حل اشكال مهم

پيش از شروع بحل اين اشكال بايد گوشزد كنيم كه اين اشكال اهميت بسيارى دارد، و بزرگان علمى را بلكه عالمى را بزحمت انداخته ، تا حديكه براى حل آن وبراى جمع بين دو ال مزبور كه منشاء اشكال شده مطالب بسيارى گفته اند، و كتابها و رساله هاى فراوانى تاليف نموده اند، ولى متاسفانه حل اشكال را بر مطالب پيچيده اى مبتنى كرده اند كه تصديق آن چند سال بلكه براى بعضيها يك عمر تعليم و تعلم لازم دارد، و تازه با همه اين تفصيلات اشكال را بطور اساسى حل ننمودند، و جز براى عده كمى ، آنهم با دعاى اينكه مطلبى ذوقى و چشيدنى است نه درسى و علمى ، دردى را درمان نكردند، بلكه اشكال را در دل آرزومندان حقيقت همچنان باقى گذاشتند، بطوريكه هنوز هم براى كشف حقيقت انتظار ميكشند، و بهر جائيكه بويى برند با عشق فراوانى بانجا رومى آورند، باميد اينكه شايد از ظلمت جهل خارج گردند؛ و حقيقت را در پرتو علم و وجدان نه در سايه تعبد بيابند.
ولى بنظر اين بى بضاعت باروشن شدن چند مطلب ، كه متاءسفانه از آن غفلت شده است ، اشكال مورد بحث بخوبى حل ميشود، بدون اينكه با آنهمه تفصيلات ، كه اشكال را پيچيده تر نموده نيازى باشد. براى روشن شدن حقيقت ميگوئيم :
منشاء اين قيل و قالها اينستكه : اولا اراده خدا را منحصر باراده حتمى اولى و اصلى دانسته اند، و ثانيا اراده بهر چيزى را ملازم با رضاى بان چيز دانسته اند، با اينكه چنين نيست ، زيرا اراده ، چه در مورد انسان و چه در مورد خدا، اقسامى دارد كه بعضى از آنها ملازم با رضا هست ، و بعضى از آنها ملازم با رضانيست ، از اينرو لازم است كه نخست باقسام اراده اشاره اى بكنيم .
اراده چه در حق و چه در خلق اقسامى دارد كه در بعض اقسام ملازم با رضا ميباشد و در برخى لازم با رضانيست ، اما قسم اول - مقاصد و مرا داتى كه فاعل ، اراده مينمايد فعل را با اعضاء و جوارح خود ايجاد نمايد و خارجيت دهد، و بديگرى واگذار ننمايد، مانند شخص تشنه كه ظرف آن را برميدارد و مى نوشد، و مانند اراده حق در ايجاد موجودات و صفات و آثار، آنها در تكوينيات كه بقدرت كامله خود بدون آلت ، اصل وجود و صفات و آثار آنها را ايجاد مينمايد، و اين قسم را اراده تكوينيه ميگويند، واين معلوم است و محتاج بتوضيح نيست .
قسم دوم - اموريست كه انسان حصول آنها را بدست غير و جوارح او ميخواهد، چه نتيجه آن عمل خير بخود شخص آمر برگردد، چه بخود فاعل مانند كسيكه بگماشته امر بنوشيدن آب نمايد، اين قسم را اراده تشريعيه نامند، در اين قسم مريد محتاج باعلام بغير است ، يا بطور امر يا بخواهش و تمنا.
قسم دوم كه اراده تشريعيه است اقسامى دارد، قسم اولش آنست كه مقصود آمر، حاضر شدن ماءمور است براى انجام عمل ، و غرض او بيش از اين نيست ، و مصلحت هم در همين است فقط و قسم دوم در بعضى از موارد نادر است كه آمر جدا و جود خاريج ماءموربه را نميخواهد، و مخالف با غرض او است بلكه بضرر او است اين قسم را امر امتحانى ميگويند؛ مانند امر بحضرت ابراهيم بذبح حضرت اسماعيل در اين پنج قسم اراده ⁽¹³⁾ هم در خلق و هم در خالق ، اراده با رضا مقارن است واين پنج قسم اراده باينقرار است : اول - اراده خالق بر وجود تكوينى افعال خويش . دوم - اراده مخلوق بر وجود تكوينى افعال خويش . سوم - اراده خالق بر تشريع و امر و نهى . چهارم - اراده مخلوق بر امر و نهى نسبت بگماشتگان . پنجم - اوامر امتحانى .
ولى در اءوامر امتحانى با توجه باين نكته ، كه آمر در واقع اراده جدى يا رضايت بوقوع آن فعل ندارد بلكه فقط صورت امرست كه مورد رضايت او مى باشد.
و مورد اشكال قسم ششم است كه در آن واقعا اراده هست ولى رضا نيست و امر هم نيست ، بلكه نهى از عمل هم موجود است و فاعل هم مجازات ميشود، مانند افعالى كه موجودات صاحب اراده براى تمايلات نفسانى و شهوانى خود بجا مياورند، و خداوند هم اراده وجود آن افعال را باراده آنها مينمايد، و اسباب را در دسترس آنهاميگذارد، و اين قسم را اراده تبعى ثانوى ميناميم .
و مثال اين اراده فقط در مورد گناهان انسان است كه خدا باراده تشريعى از آن نهى نموده ولى نظر باينكه روى مصالح حكيمانه اش بانسان اختيار داده ، از اينرو در صورتيكه انسان اراده معصيت كند، خدا نيز بتبع اراده انسان ، اراده ميكند؛ و مقدمات معصيت او را كه مانند ساير اعمال طبيعى ، باراده تكوينى خدا بسته است ، عملى مى سازد، بااينكه نسبت بآن اراده اولى و رضايت واقعى ندارد، تااينجا معناى اراده اصلى و تبعى روشن شد، ولى سر اين مطلب چيست چرا خداوند مقدمات گناه را كه از آن نهى كرده آماده ميكند و در اختيار بندگان فاسدش ميگذارد و ظاهرا وسيله اجراى مقاصد شوم آنها ميشود؟
سرش اينستكه خداوند ميخواهد نيت فاسد گنهكار آشكار شود، و باطنش ‍ ظاهر و نهانش عيان شود، و البته منظور از اين عيان گشتن اين نيست كه براى خدا آشكار شود، زيرا همانطوريكه در قدمهاى پيش ديديم خدا با عمل از ليش ، بهمه خصوصيات همه موئجودات عالم ، علم حضورى دارد، و هيچ چيزى در عالم نيست كه از او نهان باشد، بلكه منظور اينستكه واقعيت براى خود انسان گناهكار و درستكار و براى نوع مردم آشكار شود، تا در نتيجه خدا بر آنها حجت بيابد و آنها بر خدا حجت نيابند، يعين نتوانند بگويند كه چرا براى ديگران چنين و چنان كرم و عطا دارى و آنها را در پرتو الطاف مخصوصت مياورى ، ولى ما را بناحق محروم مينمائى و تبعيض و بيعدالتى ميكنى ، و بعبارت ديگر، بناى خداوند حكيم و رحيم بر اين نيست كه از راه قدرت و قهاريتش با بندگانش رفتار كند، بلكه بنايش براينستكه از راه عدالت و رحمتش با آنها رفتار كند، و باينجهت است كه بندگان گنهكارش را پيش از آلودگى بستم و گناه ، محروم و معذب نمى كند، بلكه پس از غرق شدن در گناهان محروم و معذب ميكند، تا عذاب خدا را كه متجه بانها شده ، حمل بر قدرت و قهاريتش نكنند، و رحمت مخصوص ‍ خدا را كه متوجه ببندگان صالحش گشته حمل بر تبعيض و بيعدالتى ننمايند.

تا اينجا روشن شد كه در مورد افعال انسان چهار احتمال هست كه سه احتمالش باطل و يك احتمالش صحيح است ، سه احتمال باطل ، تشريك ، جبر، تفويض ، است و احتمال صحيح ، امر بين الامرين است ببيانى كه بر پايه اراده تبعى ثانوى توضيح داده شد، و در اينجا لازمست چند موضوع را كه مربوط باختيار و اراده هست تذكر بدهيم .
مبادى افعال و دسته هاى مختلف مردم
موضوع اول درباره مبادى افعال و موضع اختيار است . لغت اختيار كه ترجمه فارسيش برگزيدن است ، بمعناى انتخاب كردن يك چيز از ميان دو چيز يا چند چيز است ، و در اصطلاح عبارت از اينستكه خداوند متعال انسانرا در ميان اطاعت و معصيت آزاد گذارده تا هر كدام را بخواهد انتخاب نمايد.
و طبيعى است كه انسان چيزهائى را كه موافق ميل اوست و باصطلاح از ملايمات است جلب مى نمايد، و از چيزهائى كه مخالف ميل اوست و به اصطلاح از ناملايمات است اجتناب مى كند. خواه اينكه واقعا بسودش ‍ باشد و خواه اينكه بزيانش باشد.
و ملايمات بطور كلى اموريست كه باعث لذائذ سه گانه طبيعى يا نفسانى يا عقلانى مى شود، و انسان لذت آنها را از روى يقين يا ظن يا خيال ، ادراك و احساس مى نمايد، و ناملايمات اموريست كه باعث آلام سه گانه طبيعى يانفسانى يا عقلانى مى شود، و انسان درد و الم آن را از روى يقين يا ظن يا خيال ، ادراك و احساس مى كند.
ولى در هر حال عملى را كه انسان اقدام مى نمايد، مبادى هفتگانه اى دارد كه در حقيقت مقدمات عمل هستند و دسته از آنها باختيار او ميباشد و دسته ديگر باختيار او نمى باشد.
مبداء اول - خطورات و تصورات قبلى است كه غالبا بدون اراده شخص در قلبس وارد مى شود، و خطورات بر سه قسم است ، قسم اول آنستكه با احكام قطعى عقل و وجدان موافقت دارد، و اين الهام است كه از جانب ملئكه هست ، قسم دوم آنست كه بااحكام قطعى عقل و وجدان سليم مخالفت دارد، و اين وسوسه است كه از جانب شيطان هست ، قسم سوم آنست كه با احكام قطعى عقل و وجدان طبعا نه موافقت دارد و نه مخالفت واين را هاجس و جمعش را هواجس ميگويند، و منشاءش غرائز طبيعى و نفسانى مانند خوردن و خوابيدن است ، در اينباره همين مختصر كافيست و تفصيل بيشتر لازم نيست .
مبداء دوم - ملايمت يا منافرت خطورات با نفس انسان است ، باين معنى كه بعضى از خطورات با خواسته هاى انسان موافقت دارد و طبعا جذب ميشود، و بعضى ها موافقت ندارد طبعا دفع ميگردد.
مبداء سوم - محبت و كراهت است كه در اثر ملايمت يا منافرت خطورات قلبى با نفس انسان بوجود ميآيد، و در نظر نخستين چيزى را محبوب يا مبغوض مى نمايد.
اين سه مبداء در اختيار انسان نيست ، زيرا بطور قهرى و بدون اراده انسان بوجود مى آيد.