويب جديدى كه ارايه كرد ـ و هم به جهت محتوايى ـ با بحثهاى نو و عميقى كه مطرح
كرد ـ در محقّقان بعدى و تأليفات آنها تأثير جدّى داشته است. از اين رو بايد
مهمترين كتاب اين دوره به شمار آيد.
2. محجة العلما تأليف شيخ هادى تهرانى: اين كتاب هم در ساختار و هم در محتوا داراى
نو آورىهاى ارزشمندى است. كتاب مذكور در انديشههاى پارهاى از محقّقان بعدى؛
مانند محقّق اصفهانى مؤثّر بوده است.
3. كفاية الاصول تأليف محقّق خراسانى: اين كتاب به دليل مختصر و در عين حال مستدل
بودن، بسيار مورد توجّه محقّقان قرار گرفته است و هنوز هم تأثير جدّى در فهم مكتب
اصولى شيخ دارد.
4. فوائد الاصول واجود التقريرات: هر دو، تقرير درس ميرزاى نايينى مىباشند، و در
تبيين، شرح و تفصيل اصول اين مكتب بسيار مهمّاند.
5. نهاية الافكار، تقرير درس محقّق عراقى و مقالات الاصول تأليف محقّق عراقى: اين
دو كتاب نيز در تدقيق و تكامل اصول فقه در اين دوران بسيار اساسىاند.
6. نهاية الدراية و الاصول على نهج الحديث تأليف شيخ محمّد حسين اصفهانى: دو كتاب
مذكور در تعميق و نظام مند ساختن مبانى اصولى اين مكتب بسيار اساسىاند، و كتاب
دوّم به دليل دارا بودن ساختار جديد در اصول فقه از ارزش ويژهاى برخوردار است.
7. درر الفوائد، تأليف شيخ عبدالكريم حائرى مؤسّس حوزهى علميهى قم.
8. وقاية الاذهان، تأليف شيخ محمدرضا نجفى اصفهانى معروف به «أبو المجد».
افكار رايج در اين دوره
در اين دوره مباحثى مورد توجّه قرار گرفت و رايج شد كه پيشتر يا اصلاً مطرح
نمىشد يا با اين تفصيل مورد توجّه نبود. پارهاى از مباحث
رايج در اين دوره به شرح زيرند:
1ـ بحثهاى وضع و اقسام آن؛ به ويژه تحقيق در «معناى حرفى» كه به تفصيل مورد توجّه
محقّقان اين دوره قرار گرفت.
2ـ يكى از بحثهايى كه در اين دوره مورد توجّه جدّى محقّقان بود، بحث تقسيمات واجب
بود به «مطلق و مشروط»، «تعبّدى و توصّلى»، «نفسى و غيرى» و... . اين مباحث اگر چه
در گذشته نيز رايج بود، امّا در اين دوره با اهميّت خاصى دنبال مىشد.
3ـ بحث قطع و مباحث تفصيلى آن، كه به حق بايد اذعان كرد اين بحث با اين خصوصيات
نخستين بار توسّط شيخ اعظم در اصول مطرح شد و از سوى پيروان اين مكتب شاخ و برگ
يافته و بسيار عميق شده است. در هر حال بخش مهمّى از مباحث اصول در اين دوره به بحث
قطع اختصاص دارد.
4ـ نگاهى دوباره و عميق به بحث امارات و امكان تعبّد آن و بررسى كيفيّت اين تعّبد
از بحثهاى رايج و مهمّ اين دوره بود، كه غالب محقّقان بزرگ اين دوره در حلّ مشكلات
موجود در اين بحث، ديدگاهها و انديشههاى عميقى ارايه كردهاند.
5 ـ بحث اصول عمليه كه در اين دوره بسيار مورد توجّه بوده است و در اواسط اين دوره
در حدود نصف بحثهاى اصولى را در بر مىگرفته است، در گذشته و در دورههاى پيشين به
هيچ رو اين بحث تا اين حد اهميّت نداشته است.
اشاره به نوآورىهاى اين دوره
با توجّه به آن چه كه تفصيلاً گفته شد، غالب نوآورىها و تحوّلات پديد آمده در
اين دوره روشن شده است. و در اين جا تنها به فهرست آنها اشاره مىكنيم:
1ـ از نوآورىهاى مهمّ اين دوره، نو آورى ساختارى بود؛ در طول اين دوره چندين
ديدگاه جديد در تنظيم ساختار اصول ارايه شده است. اوّلين بار شيخ اعظم ساختار بخش
دوّم اصول را متحوّل ساخت و بعد شاگرد او، شيخ هادى تهرانى در اين ساختار تغييراتى
ايجاد كرد و در اواخر دوره، محقّق اصفهانى ساختارى به كلّى متفاوت با ساختار شيخ
ارايه كرد.
2ـ بسيارى از مباحث قطع و ديدگاههاى شيخ و شاگردانش در آنها از ابتكارات اين دوره
به شمار مىرود كه بررسى دقيق آنها مجال ديگرى مىطلبد و در اين مختصر نمىگنجد.
3ـ ديدگاههاى شيخ و برخى از شاگردانش در تبيين «كيفيّت تعبّد به امارات»؛ يعنى
«مصلحت سلوكيه» شيخ و «مصلحت تسهيل» محقّق نايينى از ابتكارات اين دوره به شمار
مىرود.
4ـ تقسيم اصول عمليه با حصر عقلى به چهار اصل و عقلى و شرعى بودن هر يك از اين چهار
قسم و تبيين مبانى اين اصول از نوآورىهاى شيخ انصارى است. همچنين تبيين ديدگاه
«ادلّهى اجتهادى» و «ادلّهى فقاهتى» و تفاوت آنها و تشريع حكم واقعى و ظاهرى و
تدقيق بسيار زياد در آن بى شك از ابتكارات اين دوره است، اگر چه مرحوم شيخ اصل
تقسيم ادلّه به اجتهادى و فقاهتى را به مرحوم وحيد بهبهانى نسبت داده بود.
5 ـ ديدگاه مرحوم آخوند در مراتب حكم كه پيشتر به آن اشاره شد، از ابتكارات و
انديشههاى نو ايشان به شمار مىرود.
6ـ تبيين نظريهى «مقتضى و مانع» از سوى شيخ هادى و بازگشت همهى اصول لفظى و عملى
به اين اصل از ابتكارات مرحوم شيخ هادى تهرانى است.
7 ـ طرح بحث «حكومت و ورود» از ابتكارات اساسى شيخ است كه شاگردان او آن را دنبال
كرده و تبيينهاى دقيقى از آن ارايه دادهاند.
تبويب رايج در اين دوره
با وجود اين كه افزون بر شيخ، محقّق اصفهانى و شيخ هادى تهرانى نيز تبويبهايى
ارايه كرده بودند، امّا تبويب رايج در كتابها و كلاسهاى درس اين دوره «تبويب
كفايهاى» است؛ يعنى همان تبويبى كه محقّق خراسانى در كتاب كفايه ارايه كرده است.
اين تبويب در بخش اوّل اصول همان چيزى است كه پيش از اين دوره نيز رايج بود و در
بخش دوّم بر اساس ديدگاهى است كه شيخ ارايه كرده است. اين شيوه هنوز هم در حوزههاى
علمى رايج است و با وجود ارايه تبويبهاى پيشرفتهتر و دقيقتر هنوز منسوخ نشده
است.
اصول اهل سنّت در اين دوره
همان گونه كه در دورههاى پيشين اشاره كرديم، اصول فقه عامّه قرنها است كه دچار
ركود علمى شده است و اينان تنها به خواندن و شرح كردن كتب گذشتگان خود بسنده
مىكنند. از اين رو، اين علم در ديار اهل سنّت طراوت و تازگى نداشته و مباحث جديد
در آن راه ندارد. پارهاى از محقّقان اهل سنّت سوداى تجديد حيات و بازسازى بنياد
اين علم را در سر مىپروراندند، امّا متأسّفانه چندان اقبالى نيافته و كارشان
ناموفّق ماند. در عين حال تعدادى از مدرّسان قوىتر اصول فقه در اهل سنّت
ـ در اين دوره ـ عبارتند از:(1) محمّد امين دمشقى (م 1355)، استاد ابوزهرة
(م 1395) و محمّد فرغلى (م 1415). يكى از كارهاى خوب در اهل سنّت در اين دوره،
پژوهش تاريخى در اصول فقه و منابع اجتهاد مىباشد.(2)
ويژگىهاى مهم دوره
1ـ دورهى طلايى اصول فقه (اوج نوآورى، تحقيق و تدقيق در اصول):
اصول فقه شيعه در اين دوره به كاملترين شكل خود دست يافت. با نگاه اجمالى به
تاريخ اين علم مىتوان دريافت كه اصول اين دوره، هم در تحقيق و نوآورى و هم در
تدقيق و تعميق بى مانند است. اصول فقه به لحاظ كمّى و كيفى به رشد مطلوب خويش رسيّد
و عظمتى شگفتانگيز يافت.
2ـ نوآورى ساختارى و ارايهى تبويبهاى تازه:
در اين دوره اصول فقه با تنظيم و تبويب جديد ارايه شد. شيخ اعظم بخش دوّم اصول
را به لحاظ ساختارى متحوّل كرد و محقّق اصفهانى نيز ساختار تازهاى براى كل اصول
فقه پيشنهاد نمود.
1. نك: اصول فقه تاريخه و رجاله، ص 622 و 647 و 664.
2. نويسندگانى چون، استاد ابوزهرة، دكتر مصطفى سعيد الخن و دكتر شعبان اسماعيل
دراين زمينه كتاب نوشتهاند.
3ـ نوآورىهاى محتوايى:
در اين دوره، مباحث تازهاى نيز مورد توجّه محقّقان اصول فقه قرار گرفت و منجر
به ابتكارات و نوآورىهايى در اصول شد؛ مانند بحث حكومت و ورود، مصلحت
سلوكيه، بحث اصل مثبت و استصحاب سببى و مسبّبى، طرح
قاعدهى مقتضى و مانع و بازگشت همه اصول لفظى و عملى به اين قاعده و... .
4ـ اصول عمليه و توجّه تفصيلى به آن:
اگر چه بحث اصول عمليه به صورت پراكنده در اصول فقه مطرح بوده است، امّا تا پيش
از محقّق بهبهانى به اين اصول و قواعد؛ مانند برائت عقلى و استصحاب به عنوان امارات
و دلايل ظنّى توجّه مىشده است و تنها از دورهى پنجم به بعد بود كه ديدگاه اصول
عمليّه و تفاوت آن با امارات مطرح شد، امّا با اين وجود اين بحث اساسى هم چنان مبهم
باقى گذاشته شده بود و به تفصيل به آن پرداخته نشد تا اين كه شيخ انصارى و بعدها
پيروان مكتب او با قوّت تمام به اين بحث پرداختند. اينان در ابتدا تفاوت ادلّهى
اجتهادى را با ادلّهى فقاهتى روشن ساختند و امارات را ناظر به واقع دانسته و اصول
را به عنوان ابزارى براى رفع حيرت عملى مجتهد در مقام شك بر گرفتند و آنگاه به بحث
حالت شك كه مجراى اصول عمليه است چونان بحثى اساسى، به تفصيل پرداختند تا جايى كه
امروزه بيش از نصف مباحث كتابهاى اصولى به بحث اصول عمليه مربوط است.
5 ـ طرح تفصيلى بحث قطع و علم اجمالى:
يكى از مباحث اساسى كه در اين دوره مطرح شد و موجب امتياز اين دوره از دورههاى
پيشين است، مطرح شدن بحث قطع و مباحث تفصيلى آن و به ويژه علم اجمالى و تحقيق
گستردهى حول آن مىباشد. در گذشته اين مباحث چنين اهميتى نداشته يا طرح نمىشدند،
يا در ضمن مباحث ديگر و به اجمال مورد بحث قرار مىگرفتند.
6ـ رواج «تقرير» نويسى:
در اين دوره قسم خاصّى از تأليف رايج شد كه اصطلاحا «تقرير» ناميده مىشود و در
گذشته كمتر سابقه داشته است. تقرير نويسى عبارت است از نگاشتن درس استاد از سوى
شاگردان با همان خصوصياتى كه استاد درس را القا كرده است. اگر چه تقرير نويسى
اختصاص به اصول فقه نداشت، امّا در عين حال ويژگى تازهاى است كه شامل نوشتن
درسهاى اصول نيز مىشده است.(1)
1. نك: گرجى، فقه و فقهاء، ص 333.
چكيدهى درس
1. از مهمترين پيروان شيخ انصارى كه مكتب اصولى او را به رشد و تكامل شايستهاى
رساندند، سه تن از محقّقان ارجمند؛ يعنى ميرزاى نايينى، محقّق عراقى و محقّق
اصفهانى بودند كه تمامى اصوليان دورهى بعد در حوزهى نجف از شاگردان اين سه تن
بودند.
2. محقّق نايينى با تدريس چندين دورهى خارج اصول مبانى، اين علم را هر چه بيشتر
تنقيح و تشريح كرد. وى در طول اين مدّت شاگردان بسيارى در اصول تربيت كرد. دو كتاب
«فوائد الاصول» و «اجود التقريرات» از مهمترين تقريرات درس اصول ميرزاى نايينى است
كه چاپ شدهاند.
3. محقّق عراقى از اصوليان برجستهاى است كه سالها در درس محقّق خراسانى شركت كرد.
وى در تدقيق و تكميل اصول تلاش بسيارى كرد. «مقالات الاصول» مهمترين كتاب اصولى
اوست كه به قلم خود وى نگاشته شده است.
4. يكى از قوىترين اصوليان اين دوره، محقّق اصفهانى است كه در تعميق و نظاممند
ساختن مباحث اصول كوشيده است. وى افزون بر تحقيقات ارزندهى اصولى، با پيشنهاد
تبويب جديد در چينش مباحث اصول، در ساختار اين علم نيز تحوّل ايجاد كرده است.
5. كتابهاى نوشته شده در اين دوره، بسيار است، مهمترين آنها عبارتند از: فوائد
الاصول (رسائل)، محجّة العلماء كفاية الاصول، نهاية الدرايه، فوائد الاصول، اجود
التقريرات، مقالات الاصول، دُررالفوائد و ... .
6. در اين دوره به بحثهايى چون قطع و علم اجمالى، شك و تفصيل حالتهاى شك و
پارهاى از مباحث لفظى توجّه بيشترى وجود داشت.
7. تبويب رايج در اين دوره، تبويب مشهور به «تبويب كفايهاى» بود كه بر اساس چينش
مرحوم آخوند در «كفاية الاصول» انجام مىشد.
8. دورهى ششم، از ادوار اصول فقه، دورهى طلايى اصول فقه به شمار مىرود كه در آن
اصول به اوج كمال و رشد مطلوب خويش رسيد.
پرسشهايى براى انديشهورزى:
1. كار سه محقّق مذكور در درس؛ يعنى ميرزاى نايينى، محقّق عراقى و محقّق اصفهانى
را در رشد و تكامل اصول چگونه ارزيابى مىكنيد؟
2. چرا اصول فقه بعد از اين سه تن از تكامل و رشد شتاب دار خود باز ايستاد؟
3. آيا نوآوريهاى ديگرى در اصول اين دوره در ذهن داريد؟
4. به چه دليلى اصول اهل سنّت همچنان در ركود و ضعف باقى مانده و چنين دورهى طلايى
را تجربه نكرده است؟
تحقيق و پژوهش
به غير از محققانى كه در متن سه درس گذشته نام برده شدند و كارشان مورد تحليل
قرار گرفت، تعدادى ديگر از محقّقان اصول در اين دوره وجود داشتهاند كه هر يك به
سهم خود تأثيرات مهمّى در پيشرفت اصول داشتهاند، مهمترين آنها عبارتند از: علاّمه
سيّد محمّد فشاركى، شيخ عبدالكريم حائرى، ابو المجد شيخ محمّد رضا اصفهانى معروف به
خسروشاهى و مرحوم بروجردى، در مورد آنها با راهنمايى و مشاورهى استاد محترم تحقيق
كنيد.
